Przegląd regionalny Polski 2015 Część II
advertisement
Ministerstwo Rozwoju Przegląd regionalny Polski 2015 Część II Analizy przygotowane przez Regionalne Obserwatoria Terytorialne Warszawa, listopad 2015 Przegląd regionalny Polski 2015 Opracowanie: Regionalne Obserwatoria Terytorialne w Urzędach Marszałkowskich Korekta redakcyjna: Departament Koordynacji Strategii i Polityk Rozwoju w Ministerstwie Rozwoju Wydawca: Ministerstwo Rozwoju ul. Wspólna 2/4, 00-926 Warszawa www.mr.gov.pl Departament Koordynacji Strategii i Polityk Rozwoju tel. +48 22 273 76 00 fax +48 22 273 89 08 www.funduszeeuropejskie.gov.pl 2 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Spis treści 1. Województwo dolnośląskie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5 2. Województwo kujawsko-pomorskie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14 3. Województwo lubelskie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 21 4. Województwo lubuskie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 28 5. Województwo łódzkie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38 6. Województwo małopolskie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 47 7. Województwo mazowieckie ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54 8. Województwo opolskie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 68 9. Województwo podkarpackie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 73 10. Województwo podlaskie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 81 11. Województwo pomorskie ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 89 12. Województwo śląskie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 98 13. Województwo świętokrzyskie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 108 14. Województwo warmińsko-mazurskie����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116 15. Województwo wielkopolskie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 125 16. Województwo zachodniopomorskie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 133 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 3 Przegląd regionalny Polski 2015 1. WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Sytuacja demograficzna W 2014 r. na Dolnym Śląsku mieszkało 2 908 457 osób (w 2010 r. 2 917 242), co stanowiło 7,6% mieszkańców Polski, natomiast gęstość zaludnienia wynosiła 146 os./km2 (przy średniej dla Polski 123 os./km2). 69% mieszkańców zamieszkiwało w miastach. Region w 2013 r. odznaczał się saldem migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców równym 0 i jest to nieznaczny spadek w stosunku do ostatnich 4 lat. Warto zauważyć, że w granicach Dolnego Śląska wyraźnie zaznaczają się kierunki migracji wewnętrznych będące odbiciem procesów suburbanizacyjnych: na przestrzeni badanych lat zanotowano wyraźnie wyższe i stale dodatnie saldo migracji w gminach wiejskich oraz ujemne w gminach miejskich. W 2013 r. największy odpływ mieszkańców dotyczył powiatu kamiennogórskiego (-5,3 osoby), górowskiego (-5,1), złotoryjskiego oraz zgorzeleckiego (po -5), a także dwóch dużych miast Dolnego Śląska: Jeleniej Góry i Wałbrzycha (odpowiednio -4,3 oraz -4 osoby). Dodatnie saldo migracji charakteryzowało 10 jednostek, przy czym zdecydowanym liderem był powiat wołowski z saldem migracji równym 23,2 osoby na 1 tys. mieszkańców. Ponadto wyróżniały się powiaty położone w sąsiedztwie dużych i średnich miast regionu: średzki, legnicki czy oleśnicki (5,6, 3 oraz 2,9 osób). Sytuacja makroekonomiczna i struktura gospodarki Dolny Śląsk jest regionem, gdzie PKB w 2012 r. wyniosło 138 298 mln zł i na przestrzeni lat 2009–2011 systematycznie wzrastało (odpowiednio 110 564 mln oraz 131 098 mln zł), choć należy zauważyć, że udział regionu w tworzeniu PKB Polski pozostaje na zbliżonym poziomie (8,2% w 2009 r. wobec 8,6% w 2012 r.). Również analiza względnej wartości wskaźnika odniesionej do liczby mieszkańców wskazuje na poprawiającą się sytuację województwa. PKB per capita w 2012 r. wynosiło 47 440 zł, podczas gdy w 2009 r. tylko 37 913 zł. Największy względny wzrost do roku poprzedniego nastąpił między 2010 a 2011 r. (było to 3 767 zł). W porównaniu do średniej dla kraju (Polska=100) w 2012 r. wskaźnik wynosił 113,1. Ponadto w latach 2009–2011 zauważalna była stała tendencja wzrostowa (odpowiednio 107,4 oraz 112). PKB per capita w podregionach Dolnego Śląska w 2012 r. oraz jego zmiana w latach 2009–2012 Pozycja regionu także na tle krajów Unii Europejskiej w latach 2008–2010 ulegała wzmocnieniu i w 2011 r. wartość wskaźnika osiągnęła 74% średniej europejskiej w PKB per capita wg parytetu siły nabywczej. Dla porównania Polska w tym samym roku osiągnęła 67% i zarówno dla roku bazowego (2008), jak i końcowego (2011) różnica między wynikiem regionu i kraju była zbliżona (odpowiednio 5 i 6 p.p.), a zatem rozwój Dolnego Śląska pod tym względem następował relatywnie wolniej niż średnio w Polsce. Ważnymi wskaźnikami mówiącymi o kondycji gospodarki są produktywność pracy wyrażona poprzez wartość dodaną brutto (WDB) w przeliczeniu na 1 pracującego oraz nakłady na środki trwałe w przedsiębiorstwach. Na Dolnym Śląsku WDB w każdym z lat począwszy od 2009 r. była wyższa niż średnia dla Polski, przy czym w 2012 r. wynosiła 119 775 zł, podczas gdy w Polsce było to 103 022 zł. Co również warto podkreślić, widoczna jest stała tendencja wzrostowa pod tym względem, gdyż jeszcze w 2009 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 80% kwoty z 2012 r. (95 666 zł). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 5 Przegląd regionalny Polski 2015 Na Dolnym Śląsku największy poziom WDB związany jest z przemysłem i przetwórstwem przemysłowym, o czym decyduje przede wszystkim sytuacja w podregionie legnicko-głogowskim; natomiast na trzecim miejscu znajdują się działalności sekcji G, H, I, J PKD 2007 i niewiele ustępujące im pozostałe usługi. Te dwa rodzaje działalności dominują pod względem WDB we Wrocławiu, który wyróżnia się także znacznym na tle pozostałych podregionów poziomem WDB w sferze działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości (sekcje K i L). Biorąc pod uwagę strukturę pracujących według poszczególnych rodzajów działalności należy zauważyć, że ponad jedna trzecia osób (32,61%) związana była w 2013 r. z przemyłem i budownictwem, natomiast ponad połowa (52,3%) pracowała w działalnościach usługowych (w tym handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja stanowiły 19,6% natomiast pozostałe usługi skupiały 32,7% pracujących ogółem). 11% mieszkańców regionu pracowało w sekcjach zaliczanych do rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa, a 4,2% zajmowało się działalnością finansową i ubezpieczeniową. Na tle lat 2010–2013 uwidacznia się stałość omawianej struktury bez wyraźnych zmian w obrębie odsetka pracujących w poszczególnych rodzajach działalności w województwie dolnośląskim. Struktura WDB wg rodzajów działalności w podregionach Dolnego Śląska w 2013 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Co istotne, udział osób pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo łowiectwo i rybactwo wśród pracujących ogółem w trzech podregionach Dolnego Śląska nieznacznie wzrósł w latach 2010–2013 (najbardziej we Wrocławiu – 2,32%), choć należy pamiętać, że jest to zarazem jednostka, gdzie w 2013 r. mniej niż 1% pracujących związanych było z tą sekcją działalności (0,79%). Najsilniejszy pod tym względem był podregion wrocławski, gdzie co piąty pracujący (20,2%) pracował właśnie w tym segmencie rynku. 6 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Udział osób pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie pracujących ogółem w podregionach Dolnego Śląska w 2013 r. oraz zmiana w latach 2010–2013. Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Konkurencyjność gospodarki Na Dolnym Śląsku liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010–2014 ulegała wahaniom, choć należy zauważyć, że w przypadku większości powiatów w ostatnim z badanych lat była nieco wyższa w porównaniu do roku bazowego. Na tle wszystkich jednostek wyróżnia się dominująca pozycja Wrocławia, a w dalszej kolejności Jeleniej Góry oraz Legnicy i powiatu jeleniogórskiego. Najmniejszą wartość wskaźnik osiągnął w powiecie polkowickim, a także górowskim i lwóweckim, choć w tym ostatnim przypadku rokrocznie następowała poprawa jego poziomu. Na uwagę zasługuje również sytuacja w powiecie wrocławskim i we Wrocławiu, który wyróżnia się największą dynamiką wzrostu badanego wskaźnika na przestrzeni omawianego okresu czasu, choć ostatnie dwa lata to przede wszystkim znaczny wzrost poziomu wskaźnika w powiecie jeleniogórskim. Jednym z ważnych wyznaczników poziomu konkurencyjności gospodarki są nakłady na działalność badawczorozwojową, które w regionie wzrastały w latach 2009–2012, natomiast w 2013 roku zauważalnie się zmniejszyły. Taka sama tendencja charakteryzuje również nakłady ponoszone przez przedsiębiorstwa, przy czym są one wyższe w sektorze przedsiębiorstw usługowych w porównaniu do przemysłowych – w 2012 r. ponad dwukrotnie, choć jeszcze w 2009 i 2010 r. nakłady w sektorze usług trzykrotnie przekraczały wydatki na ten cel w przemyśle. Co istotne jednak zarówno wśród przedsiębiorstw ogółem, jak i w podziale na rodzaj działalności wydatki na B+R znacząco wzrosły w porównaniu do 2009 r., przy czym najdynamiczniej w przedsiębiorstwach przemysłowych – o ponad 300% (w sektorze usługowym było to 190%, natomiast ogółem 144%). Pozytywną tendencją jest także stały wzrost udziału nakładów w relacji do PKB: w 2008 r. wynosił 0,44%, natomiast w 2011 r. 0,55%, choć nadal jest na niskim poziomie i w każdym z badanych lat był niższy niż średnio w Polsce (0,6% w 2008 r. oraz 0,76% w 2011 r.). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 7 Przegląd regionalny Polski 2015 Nakłady na B+R ogółem oraz w sektorze przedsiębiorstw w latach 2009–2013 Nakłady finansowe na działalność B+R można uznać za jeden z aspektów kreowania nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki, lecz nie mniej ważna jest również komercjalizacja innowacyjnych rozwiązań. Analizując udział sprzedaży wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych w sprzedaży ogółem w przemyśle w województwie dolnośląskim trzeba wskazać na jego spadek z 13,9% w 2009 r. do 11,5% w 2013 r. Warto jednak podkreślić silną pozycję regionu pod tym względem w 2013 r., kiedy udział sprzedaży omawianej grupy produktów niemalże zrównał się z wartością średnią dla Polski, choć jeszcze dwa lata wcześniej nieznacznie przekraczał jedynie połowę tej wartości. Biorąc pod uwagę strukturę wielkości przedsiębiorstw największym udziałem wykazały się w 2013 r. największe z nich (ponad 250 pracowników) – 12,4%, w których wskaźnik ten od 2010 r. systematycznie wzrasta. Podmioty zatrudniające od 10 do 49 pracowników, po gwałtownym wzroście wartości wskaźnika w latach 2011–2012 (o 3,3 p.p.) uległy odwrotnej tendencji, w konsekwencji czego w 2013 r. udział wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych w sprzedaży ogółem był niższy niż w 2010 r. Ponadto należy pamiętać, że względnie w grupie przedsiębiorstw tej wielkości w porównaniu do pozostałych wartość wskaźnika była najmniejsza w każdym z badanych lat. Dla kondycji gospodarki każdego regionu istotnym aspektem jest zdolność przedsiębiorstw do konkurowania na rynkach zagranicznych, co w przypadku położenia geograficznego Dolnego Śląska wydaje się szczególnie ważne. W 2012 r. udział sprzedaży na eksport w ogólnej wielkości sprzedaży w przedsiębiorstwach przemysłowych wyniósł 4,9% i między 2009 a 2011 r. systematycznie wzrastał (odpowiednio 2,9% oraz 3,3%). Także w 2012 r. po raz pierwszy od czterech lat był wyższy niż średnio w Polsce (4,4%). Rynek pracy Na Dolnym Śląsku w 2013 r. liczba pracujących wyniosła 710 196 i była znacznie niższa niż w latach 2009–2012 – średnia różnica wynosiła 65 778 osób. Nieco ponad jedną trzecią pracowników skupiał Wrocław (34%, 240 597 osób), natomiast najmniejszym udziałem wykazały się powiaty: górowski (0,5%), lwówecki, strzeliński i złotoryjski (0,9%), jaworski i kamiennogórski (1,1%) oraz wołowski (1,2%). W odniesieniu do 1000 mieszkańców powiatowe rynki pracy są zróżnicowane z dominującą pozycją polkowickiego i w dalszej kolejności Wrocławia, powiatu wrocławskiego oraz Legnicy i powiatu oławskiego. W latach 2010–2012 wskaźnik pracujących był zbliżony i wahał się nieznacznie, nie zmieniając ogólnego obrazu wewnątrzregionalnego zróżnicowania. Zmiana miała miejsce w 2013 r. kiedy we wszystkich powiatach regionu odnotowano jego wzrost. Zróżnicowanie ze względu na stopę bezrobocia stanowi negatyw obrazu wskaźnika osób pracujących, zaznacza się w nim także rola dużych miast jako znaczących rynków pracy. We Wrocławiu oraz powiecie wrocławskim w 2014 r. wynosiła ona nieco ponad 4%, natomiast w Jeleniej Górze, powiecie polkowickim, lubińskim oraz Legnicy odpowiednio 7,3, 7,9, 8,8, 8,3%. 5 powiatów przekroczyło w 2014 r. stopę bezrobocia na poziomie 20%, w tym w powiecie wałbrzyskim była ona najwyższa w regionie – 26%. Warto zwrócić uwagę, że w porównaniu do 2013 r. w regionie ogółem oraz w każdej jednostce wartość omawianego wskaźnika zmalała (z 13,1 do 10,6% na Dolnym Śląsku, średnio w powiatach o 2,9 p.p.). Najwyraźniej ta pozytywna tendencja zaznaczyła się w powiatach: jaworskim (spadek o 5,2 p.p.), kamiennogórskim (4,6) i górowskim (4,5), zatem w jednostkach o największym poziomie bezrobocia w 2013 r. Obraz zróżnicowań wewnętrznych był także zbliżony w przypadku udziału osób bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, gdzie najkorzystniejsza sytuacja była we Wrocławiu i powiecie wrocławskim (odpowiednio 3,6 i 2,9%) oraz bolesławieckim i lubińskim (po 4,9%), natomiast najgorsza w złotoryjskim, kłodzkim i górowskim (odpowiednio 12,4, 12 i 11,8%). 8 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Stopa bezrobocia w powiatach Dolnego Śląska w latach 2011–2014* *Ze względu na zmiany administracyjne wynikające z wydzielenia Wałbrzycha jako miasta na prawach powiatu w 2013 r. niedostępne są dla niego dane sprzed wskazanego roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Jakość życia Na poziom jakości życia składa się szereg wskaźników i uwarunkowań mogących wpływać na komfort życia mieszkańców. Odnoszą się one zarówno do aspektów infrastrukturalnych, takich jak dostęp do sieci komunalnych i sprawnego systemu transportu, jak i opieki zdrowotnej, poziomu zamożności i zagrożenia ubóstwem czy też wykluczeniem społecznym. W regionie dochód do dyspozycji brutto na mieszkańca w 2012 r. wynosił 25 547 zł i od 2009 r. stale rósł. