zaburzenia snu wśród młodzieży licealnej w koninie sleep disorders
advertisement
Nowiny Lekarskie 2007, 76, 3, 246-250 JANUSZ KASPERCZYK, JADWIGA JOŚKO, AGATA CICHOŃ-LENART, JAROSŁAW LENART, KATARZYNA KAPUŚCIŃSKA ZABURZENIA SNU WŚRÓD MŁODZIEŻY LICEALNEJ W KONINIE SLEEP DISORDERS OF HIGH-SCHOOL ADOLESCENTS IN KONIN Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej Śląska Akademia Medyczna w Katowicach Kierownik Katedry i Zakładu: dr hab. n. med. Jadwiga Jośko Streszczenie Wstęp. Zaburzenia snu to jeden z najpowszechniejszych problemów zdrowotnych. Z tego względu, jak i udowodnionych negatywnych skutków tego zjawiska, obserwuje się wzrost zainteresowania tą problematyką na świecie. Coraz częściej badania naukowe informują o znacznym wzroście liczby przypadków zaburzeń snu u młodzieży. Zła jakość snu może mieć negatywny wpływ na codzienne zachowanie, życie osobiste i naukę, a także predysponować do innych problemów zdrowotnych. Podstawą oceny jakości snu u badanego jest jego subiektywna opinia (wywiad, kwestionariusz etc.) Cel. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia zaburzeń snu wśród młodzieży licealnej w Koninie oraz ocena czynników wpływających na jakość snu. Metodyka. Przebadano 346 uczniów liceów (242 dziewcząt, 104 chłopców). Badanie przeprowadzono przy użyciu autorskiego kwestionariusza >>SEN<<. Oceniano odrębnie poszczególne skargi zgłaszane przez badanych, a także wyliczono dla każdego badanego skumulowany wskaźnik jakości snu (JS). Wyniki. 43,59% spośród badanej młodzieży zgłasza niezadowolenie z jakości swego snu. 66,18% badanych wstając rano odczuwa zmęczenie. Badani często śpią mniej niż 6 godzin na dobę, czas trwania ich snu jest zmienny i nieregularny. Oceniając czynniki wpływające na jakość snu zauważono, że duży wpływ na nią ma skłonność do depresji i obecność różnorakich problemów osobistych. Częste picie kawy i alkoholu ma również negatywny wpływ na jakość snu. Wnioski. Przeprowadzone badania wykazały duże rozpowszechnienie zaburzeń snu wśród konińskiej młodzieży licealnej. Wskazuje to na konieczność dalszych badań, rozpropagowania tego problemu i opracowania programów profilaktycznych skierowanych do młodych ludzi, dotyczących właściwej higieny snu. SŁOWA KLUCZOWE: zaburzenia snu, bezsenność, młodzież. Summary Introduction. One of the most common health problems are sleep disorders. We have been still observing increasing interest in the issue. It has been reported recently that the prevalence of sleep disorders increases among adolescents. The negative effects of sleep difficulties have been well documented. Adolescents’ sleep disturbances can impair their daily existence and affect personal life or school performance. The basic method to detect sleep disorders is by the patient individual opinion (questionnaire). Aim. The aim of the study was to assess the prevalence of sleep disorders among high school adolescents in Konin and to determine factors that influence sleeping. Methods. 346 high schools pupils (242 women, 104 men) were subject to close investigation. Pupils responded to questionnaires >>SEN<<. Sleep disorders were scored as a total scale (JS) and as separate symptoms. Results. 43.59% pupils noted that their sleep was not as good as it should be. 66.18% were feeling tired after having woken up in the morning. Interrogated person often slept less than 6 hours and the length of their sleep was irregular. During the investigation of various factors affecting sleep, it has been noticed that adolescents with personal problems, with tendency to depression or drinking a lot of coffee were characterized by the worse quality of sleep. Conclusions. The research has shown that the problem of sleeplessness among adolescents is of a large scale. The results indicate the necessity of closer scrutiny of the problem as well as of proper prophylactic programmes dedicated to the young generation. KEY WORDS: sleep disorders, insomnia, adolescents. Wstęp Zaburzenia snu są powszechnie występującym, często niedocenianym problemem u pacjentów [1]. W ostatnich latach obserwuje się coraz więcej badań poświęconych temu zagadnieniu, z powodu jego powszechności jak i poważnych następstw. Istotnym problemem w rozpoznawaniu zaburzeń snu są nieścisłości i rozbieżności pomiędzy klasyfikacjami tych zaburzeń [2]. Jedna z najpopularniejszych, logicznych i zwartych klasyfikacji zaburzeń snu ujęta jest w ramach czwartej rewizji amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychiatrycznych (DSM-IV) [2–3]. Wyróżniono w niej m.in.: dysomnię (insomnię, hipersomnię, narkolepsję, zaburzenia oddychania podczas snu, zaburzenia rytmów okołodobowych), parasomnię, zaburzenia snu wynikające ze schorzeń psychicznych oraz inne zaburzenia snu [4]. Najpowszechniejszym zaburzeniem snu jest bezsenność [3], czyli występowanie snu nieregenerującego Zaburzenia snu wśród młodzieży licealnej w Koninie lub trudności w zapoczątkowaniu bądź utrzymaniu snu [2, 5-6]. Podstawą rozpoznania bezsenności są głównie subiektywne skargi pacjenta, a warunkiem koniecznym jest jego upośledzone funkcjonowanie za dnia [3]. Z tego powodu duże znaczenie i wiarygodność w badaniu tego zjawiska mają różnego rodzaju kwestionariusze szeroko stosowane przez wielu badaczy [7-13]. Wyniki badań z ostatnich lat coraz częściej informują o objawach bezsenności w wieku młodzieńczym. Okazjonalne kłopoty ze snem zauważane są już na etapie wczesnoszkolnym – aż 76% wiedeńskiej młodzieży w przedziale wieku od 11. do 15. roku życia zgłasza takie problemy14. We Francji kłopoty ze snem zgłaszało 15,2% kobiet oraz 10,4% mężczyzn w wieku 15–24 lat [15]. W innym badaniu przynajmniej jedno zaburzenie snu zgłaszało 40,8% uczniów francuskich szkół średnich [16]. Natomiast w USA w grupie 11–17 latków symptomy bezsenności zauważono u 17% badanych [8]. Ponad to objawy bezsenności obserwuje u siebie nie mniej niż 25% 15–18-letnich mieszkańców Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch [9]. Wśród najczęstszych czynników mających związek ze złą jakością snu wymieniane są przez badaczy m.in. kłopoty osobiste, rodzinne oraz problemy psychiczne i psychoemocjonalne np. depresja, lęk. Do czynników tych zalicza się również schorzenia somatyczne, stosowanie używek (kawa, papierosy, alkohol) oraz problemy ze snem w rodzinie [11, 17–21]. Zaburzenia prawidłowego przebiegu snu prowadzą do problemów ze zdrowiem, powodują zmniejszenie efektywności pracy, nauki i generują wzrost częstości wypadków [6, 10, 22–23]. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia zaburzeń snu wśród licealistów z Konina oraz określenie czynników związanych z gorszą jakością snu wśród badanych. Materiał i metody Badana populacja Przebadano metodą anonimowej ankietyzacji 346 konińskich licealistów, w tym 104 chłopców i 242 dziewczęta, w wieku 16–20 lat (tab. 1.). W badaniu użyto autorskiego kwestionariusza „SEN”. Kwestionariusz Kwestionariusz „SEN” skonstruowany został przez autorów na podstawie międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychiatrycznych DSM IV. Składał się on z trzech części. Pierwsza – dotyczyła podstawowych informacji o badanej osobie. Druga – służyła do oceny jakości snu. Badani odpowiadali na 15 pytań dotyczących objawów związanych z ich snem, przy czym niektóre z nich dotyczyły bezpośrednio zjawiska bezsenności, pozostałe charakteryzowały inne zaburzenia snu. Suma punktów, poszczególnych 15 ocenianych parametrów, służyła do wyliczenia u każdej badanej osoby skumulowanego wskaźnika jakości snu nazywanego przez nas w skrócie 247 JS. Wyliczenie go miało na celu ustalenie, w jakim stopniu u danej osoby są nasilone zaburzenia snu. Im wskaźnik JS był wyższy, tym gorsza była jakość snu. Trzecia część dotyczyła czynników wpływających na jakość snu. Uczniowie liceów wypełniali kwestionariusz w połowie roku szkolnego, samodzielnie, po przeczytaniu instrukcji zawartej na jego pierwszej stronie, bez ograniczeń czasowych. Tab. 1. Struktura wieku i płci badanych osób Table 1. The age and sex of investigated persons Liczba osób Dziewczęta Chłopcy 16 lat 4 4 17 lat 90 58 32 Wiek 18 lat 136 91 45 19 lat 72 53 19 20 lat 44 40 4 Suma 346 242 104 Analiza statystyczna Wszystkie informacje uzyskane z wypełnionych kwestionariuszy wprowadzono do bazy danych i analizowano za pomocą pakietu Statistica. Wstępnie wyliczono statystykę opisową dla analizowanych cech z podziałem na grupy. Dla porównań międzygrupowych użyto testów U Manna-Whitneya lub ANOVA KruskalaWallisa. We wszystkich obliczeniach za różnice istotne przyjęto wartość p < 0,05. Wyniki Zaburzenia prawidłowego przebiegu snu U osób objętych przez nas badaniem oceniano poszczególne parametry jakości snu (tab. 2.). Tab. 2. Częstość występowania problemów ze snem wyrażona w % Table 2. The frequency of sleep problems in % Zmęczenie po przebudzeniu 66,18 Zmienne i nieregularne pory zasypiania 62,71 Zmienny i nieregularny czas trwania snu 58,67 Latencja snu dłuższa niż 30 minut 50,00 Sypianie krócej niż 6 godzin na dobę 46,82 Brak satysfakcji z jakości snu Senność w trakcie dnia i ewentualny mimowolny sen Drzemki w trakcie dnia 43,59 Zmienne i nieregularne pory wstawania 25,43 Niepokojące i nieprzyjemne sny 17,63 Problemy ze snem w przeszłości 16,16 Płytki sen 15,03 Budzenie się wcześnie rano Budzenie się w nocy i kłopoty z ponownym zaśnięciem Sypianie dłużej niż 10 godzin na dobę 13,58 36,12 33,24 13,00 7,80 248 Janusz Kasperczyk i inni Najczęściej zgłaszaną skargą było zmęczenie po przebudzeniu. Taki stan może świadczyć o tym, iż występuje poważne zaburzenie snu, w którym sen nie pełni już swojej podstawowej funkcji, jaką jest regeneracja całego organizmu, a przede wszystkim układu nerwowego. Aż 66,18% licealistów twierdzi, że budzi się zmęczona. Brak satysfakcji z jakości swego snu zgłasza 43,99% badanych, co oznacza, iż w odczuciu tej grupy ich sen nie jest taki, jaki być powinien. Senność w trakcie dnia, która może być zarówno objawem, jak i skutkiem bezsenności, jest problemem u ponad 36% badanej młodzieży. Z