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że w 2012 r. był niższy niż przeciętnie w Polsce podobnie jak w latach poprzednich. Wraz z rosnącym dochodem równocześnie zmniejsza się zagrożenie ubóstwem przy utrzymującym się względnie stałym poziomie tego wskaźnika w Polsce. W 2011 r. na Dolnym Śląsku wyniosło ono 12,8%, podczas gdy w 2009 r. jeszcze 15,7% (dla porównania w Polsce odpowiednio 17,7% oraz 17,1%). Dochody do dyspozycji brutto per capita na Dolnym Śląsku i w Polsce w latach 2008–2011 Jednostka terytorialna dochody do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca 2009 2010 2011 2012 Dolny Śląsk 22 021 23 009 24 253 25 547 Polska 22 512 23 709 24 719 26 251 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Mieszkańcy regionu są coraz lepiej wykształceni: odsetek osób z wykształceniem wyższym wynosił w 2012 r. 15%, w 2009 r. 13%, natomiast w 2010 i 2011 r. 14%. Obraz stanu opieki medycznej może być ujęty za pomocą współczynnika zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych, który w województwie dolnośląskim w 2014 r. wyniósł 4,6‰ i był niższy niż w latach 2011–2013. Jednocześnie przewyższył on średnią dla kraju 4,2‰. Długość sieci kanalizacyjnej i wodociągowej w regionie w 2013 r. liczyła odpowiednio 9 647 km oraz 15 127 km i była wyższa niż w latach 2010–2012. Zróżnicowanie w tym zakresie w poszczególnych latach i powiatach obrazuje poniższy wykres. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 9 Przegląd regionalny Polski 2015 Udział korzystających z sieci kanalizacyjnej w ogólnej liczbie ludności na Dolnym Śląsku i w powiatach regionu w latach 2010–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Biorąc pod uwagę miernik jakościowy jakim jest odsetek mieszkańców korzystających z wyżej wymienionych typów instalacji 71% mieszkańców regionu miało dostęp do kanalizacji, natomiast 92% mogło korzystać z sieci wodociągowej. Oba wskaźniki przewyższają wartość przeciętną w Polsce (65% oraz 88%) i były nieznacznie wyższe niż w trzech poprzednich latach. Dostęp do sieci wodociągowej był zbliżony we wszystkich powiatach regionu, wahając się między 72% w powiecie lwóweckim a 98% w Legnicy i powiecie lubińskim. Porównując dostęp do obu sieci komunalnych w 2010 oraz 2013 r. sytuacja poprawiła się średnio o 3 p.p. odsetka osób korzystających z kanalizacji oraz o 0,5 p.p. z wodociągów, choć należy zauważyć, że mniejsza zmiana jest w tym wypadku spowodowana dość wysokim stanem początkowym wartości wskaźnika. Pod względem udziału osób korzystających z sieci kanalizacyjnej największy przyrost nastąpił w Jeleniej Górze: 6,8 p.p., natomiast w przypadku drugiej cechy w powiecie kłodzkim: 2,7 p.p. Od 2010 r. długość i gęstość infrastruktury transportowej w regionie jest niemalże niezmienna. Niewielkie różnice dotyczyły długości czynnej sieci kolejowej (spadek z 1779 km w 2012 r. do 1763 km rok później) i długości autostrad (lata 2010–2012), niemniej jednak wyjątek stanowią drogi ekspresowe. Ich łączna długość w granicach regionu w 2012 r. przewyższyła wartość z 2010 r. 4,5 razy. Podstawowe charakterystyki infrastruktury transportowej Dolnego Śląska w latach 2010–2013 Długość dróg ekspresowych [km] Długość autostrad [km] Gęstość autostrad [na 100 km ] 2 Długość linii kolejowych [km] Gęstość linii kolejowych [na 100 km ] 2 2010 2011 2012 2013 13 13 59,4 59,4 199,2 222,3 221,9 221,9 10 11,1 11,1 11,1 1769 1779 1779 1763 8,9 8,9 8,9 8,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców na Dolnym Śląsku spadła z 0,89 w 2011 r. do 0,77 osób w 2013 r. (w 2012 r. – 0,82) i była niższa niż średnio w Polsce (0,87). Należy podkreślić, że aż dwie trzecie powiatów znalazło się powyżej przeciętnej wartości notowanej w regionie. Najmniej bezpieczne były drogi w powiatach: wrocławskim (1,74 ofiar), trzebnickim (1,7) oraz górowskim (1,4), najbardziej zaś w powiatach: jeleniogórskim (0,15 ofiar), w Wałbrzychu (0,3) i powiecie wałbrzyskim (0,34), we Wrocławiu (0,37) oraz Legnicy (0,39). 10 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Infrastruktura społeczna, turystyki i kultury Na Dolnym Śląsku odsetek dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w wieku 3–5 lat w tej grupie wiekowej w 2013 r. wynosił 75% i był nieznacznie wyższy od średniej dla Polski (74,1%). Jednocześnie na przestrzeni lat 2010– 2013 następował jego postępujący wzrost. Jeszcze w 2010 r. 63% dzieci objętych było wychowaniem przedszkolnym, podczas gdy w 2011 r. – 70%, a w 2012 r. było to już 70%. Obraz ten różni się znacząco jeśli wziąć pod uwagę sytuację w miastach i na wsi Dolnego Śląska. W 2013 r. 87% dzieci w wieku 3–5 lat mieszkających w mieście uczęszczało do przedszkola, natomiast na wsi z takiej możliwości korzystało jedynie co drugie dziecko (51,2%). Warto zauważyć, że powiaty Dolnego Śląska są pod względem omawianego wskaźnika mocno zróżnicowane z sytuującymi się znacznie powyżej średniej największymi miastami (Wrocław 88%, Legnica 84%, Jelenia Góra 94%) oraz jednostkami, gdzie mniej niż dwie trzecie dzieci we wskazanej grupie wieku objętych jest wychowaniem przedszkolnym (powiat jaworski 56%, lwówecki 59%, jeleniogórski 60%, kamiennogórski 63%, złotoryjski 65%). Zmiana udziału dzieci w wieku 3–5 lat w tej grupie wiekowej objętych wychowaniem przedszkolnym w powiatach Dolnego Śląska w latach 2010–2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. Biorąc pod uwagę liczbę studentów na 10 tys. mieszkańców na Dolnym Śląsku uwidocznia się jej tendencja spadkowa, co charakterystyczne jest także dla sytuacji ogółem w Polsce. W 2014 r. było 470 osób studiujących, czyli o 13,2% mniej niż cztery lata wcześniej (w kraju 18%). Spadek następował systematycznie w każdym z analizowanych lat. Taki sam trend ma miejsce w przypadku, kiedy liczba studentów odniesiona zostanie do osób w wieku 19–24 lata, choć zmiany porównywalnie nie są tak znaczące. W latach 2011–2013 spadek ten na Dolnym Śląsku wyniósł 3,6% (średnio w Polsce 6,7%). Oznacza to, że w wiek studencki wkraczają coraz mniej liczne roczniki (stąd dużo większy spadek ogólnej liczby studentów), a popularność wyboru wykształcenia wyższego wśród osób między 19. a 24. rokiem życia także nieznacznie maleje. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców oraz osób w wieku 19–24 lata na Dolnym Śląsku w latach 2009–2012. 2011 2012 2013 2014 Studenci ogółem – Dolny Śląsk 549 532 487 470 W grupie wieku 19–24 lata – Dolny Śląsk 6759 6832 6480 6525 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 11 Przegląd regionalny Polski 2015 Infrastruktura turystyki wyrażona liczbą miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania w odniesieniu do 10 tys. mieszkańców w 2014 r. była na Dolnym Śląsku rozwinięta lepiej niż średnio w kraju, dysponując 207 miejscami (w Polsce 180). W 2011 r. było ich 170, lecz już w następnym roku 203. Na tym znaczącym wzroście najbardziej zaważyła zmiana liczby miejsc noclegowych w powiecie jeleniogórskim, gdzie pojawiły się 323 nowe miejsca. W ujęciu wewnętrznym dominującą pozycję zajmuje wskazany już powiat jeleniogórski z 2770 miejscami noclegowymi na 10 tys. mieszkańców, przewyższając czterokrotnie drugi pod tym względem kłodzki (670 miejsca w 2014 r.). Co oczywiste, najsilniejsze pod względem badanej cechy były powiaty o atrakcyjnym położeniu turystycznym (jeleniogórski, kłodzki, wałbrzyski, milicki) oraz duże miasta (Jelenia Góra, Wrocław, Legnica). Najmniejszą liczbą miejsc dysponował w 2014 r. powiat górowski (15), jako jedyny spośród wszystkich jednostek nie notując żadnej zmiany na przestrzeni lat 2011–2014. Warto również zauważyć, że w jednej trzeciej powiatów (11) zanotowano spadek liczby miejsc noclegowych (najwięcej o 33 miejsca w powiecie wołowskim), choć jeszcze w latach 2012–2013 taka sytuacja miała miejsce jedynie w dwóch jednostkach: milickim (o 46) oraz głogowskim (o 4). Wskaźnik uczestnictwa w kulturze prezentowany poprzez liczbę widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2014 r. wyniósł w regionie 288 osób, co było wynikiem słabszym od średniej w Polsce (319 osób), choć rok wcześniej proporcja była odwrotna (w województwie dolnośląskim 305 osób, w kraju 298). Wykorzystanie funduszy europejskich W województwie dolnośląskim w ramach projektów finansowanych z funduszy strukturalnych UE uzyskano łączne dofinansowanie w wysokości 17,2 mld zł, realizując projekty na łączną kwotę 34,2 mld zł. Per capita suma dofinansowania wynosiła 5,9 tys. zł. Największą wartość pomocy uzyskały projekty z zakresu transportu (38% łącznej kwoty), natomiast najmniejszą poprawy jakości kapitału ludzkiego (0,01%). Dofinansowanie projektów transportowych było niemal dwukrotnie wyższe niż drugiego w kolejności obszaru dotyczącego badań i rozwoju technologicznego (21,5%). Największe dofinansowanie uzyskał Wrocław: 6,9 mld zł, najmniejsze zaś powiat lwówecki: 56,9 mln zł. Struktura dofinansowania wg obszarów interwencji środków z funduszy strukturalnych na Dolnym Śląsku Źródło: opracowanie własne na podstawie https://www.funduszeeuropejskie.2007–2013.gov.pl/AnalizyRaportyPodsumowania/Strony/KSI_raporty.aspx?N=T, stan na 30 czerwca 2015 r. W przypadku dofinansowania uzyskanego z Funduszu Spójności wyniosło ono 2,3 mld zł i uzyskane zostało w ramach realizacji projektów na łączną kwotę 2,7 mld zł. W przeliczeniu na mieszkańca regionu osiągnęło ono wartość 789 zł. Obszarem wspieranym w największym stopniu był rynek pracy, zatrudnienie i integracja społeczna (skupiający połowę kwoty ogólnego dofinansowania), w najmniejszym zaś wzmacnianie zdolności instytucjonalnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym (3,2%). Beneficjentem największej puli dofinansowania był powiat kłodzki: 120,9 mln zł, najmniejszej zaś Legnica, która uzyskała 12,4 mln zł. 12 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Struktura dofinansowania wg obszarów interwencji środków z Funduszu Spójności na Dolnym Śląsku Źródło: opracowanie własne na podstawie https://www.funduszeeuropejskie.2007–2013.gov.pl/AnalizyRaportyPodsumowania/Strony/KSI_raporty.aspx?N=T, stan na 30 czerwca 2015 r. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 13 Przegląd regionalny Polski 2015 2. WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE Sytuacja demograficzna W 2014 roku województwo kujawsko-pomorskie zamieszkiwały 2 089 992 osoby, o 8 378 osób mniej niż w roku 2011. Udział ludności województwa w ludności Polski w 2014 roku wynosił 5,43% i w porównaniu do roku 2011 spadł o 0,1 p.p. (w 2011 roku wynosił 5,44%). Największy ubytek ludności w latach 2011–2014 obserwowano w Bydgoszczy (5368 osób – 1,47 p.p.) oraz we Włocławku (2406 osób – 2,1 p.p.), natomiast największy przyrost liczby ludności dotyczył powiatów otaczających największe miasta regionu: bydgoskiego (4056 osób – wzrost o 3,7 p.p.) i toruńskiego (3469 osób – wzrost o 3,1 p.p.). Gęstość zaludnienia województwie zmniejszyła się nieznacznie w stosunku do roku 2011 – ze 117 do 116 osób na km², przy średniej dla Polski wynoszącej w 2014 roku – 123 osoby na 1 km². Ludność miast stanowiła w 2014 roku 59,8% mieszkańców województwa (w Polsce 60,3%). Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się w latach 2011–2014 z 19% do 18,3% (w Polsce spadek z 18,5% do 18%), w wieku produkcyjnym spadł z 64,4% do 63,3% (w Polsce spadek z 64,2% do 63%), natomiast udział ludności w wieku poprodukcyjnym zwiększył się z 16,6% do 18,4% – o 1,8 p.p.(w Polsce zwiększył się z 17,3% do 19% – o 1,7 p.p.). W 2014 r. odnotowano, w odróżnieniu od 2013 r., dodatni przyrost naturalny, natomiast saldo migracji ludności na pobyt stały wciąż pozostaje ujemne – a skala zjawiska pogłębiła się w skali roku. Współczynnik przyrostu naturalnego w 2014 r. osiągnął wartość 0,00‰ (co daje 8 lokatę w kraju) i był wyższy niż przed rokiem (minus 0,30‰). Omawiany współczynnik dla Polski osiągał niższe wartości, w 2014 r. ukształtował się na poziomie minus 0,03‰. W 2014 saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały wynosiło – 1,36 na 1000 ludności, w tym zagranicznych – 0,53 i było wyższe niż w roku 2013 (odpowiednio – 1,26 i – 0,49). W kraju w 2014 roku zarówno saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały, jak i saldo migracji zagranicznych wyniosło – 0,41. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w ludności województwa w 2014 r. 70,0 60,0 50,0 40,0 POLSKA 30,0 KUJAWSKO-POMORSKIE 20,0 10,0 0,0 2011 2014 w wieku przedprodukcyjnym 2011 2014 w wieku produkcyjnym 2011 2014 w wieku poprodukcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Sytuacja makroekonomiczna i struktura gospodarki W województwie kujawsko-pomorskim wartość ogółem PKB w 2013 roku (dane szacunkowe wg ESA 2010), wynosiła 74 515 mln zł (8 pozycja w kraju) i była o 14,6% wyższa niż w 2010 r. (przy średniej zmianie dla województw w tym okresie wynoszącej 14,9%). W porównaniu z rokiem 2010, udział kujawsko-pomorskiego w tworzeniu krajowego PKB nie uległ zmianie i wynosił 4,5%. Jednocześnie kujawsko-pomorskie było jednym z 3 województw, w którym udział PKB w porównaniu do roku 2012 wzrósł (obok wielkopolskiego i podlaskiego). W latach 2010–2013 PKB liczony na 1 mieszkańca zwiększył się o 14,8% w województwie, w porównaniu ze wzrostem o 15,2% w skali kraju. Od 2010 r. województwo zajmuje pod względem PKB na mieszkańca 10 pozycję w kraju, po jednorazowym spadku na pozycję 11 w roku 2011. Niższy wzrost PKB per capita w regionie wynika nie tylko z niższej, aniżeli przeciętnie w kraju, produktywności pracy mieszkańców kujawsko-pomorskiego, ale także z mniejszych nakładów na rozwój per capita w województwie niż w kraju w tym okresie. 14 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wypracowana w 2012 r. w województwie wartość dodana brutto (WDB) była pod względem wielkości ósma w kraju i stanowiła 4,4% jej wartości krajowej, wcześniej w 2009 r. stanowiła 4,6% tej wartości. W 2012 r. kujawsko-pomorska WDB była wyższa o 15,1% od jej wielkości w 2009 r., przy równoczesnym wzroście wartości krajowej o 18,3%. W 2012 r. WDB wypracowana przez 1 pracującego w regionie była 10 pod względem wielkości w kraju i stanowiła 89,2% wartości wytworzonej przez 1 pracującego w kraju. W 2009 r. będąc także 10 w rankingu krajowym stanowiła 89,9% wartości wytworzonej przez 1 pracującego w kraju. W 2012 r. najwyższy udział w tworzeniu WDB województwa kujawsko-pomorskiego osiągnęły działalności usługowe: handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja – 28,4%. Udział ten zbliżony był do wkładu tych działalności w wytworzenie krajowej WDB – 29,8%. Ogółem sektor usługowy w 2012 r. wytworzył 60% kujawsko-pomorskiej WDB (62,9% WDB kraju). W 2009 r. wkład tego sektora w wypracowaniu wojewódzkiej wartości ogółem był nieznacznie wyższy i wynosił 61,9% (64,3% w WDB kraju). Wysoki udział w wypracowaniu WDB w województwie w 2012 r. miał przemysł – 27,2%, w rankingu krajowym region zajmował 8. lokatę (w 2009 r. – 25,4%). Tendencję rosnącego wkładu w kujawsko-pomorską WDB ujawnił również modernizujący się sektor rolnictwa (obejmujący leśnictwo, łowiectwo i rybactwo), którego udział wynoszący 4,1% w 2009 r. zwiększył się do 4,6% w 2012 r. W tym samym okresie wartość udziału krajowego dla tego sektora wyniosła 3,1%. W tym samym roku udział budownictwa wynosił 8,1% i był niższy niż w 2009 r., kiedy wynosił 8,6%. Jest to jednak tendencja dotycząca wszystkich województw w kraju. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie wewnątrzregionalne, najwyższy udział podstawowej działalności usługowej (sekcje G, H,I,J) – sięgał 54,8%, przemysłu (sekcje B, C, D, E) – 44,7%, w tym przetwórstwa przemysłowego (sekcja C) – 44,1% w WDB województwa, skoncentrowany był w 2012 r. w podregionie bydgosko-toruńskim – tradycyjnie najbardziej uprzemysłowionym podregionie województwa. Natomiast w podregionie włocławskim wypracowana była ponad połowa – 51,1% WDB rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa (sekcji A) województwa kujawsko-pomorskiego. WDB według rodzajów działalności w podregionach woj. kujawsko-pomorskiego w 2012 r. (w mln zł) 10000 8000 6000 4000 2000 0 Podregion - bydgosko-toruński Podregion - grudziądzki Podregion - włocławski rolnictwo,leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) przemysł (sekcje B,C,D,E) przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) budownictwo (sekcja F) handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja (sekcje G,H,I,J) działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości (sekcje K,L) pozostałe usługi (sekcje M,N,O,P,Q,R,S,T) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Konkurencyjność gospodarki Wartość nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej (sektora publicznego i prywatnego łącznie) w latach 2010–2013 w województwie kujawsko-pomorskim zmniejszyła się. Jeszcze w 2010 r. nakłady te stanowiły 4,89% nakładów poniesionych w kraju (8. pozycja), natomiast w 2013 r. ich wartość stanowiła tylko 4,02% nakładów krajowych (11. pozycja). Wartość nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca w 2013 roku w województwie kujawskopomorskim stanowiła 87,5% wartości z roku 2010 i wynosiła 4434 zł (w 2010 – 5064 zł), przy zmianie wartości dla kraju z 5641 zł w 2010 r. do 6004 zł w 2013 r. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 15 Przegląd regionalny Polski 2015 W skali ostatnich czterech lat (2011–2014) liczba podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON dla województwa kujawsko-pomorskiego systematycznie rosła, z poziomu 184,4 tys. w 2011 r. do 192,1 tys. W 2014 r. (wzrost o 4,18%), co stanowiło 4,7% wszystkich podmiotów w kraju (9. lokata). Podmioty w czterech największych miastach regionu (Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku i Grudziądzu) stanowiły prawie połowę (45,9%) wszystkich podmiotów w województwie. Najwięcej podmiotów w 2014 r. w stosunku do roku 2011 przybyło w powiatach: toruńskim (13,1%) i bydgoskim (12,4%); w Bydgoszczy liczba podmiotów w 2014 roku stanowiła 99,6% liczby podmiotów w roku 2011. Co roku (w ciągu ostatnich czterech lat) w województwie rejestruje się 17–18 tys. nowych podmiotów gospodarczych. W przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w województwie zarejestrowanych było w 2014 r. 919 podmiotów gospodarczych (przy średniej dla kraju wynoszącej 1071), co lokuje województwo na 11 pozycji w kraju. Rynek pracy W województwie kujawsko-pomorskim w 2013 r. liczba pracujących wyniosła 677 tys., co stanowiło 4,9% ogółu pracujących w kraju. Od roku 2010 liczba pracujących zmniejszyła się o 3183 osoby – 0,46%. W tym samym czasie liczba pracujących w kraju zwiększyła się o 141 573 osób – 1%. Na 1000 ludności przypadało 324 pracujących, wobec 362 średnio w kraju. W strukturze pracujących największą grupę stanowili pracujący w usługach – 55,3%. W przemyśle i budownictwie znalazło zatrudnienie 28,8%, a w rolnictwie 15,9% pracujących. Podregion bydgoskotoruński skupiał ponad 43% pracujących w województwie. W sektorowej strukturze pracujących charakter rolniczy wykazywał podregion włocławski, natomiast usługi dominowały w podregionie bydgosko-toruńskim. Badanie aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) wykazało, że przeciętna liczba ludności aktywnej zawodowo w wieku 15 lat i więcej w 2014 r. liczyła 874 tys. osób, co stanowiło 5,0% ludności aktywnej zawodowo w Polsce (wzrost o 2,1% w stosunku do roku 2011, przy zmianie w kraju o 1,2%) Współczynnik aktywności zawodowej województwa w 2014 roku wynosił 55,3% (wyższy o 1,1 p.p. od wartości z roku 2011) i był niższy od średniego w kraju o 0,9 p.p., a wskaźnik zatrudnienia – 49,4% – niższy od średniego w kraju o 1,8 p.p. (wyższy od wartości z 2011 r. o 1,1 pp.) Przeciętna liczba osób bezrobotnych w województwie (BAEL) w 2014 r. wyniosła 93,2 tys. (5,9% ogólnej ich liczby w kraju). Stopa bezrobocia – wyższa od przeciętnej w kraju o 1,6 p.p. – spadła z 11,0% w 2011 r. do 10,6% w 2014 r. Bezrobocie w podobnym stopniu dotyczyło ludności wiejskiej, gdzie stopa bezrobocia wyniosła 11,0%, jak i miejskiej (jedynie o 0,4 p.p. niższa niż na wsi). W trudniejszej sytuacji na rynku pracy były kobiety, dla których stopa bezrobocia wynosiła 12,5% i była o 3,3 p.p. wyższa niż dla mężczyzn. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie kujawsko-pomorskim, pomimo spadku w latach 2011–2014 (o 1,3 p.p.), pozostaje na jednym z najwyższych poziomów w kraju – 15,7% (2 pozycja, po województwie warmińskomazurskim – 18,9%), wyższa o 4,2 p.p. od wartości dla kraju i wykazuje silne zróżnicowanie wewnątrz wojewódzkie. Najniższa stopa bezrobocia dotyczyła największych miast województwa (Bydgoszczy i Torunia), gdzie wyniosła odpowiednio 7,5% i 8,3%. Na drugim biegunie zestawienia znajdują się powiaty włocławski i lipnowski, gdzie bezrobocie przekroczyło 25% (odpowiednio 25,9% i 25,5%). 16 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiatach województwa kujawsko-pomorskiego w 2014 r. Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Toruniu Jakość życia Wysokie bezrobocie, nieodłącznie związane z możliwością zaspokajania potrzeb materialnych mieszkańców województwa oraz dostępem do szeroko rozumianych usług publicznych, determinuje politykę płacową w województwie. W 2014 r. w województwie przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw osiągnęło poziom 3336,6 zł i było wyższe niż w roku poprzednim o 3,8%. W kraju przeciętne wynagrodzenie brutto wyniosło 3980,2 zł, co również oznacza wzrost o 3,7% w odniesieniu do zanotowanego przed rokiem. W stosunku do poprzedniego roku, w 2014 r. wystąpił wzrost wynagrodzeń we wszystkich sekcjach sektora przedsiębiorstw w regionie, przy czym najwyższy zanotowano w sekcjach: administrowanie i działalność wspierająca (o 7,5%), zakwaterowanie i gastronomia oraz handel; naprawa pojazdów samochodowych (po 6,1%). Jednocześnie w ciągu ostatnich czterech lat (2010–2013), przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym w województwie kujawsko-pomorskim wzrósł jedynie o 0,6% i był najniższy w kraju; wartość tego wskaźnika dla Polski wzrosła w tym czasie o 9,4%. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym w województwie w 2014 r. wynosił 20,2% (6 pozycja w kraju) i wzrósł w porównaniu do roku 2013 o 1,4 p.p., powyżej wartości tego wskaźnika dla kraju wynoszącego 16,2%. Wyższe wartości wskaźnika zaobserwowano w województwach: warmińsko-mazurskim – 26,0%, podlaskim – 23,9%, świętokrzyskim – 22,6%, wielkopolskim – 21,7% oraz podkarpackim – 21,1%. W 2014 roku, 9,5% osób w gospodarstwach domowych województwa kujawsko-pomorskiego znajdowało się poniżej granicy ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji), gorszą sytuację zaobserwowano w województwach: warmińsko-mazurskim (14,8%), świętokrzyskim (12,2%), podlaskim(10,9%) i wielkopolskim (10,1%). Pozytywne zmiany zachodzą w regionie pod względem wyposażenia ludności w infrastrukturę komunalną. W 2013 r. 91,2% ludności korzystała z sieci wodociągowej (7 pozycja w kraju) – o 3,2 p.p. powyżej średniej dla kraju, 66,1% ludności korzystała z sieci kanalizacyjnej (6 pozycja w kraju) – o 1 p.p. powyżej średniej dla kraju, 44,8% ludności korzystała z sieci gazowej (10 pozycja w kraju) – o 7,6 p.p. poniżej średniej dla kraju. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 17 Przegląd regionalny Polski 2015 Również pod względem wyposażenia województwa w infrastrukturę transportową zaszły duże, korzystne zmiany. Długość dróg ekspresowych i autostrad zwiększyła się w latach 2010–2013 o 110 km (159%) i stanowiła 9,2% wszystkich powstałych w tym czasie w kraju (4 lokata w kraju). Gęstość ścieżek rowerowych w roku 2013 wyniosła 319,3 km/10 tys. km² (2 lokata w kraju), przy średniej dla kraju wynoszącej 184,9 km/10 tys. km². Jedynie długość eksploatowanych w województwie linii kolejowych uległa zmniejszeniu o 64 km (5%), w kraju zmniejszyła się o 900 km (4,4%). We wszystkich województwach, z wyjątkiem mazowieckiego długość eksploatowanych linii kolejowych uległa zmniejszeniu. Pod względem udziału ruchu pasażerów w portach lotniczych, województwo od 2010 do 2013 r. generuje względnie stały, wynoszący 1,3–1,4%, udział krajowy. W roku 2013 zmniejszyła się w województwie liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych: z 1,08 na 10 tys. ludności spadła do 0,85 (spadek o 21,2%) – 4 pozycja w kraju. Najwięcej ofiar wypadków na 10 tys. ludności w 2013 r. zanotowano w powiecie golubsko-dobrzyńskim (1,98) i świeckim (1,80), najmniej w Toruniu (0,24) i Grudziądzu (0,10). Infrastruktura społeczna, turystyki i kultury W województwie rośnie liczba dzieci w wieku 3–5 w placówkach wychowania przedszkolnego. W 2013 r. było to 67,4% dzieci w tym wieku w porównaniu do 52,7% w roku 2010 (wzrost o 27,8%). W tym samym czasie w Polsce wskaźnik ten wzrósł o 18,3%. W powiecie toruńskim liczba dzieci w wieku 3–5 lat w placówkach wychowania przedszkolnego w latach 2010–2013 wzrosła o 75,4%, w powiecie lipnowskim o 65,8%, w powiecie golubskodobrzyńskim o 51,2%. Najmniej liczba ta wzrosła w Bydgoszczy o 13,2% i w Toruniu o 12,9%. Zmiany te pokrywają się z przemianami demograficznymi powodującymi starzenie się obszarów miejskich oraz zwiększanie się populacji w wieku rozrodczym na terenach podmiejskich i wiejskich. Liczba łóżek w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności w 2013 r. wynosiła 46,1 wobec 48,8 dla Polski, natomiast liczba leczonych w takich jednostkach na 10 tys. ludności wynosiła 1857, przy wartości 2043 dla Polski. Na jednego mieszkańca województwa w 2013 r. udzielono 8 porad w zakresie ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, tyle ile średnio w kraju. W 2014 r. 42,6 na 1000 dzieci do lat 3 przebywało w żłobkach i klubach dziecięcych (59 w kraju). Liczba widzów w kinach na 1000 ludności w 2014 wynosiła 946 osób (8 pozycja w kraju) i od roku 2011 wzrosła o 11,1% (7 pozycja w kraju) – w tym samym czasie w Polsce liczba widzów w kinach wzrosła o 3,9%. Wysoki, w porównaniu z resztą kraju jest stopień wykorzystania miejsc noclegowych w turystycznych obiektach noclegowych. W 2014 roku wynosił 42,5% (2 pozycja w kraju), przy średniej dla kraju wynoszącej 34,8%. Największy stopień wykorzystanych miejsc noclegowych w województwie dotyczy miejscowości uzdrowiskowych, położonych na terenie powiatu aleksandrowskiego (Ciechocinek) – 74,5%, powiatu inowrocławskiego (Inowrocław) – 71% oraz powiatu włocławskiego (Wieniec Zdrój) – 62,3%. Finansowana jednostek samorządu terytorialnego w 2014 r. W 2014 r. suma dochodów ogółem osiągniętych przez JST województwa kujawsko-pomorskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrosła w stosunku do 2013 r. o 5,9% i wynosiła 4857 zł (w kraju o 6,0% i wyniosła 5 050 zł). Dynamika dochodów bieżących ukształtowała się na poziomie 4,9% (w kraju o 5,3%), a majątkowych osiągnęła 15,5% (w kraju wzrost o 11,6%). Analizując poszczególne źródła dochodów można zauważyć wzrost dochodów własnych o 9,5% (w kraju o 7,5%) oraz dotacji celowych o 8,5% (w kraju o 10,3%). Dochody z tytułu subwencji ogólnej zmniejszyły się do poziomu 98,9% wartości z 2013 r. (w kraju pozostały na poziomie z 2013 r.). Na uwagę zasługuje ponad 11,3% wzrost dochodów z tytułu podatków i opłat lokalnych (podobnie jak w kraju) oraz 6,8% wzrost dochodów z tytułu udziałów w podatku dochodowym (w kraju o 7,2%). Kwota wydatków inwestycyjnych przypadająca na 1 mieszkańca wzrosła o 20,2% (w kraju o 19,2%) i wyniosła 988 zł, a kwota wydatków na wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeń wzrosła o 2,7% (w kraju o 2,9%) i wyniosła 1 738 zł (w kraju 1 767 zł). Najwyższy wzrost wydatków inwestycyjnych odnotowały JST województwa lubelskiego i lubuskiego odpowiednio o 40,6% i 38,7%. Najniższa dynamika wydatków inwestycyjnych dotyczyła JST województwa wielkopolskiego – spadek o 2,0% i województwa świętokrzyskiego – wzrost o 2,2%. Zwiększyła się jednocześnie, choć nieznacznie, dysproporcja pomiędzy JST województw o najwyższym i najniższym poziomie wydatków per capita. Poziom wydatków budżetowych JST województwa kujawsko-pomorskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrósł, w porównaniu do roku poprzedniego, o 7,6% (w kraju o 7,1%) do poziomu 4983 zł(w kraju 5 113 zł) Różnica pomiędzy dochodami a wydatkami wynosząca 126 zł (w kraju 63 zł) stanowi kwotę deficytu przypadającego na 1 mieszkańca (5 pozycja w kraju). 18 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Deficyt lub nadwyżka budżetowa na 1 mieszkańca w 2014 r. (w zł) 194 5 -35 -63 -143 -223 -213 -126 -87 -25 -24 28 41 46 -12 -84 -188 Źródło: Sprawozdanie z działalności regionalnych izb obrachunkowych i wykonania budżetu przez JST w 2014 roku – Krajowa Rada RIO, Warszawa 2015 Środki europejskie W ramach projektów finansowanych z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności z budżetu polityki spójności na lata 2007–2013 UE w województwie kujawsko-pomorskim do końca 2014 uzyskano łączne dofinansowanie w wysokości 11,4 mld zł (12 lokata w kraju). Dofinansowanie przypadające na 1 mieszkańca województwa wynosiło 5,4 tys. zł (15 pozycja w kraju). Stanowiło jedynie 79% dofinansowania na mieszkańca w kraju; tylko w Wielkopolsce było niższe i wynosiło 75,9%. Najwyższe dofinansowanie na mieszkańca dotyczyło Torunia – 10,3 tys. zł, najniższe powiatu świeckiego – 2,03 tys. zł. Wartość dofinansowania na 1 mieszkańca w zł do końca 2014 r. 12000,00 10000,00 8000,00 6000,00 4000,00 2000,00 0,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. W ramach RPO województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013, do końca 2014 roku z 4 082 015 092 zł unijnego dofinansowania, największa część środków została przeznaczona na: dofinansowanie wzmocnienia konkurencyjności przedsiębiorstw – 1,12 mld zł (27,5% wszystkich środków), rozwój infrastruktury technicznej – 1,04 mld zł (25,6%) oraz rozwój infrastruktury społecznej – 0,57 mld zł (14,1%). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 19 Przegląd regionalny Polski 2015 Dofinansowanie z RPO województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007–2013 w zł (na koniec 2014 r.) 1 123 342 401,3 zł 1 044 892 402,2 zł 575 890 698,2 zł 401 080 234,9 zł 332 480 603,8 zł 296 740 664,5 zł 190 020 967,9 zł Pomoc techniczna Wspieranie przemian w miastach i w obszarach wymagających odnowy Wsparcie rozwoju turystyki Wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego Rozwój infrastruktury społecznej Zachowanie i racjonalne użytkowanie środowiska Rozwój infrastruktury technicznej 117 567 118,8 zł Źródło: KSI SIMIK 20 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 3. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Podstawowe dane dotyczące województwa Powierzchnia woj. lubelskiego wynosi 25 122 km2 (8% całego obszaru Polski) i jest ono trzecim co do wielkości województwem. Liczba ludności wynosi 2 147 746 osób (stan na 31.XII.2014r.). Lubelszczyzna jest dosyć słabo zaludnionym obszarem, pod względem gęstości zaludnienia znajduje się na 12 miejscu w kraju (85 os./km2). Województwo lubelskie charakteryzuje się bardzo niskim wskaźnikiem urbanizacji. W miastach zamieszkuje 46,2% ogółu ludności. Największym miastem pod względem liczby ludności jest miasto Lublin, gdzie zamieszkuje około 16% wszystkich mieszkańców województwa czyli 341 722 osób. Podstawowe dane makroekonomiczne W 2012 roku województwo lubelskie wytworzyło PKB o wartości 63 929 mln zł, co stanowiło 4% wartości PKB całego kraju, podczas gdy w 2010 r. PKB kształtowało się na poziomie 56 374 mln zł (3,9% PKB krajowego). Biorąc pod uwagę wskaźnik PKB per capita (w zł) w latach 2010–2012 nastąpił jego znaczący wzrost z 25 840 do 29 479 zł na osobę. W latach 2010–2012 nastąpił wzrost obydwu wskaźników o 13–14%. Porównując sytuację makroekonomiczną w regionie na tle krajów UE warto odnotować wzrost wskaźnika PKB per capita w PPS w relacji do UE-28, co pozwala na spojrzenie na lubelską gospodarkę w szerszym kontekście. W 2010 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 43% średniej UE, natomiast w 2013 r. wynosił 48%. Jednym z czynników determinujących rozwój regionu jest odpowiedni poziom wydajności pracy mierzony wskaźnikiem wartości dodanej brutto na 1 pracującego. Od 2010 r. do 2012 r. w województwie lubelskim zaobserwowano wzrost tego wskaźnika o 14%. W 2010 r. WDB na 1 pracującego wynosiła 65 552 zł, zaś w 2012 r. na jednego pracującego przypadało 74 707 zł wartości dodanej brutto. W 2010 r. w sekcji A: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo wytworzono 5,4% całkowitej WDB dla województwa we wszystkich sekcjach i do 2012 r. udział ten wzrósł do poziomu 5,9%. Udział WDB wytworzonego w przemyśle (sekcje: B, C, D, E) wyniósł 19% w 2010 r. i 20,7% w roku 2012. W sekcji F: budownictwo w 2010 r. wytworzono 7,7% regionalnego WDB i w kolejnych latach wartość ta nieco się obniżyła do poziomu 7,4% w 2012 r. Największy udział WDB wytworzono w sekcji: handel i naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja (sekcje G, H, I, J). W 2010 r. wskaźnik WDB dla tej grupy stanowił 29,2% ogólnej WDB, a w roku 2012 zaobserwowano niewielki spadek udziału do poziomu 28,8%. W obszarze działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości (sekcje K, L) udział WDB na przestrzeni lat 2010–2012 sukcesywnie się obniżał, z poziomu 10,7% w roku 2010 do 9,9% w roku 2012. Dość duży jest udział sektora: pozostałe usługi (sekcja M, N, O, P, Q, R, S, T, U, W). W 2010 r. wyniósł on 27,9%, a w roku 2012 kształtował się na poziomie 27,3%. Analizując powyższe wskaźniki, wyraźnie zaobserwować można istotny wpływ rolnictwa oraz usług nierynkowych na gospodarkę regionu. Struktura WDB wg rodzaju działalności w województwie lubelskim (%) 5,9 27,3 rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 20,7 przemysł budownictwo 7,4 9,9 28,8 handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja Wielkość nakładów na środki trwałe znacząco wpływa na wzrost gospodarczy, a przede wszystkim na poprawę innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Od 2010 r. do 2012 r. w województwie lubelskim dynamika wartości nakładów brutto na środki trwałe ogółem wyniosła 116%, przy czym w 2012 r. odnotowano spadek wartości tych nakładów w stosunku do roku poprzedniego (2010 r. – 11 278 mln zł, 2011 r. – 13 810 mln zł, 2012r. – 13 099 mln zł). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 21 Przegląd regionalny Polski 2015 Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną Jednym ze wskaźników obrazujących stan wyposażenia regionu w odpowiednią infrastrukturę społeczną jest odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w wieku 3–5 lat. W latach 2010–2013 dynamika tego wskaźnika wyniosła 126% i wskaźnik ten zbliża się do średniej dla Polski. W 2010 r. do placówek wychowania przedszkolnego uczęszczało 56,9% dzieci, zaś w 2013 r. 71,9% dzieci w wieku 3–5 lat było objętych wychowaniem przedszkolnym. Na Lubelszczyźnie widać pozytywny trend rozwoju edukacji przedszkolnej, który ma swoje przełożenie zarówno na poprawę kształcenia, jak też na zmniejszenie wykluczenia edukacyjnego dzieci mieszkających na wsi. Odsetek dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w wieku 3–5 lat 80 70 60 % 50 40 30 56,9 64,5 65,7 2011 2012 71,9 20 10 0 2010 2013 Do infrastruktury społecznej, mającej wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców, zalicza się także liczbę łóżek w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności. Na przestrzeni lat 2010–2013 wskaźnik ten zwiększył się z 51,82 do poziomu 53,35 łóżek na 10 tys. ludności. Należy także zauważyć, iż wskaźnik ten jest istotnie wyższy niż średnia dla Polski. Ważnym wskaźnikiem ilustrującym poziom rozwoju regionu w obszarze nauki jest liczba studentów przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Od 2010 r. do 2014 r. wskaźnik ten obniżył się o 18%. W roku 2010 r. na 10 tys. mieszkańców przypadało 466 studentów, a w 2014r. było ich 382. Jednym z powodów zmniejszenia liczby studentów w województwie lubelskim – poza ogólnymi trendami demograficznymi – było wejście w życie ustawy „Prawo o szkolnictwie wyższym”, która egzekwuje opłaty od osób studiujących na dwóch lub więcej kierunkach. Możliwość podejmowania nauki na uczelniach wyższych w innych krajach powoduje napływ do woj. lubelskiego obcokrajowców, którzy coraz częściej wybierają lubelskie uczelnie. Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę techniczną W województwie lubelskim infrastruktura drogowa jest dosyć słabo rozwinięta. Długość dróg ekspresowych i autostrad wynosiła do roku 2011 jedynie 4km, następnie w roku 2012 długość ta zwiększyła się do poziomu 12,1km, a w roku 2013 do 47km. Na przestrzeni ostatnich lat długość i gęstość linii kolejowych pozostaje na zbliżonym poziomie. Gęstość linii kolejowych wynosi 4,1 km/100km2 (tyle samo w 2010 r.) zaś długość kształtuje się na poziomie 1027km (w 2010 r. 1039km). Istotnymi elementami infrastruktury technicznej są także lotniska. 17 grudnia 2012r. swoją działalność rozpoczął Port Lotniczy Lublin SA Do tej pory lotnisko obsłużyło ponad pół miliona pasażerów. Infrastruktura komunalna W województwie lubelskim w 2010 r. długość czynnej sieci kanalizacyjnej wynosiła 4 432,1 km i w ciągu ostatnich lat dynamicznie się zwiększyła (dynamika wzrostu w latach 2010–2014 wynosiła 133,5%), osiągając w 2014 r. długość 5 918 km. Wartość wskaźnika liczby osób korzystających z sieci kanalizacyjnej plasuje Lubelszczyznę na 16 miejscu w kraju. W 2010 r. tylko 47,2% wszystkich mieszkańców Lubelszczyzny miało dostęp do sieci kanalizacyjnej. Do 2013 roku udział mieszkańców korzystających z sieci kanalizacyjnej nieznacznie wzrósł do poziomu 49,7%. 22 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Liczba osób korzystających z sieci wodociągowej na przestrzeni lat 2010–2013 nieznacznie się zwiększyła. W 2010 r. osoby mające dostęp do wodociągów stanowiły 81,1% całkowitej liczby ludności, zaś w roku 2013 wskaźnik ten wyniósł 81,9%. Długość czynnej sieci rozdzielczej zwiększyła się zaś z 19 402,8 km w roku 2010, do 20 863,8 w roku 2014. Na wartość badanych wskaźników duży wpływ ma liczba miejscowości wiejskich na Lubelszczyźnie, których mieszkańcy bardzo często pozbawieni są dostępu do wyżej wymienionych urządzeń sieciowych. Odsetek korzystających z urządzeń sieciowych (%) 90 80 70 60 50 30 20 48,5 47,2 81,9 81,7 81,5 81,1 40 49,3 49,7 10 0 2010 2011 sieć kanalizacyjna 2012 sieć wodociągowa 2013 Infrastruktura turystyczna i kulturalna W 2010 r. liczba miejsc noclegowych na 1000 ludności wyniosła 9,3 i do roku 2014 wzrosła do poziomu 9,7. Zainteresowanie mieszkańców ofertą kulturalną można zbadać analizując dane dotyczące liczby widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 ludności. Na przestrzeni lat 2010–2014 ich liczba obniżyła się. W 2010 r. na 1000 ludności przypadało 107,3 widzów, zaś w 2014 r. zaobserwowano obniżenie się wskaźnika do poziomu 94,6 osób. Konkurencyjność gospodarki W województwie lubelskim na koniec 2014 r. do rejestru REGON wpisanych było 171,6 tys. podmiotów gospodarki narodowej. W porównaniu do roku 2010 liczba podmiotów gospodarczych wzrosła o 4,6% (164 tys. w 2010 r.). Ilość podmiotów gospodarczych wpływa bardzo istotnie na rozwój regionów, dlatego też wzrost ich liczby na Lubelszczyźnie wpływa na: poprawę alokacji zasobów, pozytywne zmiany na lokalnym rynku pracy poprzez stworzenie nowych miejsc pracy, wprowadzanie nowych produktów i usług, które przyczyniają się do wzrostu PKB dla całego województwa. Bardzo ważnym wskaźnikiem jest liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisana do rejestru REGON przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Wskaźnik ten pozwala ocenić poziom przedsiębiorczości w regionie. Obserwuje się coroczny wzrost przedsiębiorczości wśród mieszkańców Lubelszczyzny. Wskaźnik ten każdego roku wzrastał (za wyjątkiem roku 2011). W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 799 podmiotów (średnia dla Polski to 1 071) przy 753 podmiotach na 10 tys. mieszkańców w roku 2010. Analizując grupy sekcji PKD, w 2014 r. najwięcej podmiotów podejmowało działalność w grupie pozostała działalność (75,2%), pozostała część w przemyśle i budownictwie (23,6%) i rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie (1,2%). Struktura ta w ostatnich latach pozostaje jednak bez zmian. Również struktura nowo powstających przedsiębiorstw w podziale na grupy sekcji PKD w Polsce jest podobna. O konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłowych w regionie świadczy m.in. wysokość udziału przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem. Pod względem tego wskaźnika, w 2010 r. województwo lubelskie uplasowało się na 14 pozycji w kraju z wynikiem 1,18%, poprawiając swoją pozycję o 1 lokatę w 2013 r. (wskaźnik osiągnął poziom 2,15%). Przedsiębiorstwa w regionie swoją ofertę kierują przeważnie do konsumentów w społecznościach lokalnych lub krajowych, a bardzo rzadko decydują się na eksport swoich produktów za granicę. Związane jest to z mniejszymi możliwościami finansowymi. Odpowiednie zasoby finansowe pozwoliłyby na wprowadzanie innowacji i tym samym zwiększyłyby się szanse na wejście na rynki zagraniczne. Proces internacjonalizacji przedsiębiorstw lubelskich nie jest tak zintensyfikowany jak w innych województwach. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 23 Przegląd regionalny Polski 2015 Przedsiębiorstwa, które chcą być konkurencyjne, powinny wprowadzać nowe produkty, bądź też ulepszać uprzednio wyprodukowane. Na Lubelszczyźnie większość podmiotów gospodarczych nie decyduje się na wprowadzanie innowacji produktowych. W ostatnich latach nastąpił niewielki wzrost udziału produkcji sprzedanej wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach przemysłowych w wartości sprzedaży wyrobów ogółem z poziomu 4,81% w 2010 r. do 5,35% w roku 2013 (przy czym w roku 2012 odnotowano jednorazowy istotny wzrost do 7,38%). W okresie tym nie zmieniła się także pozycja Lubelszczyzny pod względem tego wskaźnika w kraju (14 miejsce w roku 2010 i 2013, w 2011 r. -11). Jedną z przyczyn mniejszych możliwości innowacyjnych lubelskich przedsiębiorstw, jest fakt, iż większość podmiotów gospodarczych stanowią jednostki małe, zatrudniające do 9 osób, które nie są zdolne do wprowadzania innowacji w takim stopniu jak jednostki duże. W 2014 roku małe przedsiębiorstwa (0–9) stanowiły aż 95,8% ogółu podmiotów, przy czym udział ten zwiększył się nieznacznie w porównaniu z 2010 rokiem (95,2%). Również Polsce ten udział utrzymuje się na zbliżonym poziomie i jest mniej więcej stały w ostatnich latach. W celu wzmocnienia potencjału innowacyjnego, podmioty gospodarcze muszą ponosić pewne nakłady finansowe, w szczególności na badania i rozwój tak, aby usprawnić wszelkiego rodzaju procesy produkcyjne. W 2010 r. poziom nakładów na badania i rozwój stanowił 0,64% poziomu PKB. W latach kolejnych nastąpił istotny wzrost wskaźnika, który w 2012 r. wyniósł 1,02%, a tym samym był wyższy niż średnia dla Polski, a województwo lubelskie znalazło się wówczas na 4 pozycji w kraju. Zmiany w jakości życia ludności Jednym ze wskaźników pokazujących stan zdrowia społeczeństwa oraz jakość świadczonych usług zdrowotnych jest ilość zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych. Od 2010 roku poziom tego wskaźnika sukcesywnie obniżał się z 4,7 do 4,2 w roku 2014. Świadczy to o poprawie poziomu życia na Lubelszczyźnie, a konkretnie polepszenia opieki medycznej kobiet w ciąży, podczas porodu i w okresie połogu, a także o lepszej świadomości kobiet dotyczącej dbania o zdrowie w trakcie ciąży. Zmniejszenie liczby zgonów wskazuje także na polepszenie jakości usług świadczonych przez placówki zdrowotne. Sytuacja materialna pojedynczego gospodarstwa domowego jest uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi, takimi jak sytuacja makroekonomiczna w kraju, koniunktura gospodarcza, wpływ otoczenia, regionu, w jakim znajduje się dane gospodarstwo, a także wiele czynników tkwiących w jego indywidualnych cechach. Sytuację materialną mierzy się m.in. poziomem przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę. W województwie lubelskim zaobserwowano jego wzrost z 978,5 zł w 2010 roku do 1 208,4 zł w roku 2014. Wynik ten stanowi 85,1% średniej krajowej, co sprawia, że województwo lubelskie znalazło się na przedostatniej pozycji. W porównaniu do innych regionów, Lubelszczyzna charakteryzuje się niskim poziomem tego wskaźnika, który jest spowodowany m.in. wysokim udziałem osób zatrudnionych w rolnictwie. Niskie dochody powodują obniżenie konsumpcji, a także działalności inwestycyjnej mieszkańców regionu. Ma to negatywny wpływ na napływ kapitału zagranicznego, który jest motorem rozwoju i wzrostu innowacyjności w regionie. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w województwie lubelskim na tle kraju (w zł) 1600 1400 1200 1 192,8 1 227,0 1 278,4 1 299,1 978,5 1 025,8 1 056,5 1 105,6 2010 2011 2012 2013 1000 800 1 340,4 1 208,4 600 400 200 0 POLSKA 2014 LUBELSKIE Sytuację dochodową ludności obrazuje także wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym (po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych). W województwie lubelskim jest on bardzo wysoki i utrzymuje się na najwyższym poziomie w Polsce, a wartość tego wskaźnika stopniowo wzrasta (w roku 2010 wynosił 30,7%, a w roku 2011 już 31,3%). W 2014 r. w województwie lubelskim 21,5% osób żyło poniżej relatywnej granicy ubóstwa, a 9,4% osób poniżej minimum egzystencji. 24 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Na zjawisko ubóstwa ma wpływ szereg czynników tj. wysoki udział osób bezrobotnych, często o niskim poziomie wykształcenia oraz osób pobierających świadczenia rentowe i emerytalne w tychże gospodarstwach domowych. Ubóstwo dochodowe dotyka dużo częściej mieszkańców wsi niż miast, dlatego też województwo lubelskie z powodu rolniczego charakteru jest bardziej narażone na pogłębianie się tego procesu. Ubóstwo w mniejszym stopniu dotyczy osób posiadających wyższe wykształcenie. Największe zagrożenie ubóstwem występuje przede wszystkim wśród grupy osób z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym. W województwie lubelskim ubóstwo dotyczy najczęściej tych gospodarstw, których członkami są osoby utrzymujące się z tzw. źródeł niezarobkowych. Jedną z przyczyn jest coroczne zwiększanie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, których głównym utrzymaniem są świadczenia z ubezpieczeń społecznych i pomocy społecznej, co powoduje postęp zjawiska ubóstwa dla całego województwa. Zmiany demograficzne Głównym problemem ostatnich lat jest zjawisko wyludniania się Lubelszczyzny. Od 2010 r. do 2014 r. ubyło 30 865 osób. Od kilkunastu lat obserwowany jest również dynamiczny proces wyludniania się stolicy województwa. Mieszkańcy Lublina przeprowadzają się przede wszystkim do innych miejscowości w Polsce. Coraz częściej migracje następują w kierunku mniejszych miejscowości pod Lublinem. Długofalowe prognozy dla Lublina wskazują na to, że do 2035 roku liczba mieszkańców stolicy województwa zmniejszy się do poziomu 305 063 osób. Zmiany w liczbie ludności są spowodowane w pewnym stopniu zwiększoną liczbą migracji międzywojewódzkich. W 2010r. wyemigrowały łącznie 8 299 osoby, a do 2014 roku liczba ta spadła do 8 255. Najwięcej mieszkańców Lubelszczyzny emigruje do województwa mazowieckiego (w 2014 r. było to aż 4.697 osób). Migracje w kierunku woj. mazowieckiego są spowodowane takimi przesłankami jak: zwiększona możliwość zdobycia pracy, oferowanie przez pracodawców wyższych zarobków, lepsze warunki życia, bogatsza oferta kulturalna. Niski poziom płac, małe możliwości zdobycia pracy zgodnie ze zdobytym wykształceniem, sprawiają, że wielu mieszkańców Lubelszczyzny (szczególnie młodych ludzi) decyduje się na wyjazd do innych województw lub za granicę. Od wielu lat obserwuje się także zjawisko ujemnego przyrostu naturalnego, nazywanego ubytkiem naturalnym. W województwie lubelskim w 2014 roku przyrost naturalny na 1000 ludności kształtował się na poziomie (-1,1), przy czym dla Polski wskaźnik ten wynosi 0,0. We wcześniejszych latach przyrost naturalny na 1000 ludności w woj. lubelskim kształtował się na poziomie (-0,2) w roku 2010, (-0,7) w 2011r., (-0,6) w 2012r. i (-1,4) w 2013 r. Obniżenie się poziomu liczby osób w wieku przedprodukcyjnym powoduje wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada coraz więcej osób w wieku nieprodukcyjnym. W 2010 r. takich osób było 58,2, a do 2014 r. ich ilość wzrosła do poziomu 60,2. W porównaniu z rokiem 2010, obniżył się współczynnik dzietności z 1,367 do 1, 245 w roku 2014. Niekorzystne zjawiska demograficzne są wyzwaniem na najbliższe lata. Niski przyrost naturalny, tendencja spadkowa w kształtowaniu się wskaźnika dzietności oraz proces starzenia się ludności wpłynie bardzo negatywnie m.in. na sytuację na rynku pracy. Za niski współczynnik dzietności odpowiada w pewnym stopniu m.in. spadek liczby zawieranych małżeństw. Mieszkańcy województwa lubelskiego niechętnie bowiem zawierają małżeństwa. Liczba zawartych małżeństw w latach 2010–2014 spadła z 13 302 na 10 911. Rynek pracy Liczba osób aktywnych zawodowo od kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie. Współczynnik aktywności zawodowej wg BAEL pokazuje, że niewiele ponad połowę osób w wieku 15 lat i więcej stanowią osoby pracujące i bezrobotne, zainteresowane podjęciem pracy. W 2010 r. stanowiły one 55,9%, a w roku 2013 wskaźnik osiągnął wartość na poziomie 56,3%. W 2010 r. liczba pracujących na 1000 ludności wyniosła 169 osób i wzrosła w 2013 roku do wartości 172 osób. W 2013 r. większość osób była zatrudniona w sektorze prywatnym (61,2%), a w sektorze publicznym 38,8%, przy czym w Polsce ta relacja kształtuje się następująco: w sektorze prywatnym pracuje 69,7%, w publicznym 30,3%. Liczba osób pracujących w 2010r. wyniosła 794,1 tys. i wzrosła do 799,8tys. w 2013 roku. Analiza struktury pracujących według grup PKD w 2013r. wykazuje, że najwięcej osób pracuje w grupie: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (45,3%), zaś przemyśle i budownictwie liczba pracujących wynosi tylko16,3%. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubelskim w roku 2014 wyniosła 12,6% (w latach 2010–2013 wskaźnik ten był wyższy). Pod względem poziomu stopy bezrobocia województwo lubelskie w 2014 r. znalazło się na 7 miejscu w skali całego kraju. Spowodowane jest to m.in. rolniczym charakterem regionu i zjawiskiem ukrytego bezrobocia na wsi. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 25 Przegląd regionalny Polski 2015 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubelskim (%) 16 14 12 10 8 6 13,1 13,2 14,2 14,4 2010 2011 2012 2013 12,6 4 2 0 LUBELSKIE 2014 POLSKA W analizie rynku pracy istotne jest także zbadanie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat. W województwie lubelskim wskaźnik ten w ostatnich latach stopniowo wzrastał, z poziomu 59% w 2010 r. do 61% w roku 2014. Wzrost tego wskaźnika na przestrzeni ostatnich lat ukazuje, że w województwie lubelskim nastąpiła stopniowa poprawa w realizowaniu najważniejszych celów polityki zatrudnienia, przejawiająca się m.in. w zwiększeniu liczby miejsc pracy oraz inwestowaniu w kapitał ludzki. Finanse samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego (JST) w województwie lubelskim znajdują się w słabej kondycji finansowej. Obrazuje to wysokość długu publicznego oraz wskaźnik poziomu wydatków na obsługę długu publicznego JST wszystkich szczebli na 1000 zł dochodów budżetu JST. W 2010 r. poziom wydatków na obsługę długu wyniósł 9,8 zł na 1000 zł dochodów, w kolejnych latach wzrósł odpowiednio do poziomu 13,9 i 18,4 w latach 2011–12, a następnie wrócił na poziom 13,9, aby spaść jeszcze w 2014 r. do kwoty 10,8 zł na 1 000 zł dochodów. Atrakcyjność inwestycyjna regionu Na podstawie Raportu atrakcyjności inwestycyjnej1, analizując wyniki wszystkich województw, można zauważyć, że region lubelski charakteryzuje się niską atrakcyjnością inwestycyjną. Od 2010 r. do 2014 r. za wyjątkiem roku 2012, Lubelszczyzna znajdowała się na 15 miejscu w kraju (w 2012 r. było to miejsce 13). Atrakcyjność inwestycyjna dla działalności przemysłowej w 2014 r. dla podregionu lubelskiego i puławskiego była niska, a chełmsko-zamojski i bialski zostały zakwalifikowane do podregionów o najniższej atrakcyjności. Dla działalności usługowej podregion lubelski zaliczono do grupy o wysokiej, puławski niskiej, a pozostałe podregiony najniższej atrakcyjności. Brano pod uwagę zalety takie jak: dostępność transportowa w postaci węzła transportowego rangi regionalnej z dostępem do międzynarodowego lotniska oraz odpowiednia wielkość i jakość zasobów pracy uwarunkowana wysoką aktywnością społeczeństwa, a także wysokim nasyceniem regionu ilością studentów. Identyczne zalety były brane pod uwagę w ocenie atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności zaawansowanej technologicznie. W tej ocenie podregion lubelski znalazł się wśród regionów o relatywnie wysokiej atrakcyjności, plasując się na 10 miejscu w kraju. Podregion puławski uzyskał niską ocenę atrakcyjności zaawansowanej technologicznie, a pozostałe podregiony najniższą. Na terenie Lublina od 2007 r. funkcjonuje Podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK MIELEC. Inwestorzy coraz częściej decydują się na podjęcie działalności na terenie Lublina, ze względu na odpowiednie warunki do rozwoju przedsiębiorstw oraz dogodne położenie lokalizacyjne w pobliżu obwodnicy miasta Lublin, węzła komunikacyjnego trasy ekspresowej S-17 oraz Portu Lotniczego Lublin SA Funkcjonowanie w Lubelskiej Podstrefie jest podyktowane korzyściami takimi jak: wysoki kapitał intelektualny miasta akademickiego, obniżone koszty pracy (ok. 15% niższe niż w innych miastach wojewódzkich) oraz zaplecze w postaci wysoce wykwalifikowanego kapitału ludzkiego. Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2014. 1 26 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Jedną z szans dla rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego, jest próba poszukiwania na jego obszarze gazu łupkowego. Z badań wynika, że na Lubelszczyźnie znajdują się dosyć pokaźne złoża tego surowca. Możliwość wydobywania gazu łupkowego byłaby istotnym impulsem do rozwoju regionu, m.in. poprzez zwiększenie PKB, zmniejszenie kosztów pozyskiwania energii. Wykorzystanie funduszy unijnych i oddziaływanie na ważne obszary życia społeczno-gospodarczego regionu Na koniec grudnia 2014 roku na terenie województwa lubelskiego realizowano 3 042 przedsięwzięcia o łącznej wartości prawie 8 728,9 mln PLN, z czego dofinansowanie wynosiło około 4 685,2 mln PLN. Wskaźniki realizacji celu głównego RPO WL, którym jest „Podniesienie konkurencyjności Lubelszczyzny prowadzące do szybszego wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia zatrudnienia z uwzględnieniem walorów naturalnych i kulturowych regionu”, wg stanu na koniec grudnia 2014 r. przedstawiono poniżej: liczba utworzonych miejsc pracy – wskaźnik został osiągnięty na poziomie przekraczającym 3 400, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 5 080; liczba miejsc pracy utworzonych na terenach inwestycyjnych (pośrednie miejsca pracy) – wskaźnik został osiągnięty na poziomie prawie 700, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 2 262; liczba projektów z zakresu bezpośredniego wsparcia inwestycyjnego dla MŚP w przedsiębiorstwach innowacyjnych – wskaźnik został osiągnięty na poziomie ponad 354, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 456; liczba wspartych nowopowstałych przedsiębiorstw (przez pierwsze 2 lata po rozpoczęciu działalności) – wskaźnik został osiągnięty na poziomie 361, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się, iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 388; liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacyjne/nowe produkty w wyniku bezpośredniego wsparcia – wskaźnik został osiągnięty na poziomie 475., natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 580; długość zrekonstruowanych dróg – wskaźnik został osiągnięty na poziomie 485 km, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 498,57 km; długość nowych dróg – wskaźnik został osiągnięty na poziomie ponad 50 km, natomiast na podstawie podpisanych umów szacuje się iż wartość wskaźnika osiągnie poziom 56,73 km. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 27 Przegląd regionalny Polski 2015 4. WOJEWÓDZTWO LUBUSKIE Gospodarka Produkt krajowy brutto województwa lubuskiego w 2012 r. wyniósł 35 667 mln zł (w cenach bieżących), co stanowiło 2,2% PKB kraju. Dynamika w stosunku do roku poprzedniego wyniosła dla lubuskiego 3,9%, a dla Polski 4,0%. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2012 r. produkt krajowy brutto wyniósł 34,9 tys. zł, osiągając 83,1% średniej dla Polski. Według wstępnych szacunków GUS2 w 2013 roku PKB wyniósł 36 940 mln zł, a udział województwa lubuskiego w tworzeniu PKB krajowego został na poziomie 2,2%. PKB w przeliczeniu na mieszkańca wyniósł 36 136 zł, co stanowiło 83,7% PKB na 1 mieszkańca w Polsce. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na obserwowany wzrost wartości PKB per capita (w PPS) w odniesieniu do Unii Europejskiej. W 2012 roku PKB per capita (w PPS) stanowiło 55%3 analogicznego wskaźnika dla Unii Europejskiej (UE28=100), a w 2013 roku 56%. Województwo lubuskie, kujawsko-pomorskie i opolskie są to regiony, których przewaga w stosunku do 5 województw Polski wschodniej, osiągających 48–49% powyższego wskaźnika i będących w grupie 20 najbiedniejszych regionów UE nie jest znacząca. Oznacza to konieczność m.in. efektywnego wydatkowania środków unijnych dostępnych w perspektywie 2014–2020 na rzecz zmniejszania dystansu rozwojowego do bogatszych regionów UE. Produkt krajowy brutto per capita w podregionach lubuskich wskazuje, że region rozwija się równomiernie, wartość wskaźnika dla obu podregionów: gorzowskiego i zielonogórskiego jest zróżnicowany zaledwie o ułamki procenta. Produkt krajowy brutto w województwie Źródło: opracowanie własne LROT. 2 Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2013 roku, GUS, Urząd Statystyczny w Katowicach, notatka informacyjna, 27.01.2015. 3 Regional GDP per capita in the EU in 2013: seven capital regions among the ten most prosperous, Eurostat, 21.05.2015. 28 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 pracującego w 2012 r. wyniosła 97,4 tys. zł, przy średniej wartości tego wskaźnika dla kraju 103,0 tys. zł. Wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 pracującego systematycznie wzrasta. W roku 2010 wyniosła 87,4 tys. zł (średnio w Polsce 91,5 tys. zł), w 2011 roku 91,9 tys. zł (przeciętnie w kraju 97,9 tys. zł.). W województwie lubuskim notuje się relatywnie wysoki i rosnący udział przemysłu w tworzeniu wartości dodanej brutto, na poziomie około 30%. Wyższy udział przedsiębiorstw przemysłowych w generowaniu wartości dodanej brutto obserwuje się tylko w województwach: śląskim i dolnośląskim. Wartość dodana brutto per capita w podregionach lubuskich pokazuje, że na tle średniej województwa nieznacznie wyższe wskaźniki osiąga podregion zielonogórski. Struktura zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki Źródło: opracowanie własne LROT. W końcu 2013 r. w województwie lubuskim odnotowano 109,8 tys. podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON, tj. o 2,0% więcej niż w końcu 2012 r., w tym podmiotów mikro 105 252, małych 3 755, średnich 738, a dużych 95. Wciąż charakterystyczne jest jednak stosunkowo wysokie nasycenie podmiotami gospodarczymi wyrażone liczbą jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON w przeliczeniu na liczbę ludności. W 2013 r. na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 1 075 podmiotów gospodarczych, tj. o 18 podmiotów na 10 tys. mieszkańców więcej niż średnio w kraju. Na wyższym niż średnio w kraju poziomie utrzymuje się także liczba jednostek nowo zarejestrowanych w relacji do liczby ludności. W 2013 r. wyniosła 98 podmiotów na 10 tys. ludności wobec 95 nowo zarejestrowanych podmiotów na 10 tys. ludności średnio w kraju. Było to jednak o 8 podmiotów na 10 tys. ludności mniej niż w 2012 r. W 2013 r. produkcja sprzedana przemysłu w województwie lubuskim wyniosła 26 526,9 mln zł (w cenach bieżących) i była o 0,1% (w cenach stałych) wyższa od zanotowanej w roku poprzednim, kiedy notowano spadek w skali roku o 5,2% (w 2011 r. notowano wzrost w skali roku o 0,8%). W kraju w analogicznych okresach notowano wzrost produkcji sprzedanej przemysłu odpowiednio o 1,8%, 0,5% i 7,5% (w cenach stałych). W porównaniu z 2010 r. produkcja sprzedana przemysłu w województwie rosła w kolejnych latach: o 4,4% w 2011 r., o 5,0% 2012 i o 7,8% w 2013 roku. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 29 Przegląd regionalny Polski 2015 Produkcja sprzedana przemysłu województwa w ostatnich latach stanowi około 2% (w 2013r. – 2,2%) produkcji w kraju. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2013 r. produkcja sprzedana przemysłu wyniosła 25,9 tys. zł, co stanowiło 84,5% produkcji sprzedanej przemysłu na 1 mieszkańca w kraju (30,7 tys. zł). Lubuskie znalazło się wśród 7 województw o najwyższej wartości tego wskaźnika. Niemal połowę (46,5% ogółu) produkcji sprzedanej przemysłu w 2013 r. stanowiła produkcja sprzedana sektora małych i średnich przedsiębiorstw (o liczbie pracujących do 249 osób). Tym samym lubuskie należy do grupy czterech województw o najwyższym udziale tego sektora w produkcji sprzedanej przemysłu. Blisko 96% produkcji sprzedanej przemysłu stanowiła produkcja sprzedana przedsiębiorstw prowadzących działalność w zakresie przetwórstwa przemysłowego. Spośród działów przetwórstwa przemysłowego najbardziej znaczące pozostają: produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (w którym zrealizowano 16,9% produkcji sprzedanej w przetwórstwie przemysłowym), produkcja wyrobów z drewna, korka, słomy i wikliny (12,9%), produkcja artykułów spożywczych (10,3%), produkcja papieru i wyrobów z papieru (8,8%), produkcja wyrobów z metali (7,5%). Województwo lubuskie w 2013 r. miało znaczący udział w krajowej produkcji mięsa z indyków (na poziomie 21,9% produkcji w kraju) oraz produkcji tworzyw sztucznych (udział na poziomie 14,5%), a także mebli (10,0%). Istotnym wyzwaniem rozwojowym dla regionu lubuskiego jest poprawa innowacyjności gospodarki. W latach 2011–2012 r. wzrosła intensywność prac w zakresie działalności B+R, wyrażona udziałem nakładów na badania i prace rozwojowe w PKB, który w 2011 r. zwiększył się w stosunku do poprzedniego roku o 0,2 p.p. I wyniósł 0,16%, a w 2012 r. o 0,4 p.p. do 0,20%. Wskaźnik ten nadal był jednak jednym z dwóch najniższych w kraju, obok województwa opolskiego. Nakłady na B+R w przeliczeniu na mieszkańca wciąż należą do najniższych (obok opolskiego) w kraju, jednak systematycznie wzrastają (w 2011 r. około 55 zł na osobę, w 2012 r. około 68 zł, a w 2013 r. około 94 zł). Atrakcyjność inwestycyjna województwa lubuskiego oceniana jest na średnim poziomie, wśród regionów polskich4. W raporcie Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową województwo lubuskie zostało sklasyfikowane w rankingu na 11 pozycji. Atutem regionu jest dostępność transportowa (4 miejsce wśród wszystkich województw), zasoby i koszty pracy oceniono na 10 miejscu, rynek zbytu na 9, infrastrukturę gospodarczą (gdzie oceniano też infrastrukturę innowacyjną) na 11, infrastrukturę społeczną na 13, bezpieczeństwo to 12 pozycja, a aktywność wobec inwestorów 13. W raporcie Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych jako atuty województwo lubuskiego wskazano lokalizację, sieć komunikacyjną, rozwój informatyczny oraz walory naturalne. Do obszarów o potencjalnie najwyższej atrakcyjności w lubuskim zaliczają się obszary Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry oraz okolice Świebodzina. Jednym z ważnych elementów wspierających rozwój gospodarczy w regionie jest działanie Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Liczba jej podstref wzrosła do 40 w 2014 r. i rozlokowała się w trzech województwach: lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. W samym regionie lubuskim liczba podstref wzrosła do 19 w 2014 r. Rok 2014 okazał się rekordowy pod względem wartości inwestycji, bowiem suma zadeklarowanych nakładów wyniosła prawie 1,6 mld złotych. Wartość kapitału zagranicznego oszacowano na blisko 1,4 mld zł, w tym około 900 mln złotych na terenie województwa lubuskiego. Najwięcej zainwestowały podmioty z Włoch, Niemiec, Szwecji i Hiszpanii, w sektorze metalowym, motoryzacyjnym, drzewnym, logistycznym. Największe środki zostały zainwestowane w okolicy Kostrzyna nad Odrą, Krosna Odrzańskiego, Zielonej Góry i Żar. Łącznie na terenie podstref lubuskich ważnych jest 124 zezwoleń wydanych dla firm, z których 70 prowadzi swoją działalność, a zatrudnienie na terenie podstref w lubuskim znalazło 12 233 osoby. Zmiany demograficzne W 2014 r. w województwie lubuskim mieszkało 1 020,3 tys. osób ― tj. 2,7% ogólnej liczby ludności Polski. W porównaniu z 2011 r. udział ten nie zmienił się i wśród 16 województw Polski lubuskie utrzymuje 15. lokatę, wyprzedzając jedynie województwo opolskie. Najbardziej zaludnionymi powiatami w województwie na koniec 214 roku były miasta na prawach powiatu: Gorzów Wlkp.– 124,1 tys. (12,2% ogółu ludności województwa) i Zielona Góra – 118,9 tys. (11,6%). Po połączeniu miasta i gminy Zielona Góra, z dniem 1 stycznia 2015 r. liczba ludności wynosi 137,7 tys. mieszkańców i stanowi 13,6% ogółu ludności województwa. Por.H.Godelwska-Majkowska i in., Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2014, Województwo lubuskie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa 2014. Oprac. pod red. M. Nowickiego, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, Instytut badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2014. 4 30 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 W 2014 r. ludność w wieku produkcyjnym (18–59/64 lata) w województwie wynosiła ponad 650 tys. osób i stanowiła 63,75%, a jej odsetek zmniejszył się w porównaniu z notowanym w 2011 r. o prawie 1,65 p.p. Odnotowano również spadek odsetka ludności w wieku przedprodukcyjnym (0–17 lat) – z 18,85% w 2011 r. do 18,27% w 2014 r., przy jednoczesnym wzroście udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) odpowiednio z 15,75% (w 2011 r.) do 18,0% (2014 r.), czyli jej odsetek zwiększył się o prawie 2,25 p.p. Zmiany w strukturze ludności znajdują odzwierciedlenie we współczynniku obciążenia demograficznego (liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). W województwie lubuskim w 2014 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 64 (wobec 65 w 2011 r.). Istotny jest fakt, iż o ile w ostatniej dekadzie XX w. obciążenie demograficzne było pochodną wysokiej liczby dzieci i młodzieży, o tyle obecnie i w przyszłości będzie wynikać z rosnącej liczby osób w wieku poprodukcyjnym. Pomimo nasilającego się zjawiska starzenia społeczeństwa, województwo lubuskie należy wciąż do najmłodszych województw w kraju. W 2014 r. mediana wieku (wiek środkowy) w Lubuskiem wynosiła 38,2 lat i zwiększyła się od 2011 r. (37,8) o 0,4. W Polsce wiek środkowy w 2014 r. kształtował się na poziomie 38,6 lat. Podobnie jak w większości województw Polski, w Lubuskiem obserwowany jest niski współczynnik przyrostu naturalnego. W 2011 r. w regionie notowano przyrost naturalny na poziomie 0,8‰, ale w kolejnych latach nastąpiło jego stopniowe pogorszenie – w 2014 r. wskaźnik wynosił 0,2‰. Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany struktury ludności są migracje na pobyt stały. W województwie lubuskim w 2014 r. – w przeliczeniu na 1000 ludności – saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych wynosiło minus 13,0 wobec minus 0,2 w kraju. W porównaniu z 2011 r. udział ten zwiększył się, wynosił on wówczas minus 8,1. Najwięcej osób emigrowało na pobyt stały do Niemiec. Skutki niżu demograficznego szczególnie odczuwają szkoły wyższe w województwie lubuskim, w których w roku akademickim 2013/14 kształciło się 19,0 tys. osób, tj. o 10,7% mniej niż w poprzednim roku i o ponad połowę (o 20,7 tys.) mniej niż w roku 2005/06. W roku szkolnym 2013/14 zmniejszyła się także liczba szkół i uczniów w województwie lubuskim w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym. Rynek pracy W 2014 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubuskim wynosiła 12,8% i w stosunku do 2011 roku obniżyła się o 2,6 p.p. W 2014 r. na jedną ofertę pracy przypadało 28 bezrobotnych, natomiast w 2011 roku 88 osób. W latach 2011–2014 odnotowano także spadek stopy bezrobocia liczonej według BAEL (Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) z 9,7% w 2011 r. do 7,2% w 2014 r. (tj. o 2,5 p.p.). Wciąż grupami w najtrudniejszej na rynku pracy sytuacji są osoby młode, długotrwale bezrobotne, o niższym poziomie wykształcenia. W 2013 r. nastąpił nieznaczny spadek liczby aktywnych zawodowo mieszkańców województwa lubuskiego w stosunku do 2011 r. Spadek liczby aktywnych zawodowo miał bezpośredni wpływ na wartość współczynnika aktywności zawodowej ludności w wieku 15 lat i więcej, który w województwie lubuskim wyniósł 54,4% i był niższy o 0,3 p.p. w porównaniu z 2011 r. Oznacza to, że niewiele ponad połowa mieszkańców województwa w wieku 15 lat i więcej wykonywała pracę zarobkową lub aktywnie jej poszukiwała. W analizowanym okresie współczynnik aktywności zawodowej ludności w Polsce ukształtował się na poziomie 55,9% i był o 2,6 p.p. wyższy w stosunku do 2011 r. O stopniu wykorzystania zasobów pracy i kapitału ludzkiego świadczą wartości wskaźnika zatrudnienia. W 2013 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15 lat i więcej w województwie lubuskim kształtował się na poziomie 49,2% i był o 2,2 p.p. wyższy w stosunku do 2011 r. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie lubuskim w 2013 r. wyniosło 67,1 tys. osób, tj. o 0,6% mniej w stosunku do 2011 roku. Kolejna grupa o znaczącym udziale w strukturze przeciętnego zatrudnienia to zatrudnieni w handlu i naprawie pojazdów samochodowych 26,3 tys. osób (28,4 tys. – w 2011 r.), edukacji 24,4 tys. (24,9 tys. osób w 2011 r.), a także zatrudnieni w administracji publicznej i obronie narodowej oraz w obowiązkowych ubezpieczeniach społecznych 16,9 tys. osób (17,4 tys. w 2011 r.). Przeciętne zatrudnienie w sekcji A „Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo” zwiększyło się nieznacznie w województwie lubuskim z 11,1% w 2011 r. do 11,5% w 20135. Wskaźnik pracujących w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie w podregionie gorzowskim w 2013 r. był nieco wyższy i wyniósł 15,0%, a w zielonogórskim 13,8%6. W 2013 r. udział przemysłu i budownictwa w strukturze zatrudnienia wyniósł 31,0%, zaś usług – 57,5%. Obliczenia własne LROT na podstawie wskaźnika GUS: Przeciętne zatrudnienie wg sekcji (NTS2). Obliczenia własne LROT na podstawie wskaźnika GUS: Pracujący wg grup sekcji i płci (NTS 4). 5 6 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 31 Przegląd regionalny Polski 2015 Wartość dodana brutto w województwie Źródło: opracowanie własne LROT. Sytuacja dochodowa ludności Z badania budżetów gospodarstw domowych wynika, że rok 2013 w województwie lubuskim przyniósł, w stosunku do 2011 r., umiarkowane zmiany w sytuacji materialnej ogółu gospodarstw domowych. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym w województwie lubuskim wyniósł 1238,06 zł i był o 4,7% niższy od średniej krajowej (w 2011 r. niższy o 3,0%). W 2013 r. przeciętne wydatki kształtowały się na poziomie 1005,29 zł i były o 5,3% niższe niż średnio w kraju. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie lubuskim od lat stanowi około 85% średniego wynagrodzenia w kraju. W 2013 r. wynosiło 3114,69 zł i było wyższe o 7,3% w stosunku do 2011 r. W 2013 r. świadczenia pomocy społecznej przyznano blisko 637 osobom w przeliczeniu na 10 tys. ludności. Wartość pomocy ogółem wynosiła 124,8 mln zł, w tym pieniężna 99,9 mln zł i niepieniężna 24,8 mln zł. Z zasiłków stałych skorzystało blisko 91 osób w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców na sumę 38,4 mln zł, okresowe zasiłki przyznano około 203 osobom (na 10 tys. mieszkańców) o łącznej wartości 35,0 mln zł, natomiast celowe zasiłki otrzymało 360 osób (na 10 tys. mieszkańców) o łącznej wartości 26,1 mln zł. Liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej zmniejszyła się o 3,3%w stosunku do 2011 r., jak również wartość ogólna tych świadczeń zmniejszyła się o 3,0%. W 2013 r. w województwie lubuskim wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg minimum egzystencji wynosił 6,4% (poziom krajowy 7,4%). W latach 2011–2013 wskaźniki poziomu ubóstwa uległy nieznacznemu zmniejszeniu, a poziom ubóstwa w województwie lubuskim w badanym okresie kształtował się poniżej poziomu krajowego. 