wydłużoną latencją snu (czasem zasypiania przekraczającym 30 minut) spotykano się u 50% nastolatków. Aż 46,82% spośród badanych zwykle śpi mniej niż 6 godzin na dobę. Z kolei drzemki w trakcie dnia występują u 33,24% młodych ludzi. Zauważalnym problemem, bo pojawiającym się aż u 58,67% badanych, jest nieregularny i zmienny czas trwania snu. Podobnie nieregularne i zmienne są pory zasypiania, natomiast nieregularne pory wstawania zgłasza o połowę mniej badanych. Stosunkowo rzadko występującymi problemami są: wczesne budzenie się, częste przebudzenia nocne, koszmary senne oraz zbyt długi sen. Nieliczni spośród badanych uskarżali się na płytkość snu oraz problemy ze snem w przeszłości. Różnice JS w zależności od wieku badanych również były istotne statystycznie (p = 0,022) i wyższe wartości, świadczące o gorszej jakości snu, występowały u starszych licealistów. Wszystkie czynniki mające związek z gorszą jakością snu przedstawiono w tabeli (tab. 3). Ocena jakości snu za pomocą skumulowanego wskaźnika jakości snu (JS) a czynniki wpływające na jakość snu Średni wskaźnik JS, będący sumą punktów uzyskanych z ocenianych parametrów snu wynosił 32,65 (SD = ± 5,66), a jego rozstęp wynosił od 17 do 46 punktów (ryc. 1.). W naszym badaniu zauważono, że młodzież ze skłonnością do depresji i przygnębienia oraz obecnością w ich życiu osobistym trudnych do rozwiązania problemów znamiennie gorzej śpi. Związek z gorszą jakością snu miały ponadto: stosowanie przez licealistów środków nasennych, poświęcanie dużej ilości czasu na naukę, częsta nauka w nocy, picie kawy, regularne spożywanie alkoholu, regularne palenie tytoniu oraz korzystanie z substancji pobudzających. Wykazano także, iż obecność kłopotów ze snem w rodzinie, wysoki poziom hałasu w miejscu zamieszkania, napięta i nerwowa atmosfera w domu i szkole oraz obecność przewlekłej choroby również mają związek z gorszą jakością snu. Wszystkie powyższe zależności były znamienne statystycznie. Ponadto badano związek z wieloma innymi czynnikami, jednak nie wykazano istotnych statystycznie różnic. Tymi czynnikami były m.in.: częstość korzystania z Internetu, grania w gry komputerowe, picie herbaty oraz aktywność fizyczna, czy też zwyczaje towarzyszące zasypianiu. Ryc. 1. Rozkład wskaźnika JS. Fig. 1. The distribution of JS index. Średni wskaźnik JS u dziewcząt był wyższy i równał się 33,31 (SD = ± 5,68), u chłopców miał wartość 31,10 (SD = ± 5,32). Różnica ta była istotna statystycznie (p = 0,0008). Tab. 3. Czynniki związane ze złą jakością snu Table 3. Factors associated with low quality of sleep Współczynnik istotności (p) < 0,0000 skłonność do depresji, przygnębienia obecność trudnych do rozwiązania problemów osobistych częsta nauka w nocy < 0,0000 < 0,0000 picie kawy wysoki poziom hałasu w miejscu zamieszkania zażywanie leków nasennych obecność kłopotów ze snem w rodzinie duża ilość czasu poświęcana na naukę napięta i nerwowa atmosfera w domu i szkole korzystanie z substancji pobudzających obecność przewlekłej choroby < 0,0000 regularne picie alkoholu = 0,034 regularne palenie tytoniu = 0,035 = 0,0002 = 0,0005 = 0,0008 = 0,0021 = 0,0035 = 0,0086 = 0,019 Dyskusja Jedyną metodą użytą w pracy było zastosowanie kwestionariusza własnego autorstwa. Nie wykonywano badania polisomnograficznego. Należy jednak podkreślić fakt, iż to subiektywne odczucia pacjenta, a nie wynik badania polisomnograficznego są podstawowym kryterium rozpoznania znakomitej większości zaburzeń snu [3]. Zaburzenia snu wśród młodzieży licealnej w Koninie Rozpowszechnienie zaburzeń snu wśród młodzieży licealnej jest duże (tab. 2.). U połowy konińskich licealistów obecnyjestprzynajmniejjedenobjawbezsenności.Pojedyncze tylko osoby nie podają występowania jakiegokolwiek objawu. W wielu badaniach przeprowadzonych na świecie również wskazywano na częste występowanie objawów bezsenności. Wśród młodzieży czterech krajów europejskich: Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch objawy bezsenności zgłaszało ok. 25% populacji [9]. Na pojawiające się różnice może mieć wpływ wiele przyczyn, ale na pewno badania ukazują wzrostową tendencję tego zjawiska. Najczęściej pojawiającym się problemem u polskiej młodzieży było utrzymujące się zmęczenie po przebudzeniu, które można wiązać z nieregenerującą funkcją snu. W naszych badaniach częste zmęczenie po przebudzeniu zgłaszało 66,18% licealistów. Natomiast w badaniach w USA zmęczenie po przebudzeniu, występujące jednak każdego dnia, zgłaszało około 7% badanej młodzieży [8]. Kolejnym z najczęściej zgłaszanych problemów jest wydłużona latencja snu. Do częstego występowania ponad 30-minutowego okresu zasypiania przyznaje się 50% młodych ludzi. Nie oznacza to samo w sobie kłopotów z zaśnięciem, a jedynie wydłużony czas zasypiania. Natomiast w innych badaniach przeprowadzonych wcześniej w Polsce zaburzenia określane jako problemy z zaśnięciem zgłaszało 5% osób do 24 r.ż. [24]. Wśród konińskich licealistów 36,12% podaje, że w trakcie dnia często występuje u nich senność. W Japonii na senność, występującą codziennie, uskarża się prawie 15% badanych, z czego większość stanowią osoby młode [25]. Badania francuskie natomiast donoszą o 38% osób w wieku 15–20 lat cierpiących na codzienną senność [26]. Oprócz tego niepokojący jest duży procent młodzieży, której sen jest krótszy niż 6 godzin na dobę. Obecne są jednak momenty, w których sen ma prawidłową długość. Są to prawdopodobnie weekendy oraz okresy czasu wolne od nauki szkolnej. Bardzo ważnym problemem jest niezadowolenie z jakości swego snu. Brak satysfakcji ze snu, postrzeganej w kategorii jego regenerującej jakości, dotyka w Polsce co najmniej 13% osób do 24 r.ż. [24]. Z kolei w naszych badaniach okazało się, że grupa osób często niezadowolonych z regenerującej jakości snu to 43,59%. Ponadto wyniki badań z ostatnich lat donoszą o coraz częstszym występowaniu u młodzieży zespołu opóźnionej fazy snu [21, 27, 28]. Nieregularność takich parametrów, jak czas zasypiania, wstawania i długości trwania snu, wskazywać mogą na zaburzenia prawidłowego rytmu zasypiania/wstawania, a nawet nasuwać podejrzenia co do występowania u niektórych badanych właśnie tego zespołu. Porównując wartości JS zauważyć można, że gorzej śpią dziewczęta, co ma potwierdzenie w literaturze światowej [15, 21, 29]. Bardzo duży wpływ na jakość snu mają wszelakie problemy osobiste, przygnębienie, skłonność do depresji. 