32 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Infrastruktura techniczna i społeczna Infrastruktura komunikacyjna Infrastruktura komunikacyjna w województwie rozwija się stosunkowo dobrze – w latach 2011–2014 powstały nowe odcinki dróg, a większość mieszkańców regionu (90%) jest w stanie dojechać do przynajmniej jednego z dwóch miast wojewódzkich w mniej niż godzinę. Pod koniec 2011 r. oddano do eksploatacji autostradę A2 – stanowi ona jedną z osi rozwoju województwa lubuskiego. Jak dotąd, na lubuskim odcinku A2 zrealizowano pięć z siedmiu zaplanowanych węzłów autostradowych. Sukcesywnie postępuje w województwie lubuskim budowa drogi ekspresowej S3, łączącej północ i południe województwa oraz stanowiącej ważny szlak tranzytowy. W roku 2013 oddano do użytkowania dwujezdniowy odcinek S3 między Sulechowem i Międzyrzeczem, a w 2014 roku pomiędzy Gorzowem Wielkopolskim a Międzyrzeczem. W budowie od 2014 r. są kolejne odcinki drogi ekspresowej S3: druga jezdnia obwodnicy Gorzowa Wlkp. i Międzyrzecza oraz odcinek Sulechów-Nowa Sól. W latach 2011–2014 wykonano również szereg zadań w ciągu dróg wojewódzkich, poprawiających stan infrastruktury istniejącej sieci drogowej – przebudowano i zmodernizowano ponad 120 km dróg, wybudowano ponad 16 km nowych odcinków (2 obwodnice, 2 połączenia dróg). W 2014 r. podpisano kolejne umowy na realizację inwestycji na drogach wojewódzkich o łącznej długości 22,2 km, w tym budowa dwóch obwodnic (3,03 km). Jedna z nich jest szczególnie ważna dla poprawy dostępności Portu Lotniczego Zielona Góra Babimost – obwodnica Jezior w ciągu drogi wojewódzkiej nr 303 stanowiąca połączenie węzłów na drodze ekspresowej S3 z lotniskiem. Ciągle istnieje potrzeba budowy obwodnic w ciągach dróg krajowych i wojewódzkich oraz rozbudowy sieci dróg lokalnych, a także przepraw mostowych na Odrze i Nysie Łużyckiej. Województwo lubuskie posiada rozwiniętą sieć kolejową, do której dostęp ma większość ośrodków miejskich. Należy jednak zastrzec, że ów dostęp jest mocno zróżnicowany w zależności od stanu technicznego infrastruktury kolejowej. Ogólny stan techniczny infrastruktury kolejowej jest ciągle niezadowalający. W latach 2011–2014 zmodernizowano ważne linie kolejowe: Gorzów Wlkp.– Kostrzyn nad Odrą, Gorzów Wlkp.– Zbąszynek oraz Zbąszynek – Czerwieńsk. Modernizowana jest najważniejsza dla lubuskiego linia kolejowa CE59, tzw. „Odrzanka”. Zgodnie z planami PKP PLK SA do końca 2016 r. niemal na całej długości „Odrzanki” zostanie przywrócona prędkość 100–120 km/h. Rozwój Regionalnego Portu Lotniczego Zielona Góra/Babimost jest jednym z priorytetowych zadań województwa lubuskiego. W 2014 r. została zakończona inwestycja posadowienia systemu nawigacji ILS/DME oraz inwestycja budowy systemu AWOS (Automatycznego Systemu Informacji o Pogodzie). W 2015 r. planowane jest zakończenie inwestycji dot. budowy hali kontroli przylotów wraz z infrastrukturą techniczną. Łączny koszt wykonanych inwestycji wyniósł blisko 24 mln złotych. Województwo lubuskie posiada potencjalnie bardzo dobre warunki do rozwoju transportu wodnego. Przez region przepływa druga co do wielkości rzeka Polski – Odra, stanowiąca część międzynarodowej drogi wodnej E30 oraz Warta i Noteć, wchodzące w skład międzynarodowej drogi wodnej E70. Oba szlaki są jednak obecnie wykorzystywane prawie wyłącznie turystycznie, a prace modernizacyjne zaplanowane zostały na perspektywę finansową 2014–2020. Stan infrastruktury wodnego transportu śródlądowego jest niezadowalający, niezbędne jest podniesienie klasy żeglowności Odry. Infrastruktura telekomunikacyjna Największą inwestycją realizowaną w Lubuskiem do 2014 r. w zakresie telekomunikacji jest projekt „Szerokopasmowe Lubuskie” (zakończony w czerwcu 2014 r.). Miał on na celu budowę sieci szkieletowo-dystrybucyjnej, która poszerza dostęp do sieci szerokopasmowej. Inwestycję realizowano w 326 miejscowościach, a jej wartość całkowita wyniosła 152,1 mln zł. Ze środków Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego 2007–2013 realizowano jeszcze 16 innych projektów przyczyniających się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, m.in. wyróżniający się projekt „Lubuski e-Urząd” (w realizacji od 2011 r.), którego wartość całkowita to 25 mln zł. Jego efektem będzie ułatwienie dostępu do usług administracji samorządowej. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 33 Przegląd regionalny Polski 2015 Infrastruktura B+R W latach 2011–2014 zrealizowano szereg ważnych przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie infrastruktury B+R. Do grupy najważniejszych należy budowa parków naukowych, przemysłowych i technologicznych oraz centrów wdrożeniowych tj.: Park Naukowo-Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego, Park Technologii i Logistyki Przemysłu Interior w Nowej Soli, Centrum Energetyki Odnawialnej i Lubuski Ośrodek Innowacji i Wdrożeń Agrotechnicznych w Kalsku (projekty Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie), Centrum BadawczoWdrożeniowe „Eko-innowacje” w Stanowicach (w ramach Gorzowskiego Ośrodka Technologicznego). Infrastruktura ochrony środowiska Według danych GUS, w 2013 r. w województwie lubuskim 71,4% ludności korzystało z oczyszczalni ścieków (6. lokata w Polsce). Największy, 100% odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków odnotowano w Gorzowie Wlkp., natomiast w kolejnych 13 miastach województwa wskaźnik ten wynosił powyżej 99%. Ciągłej poprawie ulega sytuacja w zakresie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, co ma pośredni wpływ na zmniejszenie zanieczyszczenia wód i gleby. Długość sieci wodociągowej rozdzielczej (bez połączeń prowadzących do budynków i innych obiektów) w 2013 r. w województwie lubuskim wynosiła 6,7 tys. km, czyli 2,7% więcej niż w 2011 r. Długość sieci kanalizacyjnej w stosunku do 2011 r. wzrosła o 10,8% i wyniosła ponad 3,3 tys. km. Negatywnie na jakość środowiska oddziaływają zakłady przemysłowe emitujące zanieczyszczenia pyłowe i gazowe. W 2013 r. na terenie województwa działało 68 (o 1 więcej niż w 2012 r.) zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza, tj. 3,8% ogółu tego typu zakładów w Polsce. Infrastruktura ochrony zdrowia Do 20147 r. z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 zrealizowano 16 projektów z obszaru infrastruktury ochrony zdrowia. Ze środków programu dokonano m.in. modernizacji oddziałów oraz zakupiono nowoczesny, wysokospecjalistyczny sprzęt, podnosząc tym samym jakość świadczonych usług. Wartość całkowita tych projektów wyniosła ponad 90 mln zł (stan na 31 stycznia 2015 r.). Podjęto także starania w sprawie wzmocnienia kadry lekarskiej w regionie, poprzez utworzenie na Uniwersytecie Zielonogórskim kierunku studiów w zakresie medycyny oraz przekształcenia Szpitala Wojewódzkiego w Zielonej Górze w szpital kliniczny. W latach 2011–2014 zrealizowano również 5 znaczących projektów, dofinansowanych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (28,3 mln zł). Największe z nich to utworzenie Centrum Urazowego w Szpitalu Wojewódzkim SP ZOZ w Zielonej Górze oraz inwestycje dla SOR Szpitala Wojewódzkiego w Gorzowie Wlkp. Całokształt polityki samorządu województwa w dziedzinie ochrony zdrowia został określony w Lubuskiej Strategii Zdrowia na lata 2014–2020, uchwalonej w maju 2014 r. Infrastruktura edukacji, turystyki, kultury i sportu W ostatnich latach zrealizowane zostały liczne inwestycje z zakresu edukacji, kultury i turystyki, przede wszystkim dzięki dofinansowaniu UE. Przykładem jest powstające Centrum Nauki Keplera – Planetarium WENUS – innowacyjny projekt, realizowany przez Zielonogórski Ośrodek Kultury, który ma stać się jedynym w zachodniej Polsce nowoczesnym centrum propagowania nauk ścisłych i przyrodniczych oraz budowa 4 obserwatoriów astronomicznych na terenie województwa lubuskiego (tzw. Astrobazy Keplera). Z udziałem środków LRPO wybudowano również m.in.: Centrum Rekreacyjno-Sportowe w Zielonej Górze, Centrum Edukacji Artystycznej – Filharmonia Gorzowska, kompleks turystyczno-rekreacyjny w Żaganiu, zmodernizowano kompleks obiektów na terenie Wojewódzkiego Ośrodka Sportu i Rekreacji im. Zbigniewa Majewskiego w Drzonkowie. Na terenie gminy Zabór powstaje największa w Polsce samorządowa winnica – Lubuskie Centrum Winiarstwa to projekt, którego celem jest przywrócenie tradycji winiarskich na Ziemi Lubuskiej. Na terenie województwa prowadzone są również projekty związane z rozwojem turystyki wodnej: m.in. „Odra dla turystów 2014 – rozwój turystyki wodnej na transgranicznym obszarze Doliny Środkowej Odry – etap II”, w ramach którego rozbudowano infrastrukturę wodno-turystyczną m.in. w Nowej Soli, Bytomiu Odrzańskim, Cigacicach oraz wykonano dwa statki wycieczkowe: Laguna i Zefir, które w 2014 r. rozpoczęły swój pierwszy sezon żeglugowy. Dane pozyskane z Krajowego Systemu informatycznego KSI SIMIK 07–13, stan na 31.01.2015 r. 7 34 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Województwo Lubuskie od 2011 r. bierze udział w programie Boiska do Plażowej Piłki Siatkowej „Lubusik – sportowe Lubuskie na lato”, dzięki któremu w 2014 r. wsparciem w ogólnej kwocie ponad 131,7 tys. zł objęte zostały 22 lubuskie JST. Natomiast w Programie Rozwoju Bazy Sportowej Województwa Lubuskiego, dofinansowanego przez Ministerstwo Sportu i Turystyki kwotą ponad 6 mln zł, w 2014 r. ujętych zostało 17 inwestycji noworozpoczynanych i 5 kontynuowanych. Finanse lubuskich jednostek samorządu terytorialnego W 2013 r. dochody budżetowe ogółem jednostek samorządu terytorialnego8 województwa lubuskiego zrealizowane zostały względem planu w 96,7%, natomiast wydatki – w 91,4%. Dochody były wyższe od wydatków o ponad 121,4 mln zł, a łączna kwota nadwyżki budżetowej stanowiła 2,6% wykonanych dochodów. Nadwyżkę budżetową wypracowały 72 lubuskie JST, a 24 – zamknęły budżet deficytem. W porównaniu do 2012 r. zmniejszyły się o 4,5% zobowiązania lubuskich JST (w skali kraju zobowiązania własne JST wzrosły o 2,0% w stosunku do roku poprzedniego). Wskaźnik zadłużenia lubuskich samorządów stanowił 36,5% dochodów i był niższy o 1,2 p.p. od wskaźnika w kraju. W stosunku do 2012 r. wzrosła z 14 do 19 liczba jednostek, w których wskaźnik zadłużenia nie przekroczył 20% dochodów. W samorządzie województwa relacja zobowiązań do dochodów zmniejszyła się o 14,4 p.p. w stosunku do 2012 r. Co prawda zwiększyła się z 3 (w 2012 r.) do 4 (w 2013 r.) liczba jednostek, których zadłużenie przekracza 60% dochodów, jednakże po wyłączeniu zobowiązań zaciągniętych na zadania realizowane z udziałem środków UE, wszystkie JST spełniły ustawowy limit. W kontekście zdolności do finansowania przedsięwzięć rozwojowych, istotnym wskaźnikiem jest udział wydatków inwestycyjnych w budżetach gmin, który w 2013 roku w lubuskich gminach wyniósł 11,7%. Województwo lubuskie zanotowało bardzo duży spadek tego wskaźnika w stosunku do roku 2010. Przyczyn spadku wydatków inwestycyjnych w budżetach gmin należy upatrywać w uwarunkowaniach ogólnopolskich. Ta negatywna tendencja zbiega się w czasie z ostatnim etapem wdrażania środków unijnych perspektywy 2007–2013. Obserwowany zastój tłumaczony był ograniczeniem wsparcia zewnętrznego (tzw. „kurczeniem się środków”). Z drugiej strony wskazywano na „przeinwestowanie” samorządów w poprzedniej perspektywie finansowej, które wiąże się obecnie z koniecznością ograniczenia wydatków na inwestycje i spłacenia zaciągniętych wcześniej zobowiązań. Wytłumaczeniem takiej sytuacji mogą być także obserwowane od 2012 r. zmiany w prawnych regulacjach ogólnopolskich dotyczące ograniczeń możliwości zadłużania się samorządów (w postaci tzw. reguły wydatkowej). Wpływ na taką sytuację ma również niewystarczające zabezpieczenie finansowe na nowe zadania przekazane samorządom. W dobrej kondycji w 2014 r. był budżet samorządu województwa. Według corocznego rankingu przeprowadzanego przez czasopismo „Wspólnota” pt.: „Bogactwo Samorządów. Ranking dochodów JST 2014” województwo lubuskie uplasowało się na 1 miejscu pod względem zamożności per capita. Złożył się na to głównie wzrost dochodów własnych (szczególnie z CIT i PIT). Dane pochodzą z Kwartalnika Regionalnej Izby Obrachunkowej „Realizacja budżetów przez lubuskie jednostki samorządu terytorialnego w roku 2013”, Nr 1–2/53/2014. 8 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 35 Przegląd regionalny Polski 2015 Wykorzystanie funduszy europejskich w ramach regionalnego programu operacyjnego Na dzień 30 czerwca 2015 r. wartość ogółem podpisanych umów i aneksów w ramach Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 wyniosła ponad 3,8 mld zł9 (co w przeliczeniu na mieszkańca10 daje kwotę 3 744,46 zł), natomiast wartość dofinansowania UE: ponad 2 mld zł (1 994,91 zł w przeliczeniu na mieszkańca województwa). Największe dofinansowanie w ramach LRPO uzyskały projekty z obszaru transportu, badań i rozwoju, ochrony środowiska i infrastruktury społecznej. Dzięki realizacji tych projektów usprawniono transport kolejowy (m.in. poprzez modernizację linii kolejowych, zakup taboru kolejowego), transport drogowy (m.in. poprzez budowę obwodnic, budowę, przebudowę i rozbudowę dróg wojewódzkich i powiatowych), transport miejski (w Gorzowie, Zielonej Górze oraz Żarach i Żaganiu) oraz transport lotniczy (poprzez inwestycje związane z funkcjonowaniem portu lotniczego w Babimoście). Województwo lubuskie dąży do zwiększenia konkurencyjności na rynku krajowym i zagranicznym. Jej warunkiem jest innowacyjność – dlatego w regionie realizowane są inwestycje mające wspierać rozwój działalności B+R. W obszarze badań i rozwoju w ostatnich latach z funduszy UE dofinansowane zostały duże i ważne z perspektywy dalszego rozwoju regionu projekty związane m.in. lubuskimi z parkami naukowotechnologicznymi i ośrodkami B+R. Inwestycje służące ochronie środowiska to trzeci w kolejności obszar, w którym wystąpiła największa wartość dofinansowania LRPO. Projekty realizowane w tym obszarze dotyczą przede wszystkim skanalizowania i budowy sieci wodociągowej w gminach i miejscowościach, gospodarki ściekowej i wodno-ściekowej oraz zabezpieczenia przeciwpowodziowego. Wartość alokacji wg obszarów interwencji11 w ramach LRPO 2007–2013 w mln zł (stan na 30.06.2015 r.) I Badania i rozwój III Transport XIII Inwestycje w… V Ochrona środowiska i… VI Turystyka wartość całkowita II Społeczeństwo informacyjne IV Energia dofinansowanie UE VIII Rewitalizacja obszarów… VII Kultura Pomoc Techniczna 0,00 500,00 1000,00 1500,00 Miliony Źródło: Opracowanie własne LROT na podstawie danych pochodzących z KSI SIMIK 2007–2013. Źródło danych: KSI SIMIK 2007–13. Źródło danych nt. liczby ludności: Bank Danych Lokalnych GUS, stan na IV kwartał 2014 roku. 11 Obszary interwencji ustalono na podstawie kategorii interwencji funduszy strukturalnych na lata 2007–2013 wdrażanych w ramach LRPO 2007–2013: I. Badania i rozwój technologii (B+RT), innowacje i przedsiębiorczość (kod 01–09), II. Społeczeństwo informacyjne (kod 10–15), III. Transport (kod 16–32), IV. Energia (33–43), V. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom (kod 44–54), VI. Turystyka (kod 55–57) VII. Kultura (kod 58–60), VIII. Rewitalizacja obszarów miejskich/wiejskich (kod 61), XII Inwestycje w infrastrukturę społeczną (kod 74–77). 