249 Licealiści bardzo często zgłaszają powyższe kłopoty. Należałoby więc głębiej przeanalizować ten problem i ustalić jak bardzo depresja oraz ewentualne jej konsekwencje dotyczą tych młodych ludzi. Zastanawiający jest fakt, iż z gorszą jakości snu w ogóle nie miały związku częstość korzystania z Internetu, czy też grania w gry komputerowe, choć ponad połowa badanych przez nas licealistów korzysta z komputera w tym celu, również w godzinach nocnych. W innych badaniach uczniowie liceów także przyznają się do częstego spędzania czasu przed komputerem [30]. Światowe doniesienia często kierują uwagę na istnienie wielu negatywnych różnic pomiędzy jakością życia osób skarżących się na zaburzenia snu i osób ich nie posiadających. Różnice te wynikają zapewne z większej skłonności do męczenia się, obniżonego nastroju oraz mniejszej efektywności tych osób na polu naukowym, zawodowym lub osobistym [23, 31]. Wielu badaczy koncentruje się również na konsekwencjach jakie niesie bezsenność w młodym wieku na całe dorosłe życie. Zwiększona częstość wypadków u osób z problemami ze snem [6, 10, 22] jeszcze bardziej powinna skierować naszą uwagę na ich szeroką profilaktykę. Zauważalne są często duże różnice pomiędzy wynikami badań z poszczególnych krajów, regionów czy też ich zmiany w okresach czasu. Wydaje się, iż przyczyną mogą być zarówno nieścisłości i rozbieżności pomiędzy klasyfikacjami zaburzeń snu, jak i różne sposoby interpretacji objawów. Wszystko to w rezultacie przekłada się na końcowe przedstawienie wyników i wniosków. Na pewno o wspomnianych różnicach mogą decydować jeszcze inne czynniki, np. odmienności kulturowe, rozbieżności w systemach edukacji etc. Należy jednak nadmienić jeszcze raz, że pomimo istnienia wszelakich różnic pomiędzy wynikami badań, wszystkie one przedstawiają smutną prawdę ukazującą znaczne rozpowszechnienie problemów ze snem wśród młodzieży. Podsumowując, musimy pamiętać, że osoby młode są szczególnie narażone na negatywne skutki zaburzeń snu, a te są niestety powszechne. Następstwa te to przede wszystkim problemy zdrowotne związane z brakiem należytego wypoczynku, stresem itp. Jakość życia tych osób jest wyraźnie gorsza. Wynika z tego, że należy położyć ogromny nacisk na profilaktykę zaburzeń snu. Powinno się uświadomić młodzieży jak żyć, aby dobrze spać i w konsekwencji nie dopuścić do negatywnych następstw, jakie dają zaburzenia snu. Warto również pamiętać o ewentualnej pomocy, terapii dla osób cierpiących z powodu problemów ze snem. Piśmiennictwo 1. Mindell J.A., Owens J.A., Carskadon M.A.: Developmental features of sleep. Child Adolesc. Psychiatr. Clin. N. Am. 1999, 8, 695-725. 2. Kryger M., Lavie P., Rosen R.: Recognition and Diagnosis of Insomnia. Sleep, 1999, 22, S421-S426. 3. Szelenberger W.: Bezsenność. Fundacja Wspierania Ro- 250 Janusz Kasperczyk i inni zwoju Kliniki Psychiatrycznej AM w Warszawie, War-szawa, 2000. 4. Diagnostic Criteria from Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – Fourth Edition (DSM-IV). American Psychiatric Associaton, Washington D.C., 1993. 5. Costa e Silva J.A., Chase M., Sartorius N. et al.: Special report from symposium held by World Health Organisation and the World Federation of Sleep Research Societies: an overview of insomnias and related disorders – recognition, epidemiology, and rational management. Sleep, 1996, 19, 412-416. 6. Walsh J., Ustun T.: Prevalance and Health Consequences of Insomnia. Sleep, 1999, 22, S427-S436. 7. Abdel Khalek: Epidemiologic study of sleep disorders in Kuwaiti adolescents. Percept Mot Skills, 2001, 93, 901-10. 8. Roberts R.E., Roberts C.R., Chen I.G.: Impact of insomnia on future functioning of adolescents. J. Psychom. Res., 2002, 53, 561-9. 9. Ohayon M., Roberts R.E., Zulley J. et al.: Prevalence and patterns of problematic sleep among older adolescents. J. Am. Acad Chlid Adolesc. Psyciatry, 2000, 39, 1549-56. 10. Leger D., Guilleminault C., Bader G. et al.: Medical and SocioProfessional Impact of Insomnia. Sleep, 2002, 25, 625-629. 11. Garcia-Jimenez M.A., Salcedo-Aguilar F., Rodriguez-Almonacid F.M. et al.: The prevalence of sleep disorders among adolescents in Cuenca, Spain. Rev. Neurol., 2004, 39, 18-24. 12. Gau S.S., Soong W.T., Merikangas K.R.: Correlates of sleepwake patterns among children and young adolescents in Taiwan. Sleep, 2004, 27, 512-9. 13. Ohayon M.M., Partinen M.: Insomnia and global sleep dissatisfaction in Finland. J. Sleep Res., 2002, 11, 339-46. 14. Ipsiroglu O.S., Fatemi A., Werner I. et al.: Self-reported organic and nonorganic sleep problems in schoolchildren aged 11 to 15 years in Vienna. J. Adolesc. Health, 2002, 31, 436-42. 15. Ohayon M.: Epidemiological study of insomnia in the General Population. Sleep, 1996, 19, S7-S15. 16. Vignau J., Bailly D., Duhamel A. et al.: Epidemiologic study of sleep quality and troubles in French secondary school adolescents. J. Adolesc. Health, 1997, 21, 343-50. 17. Yarcheski A., Mahon N.E.: A study of sleep during adolescence. J. Pediatr. Nurs., 1994, 9, 357-67. 18. Manni R., Ratti M.T., Marchioni E. et al.: Poor sleep in adolescents: a study of 869 17-year-old Italian secondary school students. J. Sleep Res., 1997, 6, 44-9. 19. Rosen C.L.: Sleep disorders in infancy, childhood, and adolescence. Curr. Opin. Pulm. Med., 1997, 3, 449-55. 20. Ohayon M.M.: Epidemiology of insomnia: what we know and what we still need to learn. Sleep Med. Rev., 2002, 6, 97-111. 21. Navelet Y.: Insomnia in the Child and Adolescent. Sleep, 1996, 19, S23-S28. 22. Nowicki Z., Szelenberger W.: Zaburzenia snu. Diagnostyka i leczenie. PTP, Kraków 1999. 23. Niemcewicz S., Szelenberger W.: Psychophysiological correlates of primary insomnia. J. Sleep Res., 2000, 9, 138. 24. Szelenberger W., Skalski M.: Epidemiology of sleep disturbances in Poland – preliminary report. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 1999. 25. Liu X., Uchiyama M., Kim K. et al.: Sleep loss and daytime sleepiness in the general adult population of Japan. Psychiatry Res., 2000, 93, 1-11. 26. Mantz J., Muzet A., Winter A.S.: The characteristics of sleepwake rhythm in adolescents aged 15-20 years. Arch. Pediatr., 2000, 7, 256-62. 27. Sorensen E., Ursin R.: Sleep habits among adolescents. Tidsskr Nor Laegeforen. 2001, 121, 331-3. 28. Thorpy M.J., Korman E., Spielman A.J. et al.: Delayed sleep phase syndrome in adolescents. J. Adolesc. Health Care, 1988, 9, 22-7. 29. Twardowska-Rajewska J., Solarczyk-Ambrozik E., Rosalska M. i wsp.: Od juniora do seniora – edukacja dla zdrowej starości. Gerontol. Pol., 2004, 12, 97-99. 30. Roth T., Ancoli-Israel S.: Daytime Consequences and Correlates of Insomnia in the United States: Results of the 1991. National Sleep Foundation Survey II. Sleep, 1999, 22, S355S358. Adres korespondencyjny: Janusz Kasperczyk Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej Śląska Akademia Medyczna w Katowicach Jordana 19 41-808 Zabrze Polska Tel./fax 048-32-2722847 [email protected]