9 10 36 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Atuty, problemy, wyzwania rozwojowe Atutem województwa lubuskiego jest zewnętrzna dostępność drogowa (szlaki drogowe A2 i S3). Modernizowana jest najważniejsza magistrala kolejowa i port lotniczy. W ostatnich latach notowano korzystne zmiany w zakresie wyników finansowych przedsiębiorstw w województwie lubuskim. Duże znaczenie w działalności przedsiębiorstw ma eksport. W sektorze małych i średnich firm działalność eksportową prowadzi więcej firm niż średnio w kraju. W dobrej kondycji ekonomicznej jest lubuski przemysł. Rozwija się Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna wraz z podstrefami, o czym świadczą dotychczas zainwestowane środki i wartości deklarowanych inwestycji. Do atutów województwa związanych z przyciąganiem inwestorów należy m.in. lokalizacja i dostępność transportowa, rozwój informatyczny oraz walory naturalne. Słabiej oceniana jest infrastruktura gospodarcza i aktywność wobec inwestorów. Problemem i ważnym wyzwaniem rozwojowym jest poprawa innowacyjności gospodarki. Zarówno dla województwa lubuskiego, jak i dla kraju przewiduje się niekorzystne zmiany demograficzne. Przyczyną prognozowanego spadku liczby ludności jest m.in. ujemny przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji zagranicznych. Zmienia się także struktura wiekowa społeczeństwa – wzrasta udział ludzi starszych. Bardziej optymistyczne wskaźniki widoczne są na rynku pracy gdzie spada bezrobocie oraz rośnie wskaźnik zatrudnienia. Również poprawie ulega sytuacja dochodowa. Wprawdzie pensje Lubuszan są na niższym poziomie niż średnia krajowa, jednak koszyk przeciętnych wydatków w Lubuskiem jest także niższy. Natomiast wskaźniki poziomu ubóstwa w województwie lubuskim również kształtowały się poniżej poziomu krajowego. Na uwagę zasługuje sprawne wykorzystanie środków unijnych do poprawy infrastruktury technicznej i społecznej w obszarze transportu, sektora B+R, zdrowia, społeczeństwa informacyjnego, kultury, turystyki i sportu. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 37 Przegląd regionalny Polski 2015 5. WOJEWÓDZTWO ŁÓDZKIE Czynniki wzrostu gospodarczego, w tym zmiany produktywności pracy, zmiany w strukturze gospodarki, dynamika nakładów brutto na środki trwałe W 2012 r. województwo łódzkie wytworzyło 6,1% krajowego PKB, co dawało regionowi 6. miejsce w kraju. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca utrzymuje się nadal na poziomie niższym od średniej dla Polski, jednak dynamika jego przyrostu jest nieznacznie wyższa od przeciętnej kraju. Dynamika PKB ogółem (w cenach stałych) w Łódzkiem w 2012 r. wyniosła 102% w porównaniu z rokiem poprzednim (Polska – 101,8%). PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniósł w 2012 r. 39 080 zł (Polska – 41 934 zł), co stanowiło 93,2% średniej krajowej, wobec 92,7% w 2011 r. Według wstępnych szacunków GUS PKB województwa łódzkiego na 1 mieszkańca wyniósł w 2013 r. 40 238 zł, co stanowiło 93,3% średniej krajowej. Region cechuje się zróżnicowaniem poziomu PKB w poszczególnych podregionach: w podregionie sieradzkim PKB per capita stanowił w 2012r. 72% średniej wojewódzkiej, w podregionie skierniewickim 77% średniej wojewódzkiej, w podregionie łódzkim 88% tej średniej, a piotrkowskim 105% średniej. W Łodzi PKB na 1 mieszkańca jest najwyższy i stanowi 131% średniej wojewódzkiej. Produkt krajowy brutto na mieszkańca Produktywność pracy w województwie łódzkim mierzona WDB na 1 pracującego systematycznie rośnie. W 2012r. wyniosła 93 386 zł (Polska – 103 022 zł), co stanowiło 90,6% średniej krajowej. W 2008r. WDB na 1 pracującego wyniosło w regionie 88,4% średniej krajowej, a w 2011r. 89,5%. W podregionie sieradzkim WDB na 1 pracującego stanowiło jedynie 68,4% średniej krajowej, a w Łodzi 104%. W 2012r. jedynie w działalności finansowej i ubezpieczeniowej wydajność pracy mierzona WDB na 1 pracującego była w Łódzkiem wyższa od średniej krajowej (101,8%); we wszystkich pozostałych rodzajach działalności była poniżej tej średniej. Największy udział w tworzeniu WDB województwa łódzkiego w 2012r. miał: przemysł – 29,8% (Polska – 26,2%), a następnie handel, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i telekomunikacja – 27,7% (Polska – 29,8%) oraz pozostałe usługi – 23,6% (Polska – 24,3%). Udział działalności finansowej i ubezpieczeniowej w generowaniu regionalnego WDB był w Łódzkiem na poziomie średniej krajowej i wyniósł 8,7% (Polska – 8,8%), natomiast budownictwa najniższy wśród wszystkich 16 województw – 6,6% (Polska – 7,9%). Udział rolnictwa w tworzeniu WDB województwa w 2012r. wyniósł 3,7% (Polska – 3,1%). Ten udział w strukturze WDB spadł w porównaniu z 2011 r., kiedy wynosił 4,1%. W porównaniu z 2010r. wzrostową tendencję w generowaniu regionalnego WDB odnotowały przemysł oraz rynkowe usługi niefinansowe. 38 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Produkcja sprzedana przemysłu w 2014 r. osiągnęła wartość 6868,4 mld złotych (w cenach bieżących). Dynamika produkcji sprzedanej, wyrażona w cenach stałych, w porównaniu do roku poprzedniego (2013) była wyższa o 0,9%. Wzrost produkcji sprzedanej przemysłu, w porównaniu z 2013 roku, odnotowano w większości działów przetwórstwa przemysłowego, w tym najwyższy w poligrafii i reprodukcji zapisanych nośników informacji (o 27,6%), produkcji napojów (o 19%), produkcji pozostałego sprzętu transportowego (o 18,1%) oraz produkcji papieru i wyrobów z papieru (o 15,2%). W analizowanym okresie spadek wystąpił m.in. w działach: produkcja urządzeń elektrycznych (o 10,8%), produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (o 9,7%) oraz produkcja skór i wyrobów ze skór wyprawionych (o 8,5%). W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu województwa łódzkiego należy zwrócić uwagę na działy, których udział w produkcji sprzedanej przemysłu ogółem był w 2014 wyższy, niż przeciętnie w kraju. A są to przede wszystkim: produkcja artykułów spożywczych (Łódzkie 28,8%, Polska 18,9%), produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (Łódzkie 9,8%, Polska 7%), produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (Łódzkie 7,7%, Polska 4,5%), produkcja maszyn i urządzeń (Łódzkie – 7,3%, Polska 3,7%), produkcja wyrobów tekstylnych (Łódzkie 4,2%, Polska 0,7%) Wartość dodana brutto na 1 pracującego W porównaniu z rokiem poprzednim odnotowano wzrost wydajności pracy w przemyśle, co było wynikiem znacznie wyższego wzrostu wartości produkcji sprzedanej przemysłu, niż wzrostu przeciętnego zatrudnienia. Wydajność pracy w przemyśle w 2014 r., mierzona wartością produkcji sprzedanej na 1 zatrudnionego, w województwie łódzkim wyniosła 415,2 tys. zł (w cenach bieżących) i była o 0,7% wyższa niż przed rokiem. W Polsce wydajność pracy w przemyśle w omawianym okresie wzrosła o 2,2%. Produkcja budowlana w 2014 roku była wyższa niż przed rokiem o 9,8% i osiągnęła poziom 771,8 mld zł. W skali kraju wzrost produkcji budowlanej wyniósł 7%. W 2014 r. – po spadkach w latach 2010–2013 – odnotowano wzrost nakładów inwestycyjnych poniesionych przez przedsiębiorstwa z województwa łódzkiego. Nakłady inwestycyjne (w cenach bieżących) na nowe obiekty majątkowe oraz ulepszenie istniejących, poniesione w 2014 r. przez badane przedsiębiorstwa w regionie łódzkim, wyniosły 829,4 mld zł i były wyższe od zrealizowanych rok wcześniej o 61%. W skali kraju wartość nakładów inwestycyjnych wzrosła o 15,3% w odniesieniu do poziomu odnotowanego w 2013 r. W 2014 r. w Łódzkiem inwestorzy rozpoczęli realizację 3391 nowych inwestycji (o 8,6% więcej niż przed rokiem), a w kraju w omawianym okresie odnotowano wzrost liczby rozpoczętych inwestycji o 2,1%. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 39 Przegląd regionalny Polski 2015 Zmiany demograficzne oraz zmiany na rynku pracy W regionie łódzkim obserwuje się jeden z najintensywniejszych w Polsce procesów depopulacji o trwałym charakterze. Od 2011 do 2014 roku liczba ludności województwa łódzkiego zmniejszyła się ogółem o 29 545 mieszkańców (do 98,8% ludności z roku 2011). Był to jeden z najwyższych ubytków ludności w kraju po województwie śląskim. W omawianym okresie w ujęciu powiatowym zjawisko depopulacji nie dotyczyło jedynie powiatów: łódzkiego wschodniego, zgierskiego, bełchatowskiego, piotrkowskiego, brzezińskiego oraz miasta Skierniewice. W większości wymienionych powiatów za względnie dobrą sytuację demograficzną odpowiadają migracje z miast i towarzysząca im intensywna suburbanizacja. Migracje, zachodzące w województwie łódzkim, miały stosunkowo niewielki udział w depopulacji regionu i kształtowały się na stabilnym poziomie 0,7 osoby na 1000 mieszkańców w okresie od 2010 do 2012 r., zaś w roku 2013 nieznacznie wzrosły do poziomu 1,1 osoby. W badanym okresie wartości te plasują region na 7. miejscu w kraju. Województwo charakteryzuje się niekorzystnymi zmianami struktury wiekowej mieszkańców, związanymi ze starzeniem się. W Łódzkiem notuje się jeden z najniższych w kraju udziałów ludności w wieku przedprodukcyjnym (13. miejsce w kraju) oraz najwyższy udział ludności w wieku powyżej 65 lat (1. miejsce w kraju) – lokaty te od 2010 roku są niezmienne. Dużą dynamikę zmian widać w kurczącej się grupie ludności w wieku produkcyjnym. Od 2011 roku do 2014 udział ludności tej grupy zmniejszył się o 1,40 p.p.i obecnie województwo łódzkie zajmuje 11. pozycję w kraju. Bezpośrednią przyczyną depopulacji regionu jest bardzo niski wskaźnik przyrostu naturalnego, który w 2013 roku wyniósł -2,8‰ (16. miejsce w kraju). Wskaźnik ten jest co prawda nieco wyższy niż w poprzednim, 2013 roku (-3,5‰), jednak niewielkie zwiększenie przyrostu naturalnego nastąpiło w całym kraju – w efekcie polepszenie wartości wskaźnika nie miało wpływu na pozycję województwa. Całości obrazu bardzo trudnej sytuacji ludnościowej regionu łódzkiego dopełnia wskaźnik obciążenia demograficznego na poziomie 61,5 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym (16. miejsce w kraju). Na podstawie przeciętnego trwania życia, wyraźnie krótszego niż w innych województwach, stan zdrowia ludności województwa łódzkiego należałoby uznać za najgorszy w Polsce. W województwie łódzkim średnia życia mężczyzn jest najkrótsza w Polsce (70,7 lat), tj. o 4,1 roku mniej niż w województwach podkarpackim i małopolskim, gdzie mężczyźni żyją najdłużej. Również kobiety w województwie łódzkim (a także w województwach śląskim i lubuskim) żyją najkrócej w Polsce, bo 80,1 lat, tj. o prawie 2 lata krócej niż mieszkanki najlepszych pod tym względem województw: podkarpackiego, podlaskiego i małopolskiego. Przeciętne trwanie życia jest również zróżnicowane wewnątrz regionu. Najkrócej żyją mężczyźni na obszarach wiejskich podregionu piotrkowskiego (70,0 lat) oraz Łodzi (70,1), a najdłużej mieszkańcy płci męskiej w miastach podregionu sieradzkiego (72,3). Kobiety najkrócej żyją w Łodzi (79,3 lat), a najdłużej w miastach i na wsi podregionu piotrkowskiego (80,8) oraz w miastach podregionu sieradzkiego (80,8). Ogólnie najlepszym miejscem do życia są miasta podregionu sieradzkiego, a najgorszym Łódź. Inne wskaźniki zdrowotne są również dla województwa bardzo niekorzystne. Województwo łódzkie cechuje wysoka umieralność z powodu chorób układu krążenia. Problem stanowią nowotwory złośliwe, z powodu których umiera ponadprzeciętnie dużo osób w wieku przedprodukcyjnym, a także najwięcej w kraju, w stosunku do liczebności tej grupy wiekowej, ludności w wieku produkcyjnym. Wysoka jest też umieralność dorosłych z przyczyn zewnętrznych12 oraz z powodu chorób układu trawiennego. O złym stanie zdrowia mieszkańców regionu świadczy także jedna z najwyższych w kraju liczba orzeczeń o niepełnosprawności na 100 tys. mieszkańców. Kryzys ekonomiczny bardzo mocno odbił się na rynku pracy województwa łódzkiego. Od 2010 do 2013 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wzrosła w województwie łódzkim aż o 1,9 p.p., co stanowiło najwyższy wzrost bezrobocia w kraju. Rok 2014 przyniósł jednak długo oczekiwaną poprawę sytuacji na rynku pracy: stopa bezrobocia w województwie zmalała w ciągu roku o 2,2 p.p. i wyniosła 11,9%, co uplasowało województwo łódzkie na 7. miejscu w kraju. Na poziomie podregionów, najmniejsza stopa bezrobocia od lat występuje w Łodzi, w roku 2014 wyniosła ona 10,8%. Utrzymała się też cecha charakterystyczna łódzkiego bezrobocia w ujęciu powiatowym: najwyższy poziom notuje się w powiatach otaczających stolicę województwa (13,7% w podregionie łódzkim). Jednocześnie widać tu największą poprawę wskaźnika, bo aż o 2,9 p.p. w stosunku do 2013 roku. Od 2009 r. liczba pracujących ogółem w województwie łódzkim systematycznie się obniżała, przy zachowaniu stabilnej wartości wskaźnika pracujących na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym (461 pracujących na 1000 osób w wieku produkcyjnym). Oznacza to, że w zbliżonym tempie kurczyła się grupa pracujących i ludności w wieku produkcyjnym. Rok 2013 przyniósł pozytywne zmiany: liczba pracujących ogółem wzrosła w stosunku do poprzedniego roku, a wskaźnik pracujących wzrósł do 589 osób na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Wypadki, urazy, zatrucia. 12 40 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Struktura pracujących klasyfikuje region łódzki do grupy województw przemysłowo-rolniczych. Powoli zwiększa się w województwie łódzkim udział usług (usługi pozostałe wg klasyfikacji PKD 2007). Udział tego sektora w ogólnej liczbie pracujących wzrósł o 1,19 p.p. do około 27% (w liczbach bezwzględnych w sektorze tym pracuje o 6412 osób więcej niż w roku 2010). Udział zatrudnionych w rolnictwie nieznacznie się zwiększył (o 0,37 p.p.), a pracujących w przemyśle i budownictwie spadł o 1,65 p.p. Aktywność zawodowa ludności (wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej 15–64 lata), według GUS, kształtuje się w województwie łódzkim na wysokim poziomie 61,6% (3. miejsce w kraju), z lekką tendencją wzrostową w okresie od 2009 do 2013 roku. Udział pracujących w wybranym sektorze w pracujących ogółem Zmiany sytuacji dochodowej ludności, zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego, nierówności społeczne W 2012r., według danych GUS, nominalne dochody gospodarstw domowych województwa łódzkiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniosły 25 941 zł (Polska – 25 547 zł), co stanowiło 101,5% średniej krajowej. Oznacza to, że Łódzkie znalazło się w grupie 5 województw Polski, w których dochody te przekroczyły średnią krajową. W 2014 roku w województwie łódzkim przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw osiągnęło poziom 3592 złotych (Polska – 3980 złotych) i było większe niż przed rokiem o 4%. Wynagrodzenie to stanowiło zatem 90,3% średniej krajowej, ale w latach 2010–2014 rosło szybciej niż przeciętnie w Polsce. Pod względem wysokości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto województwo łódzkie zajmowało 6. pozycję w Polsce, za województwami: mazowieckim, śląskim, dolnośląskim, pomorskim i małopolskim. W stosunku do roku 2013 wzrost wynagrodzeń w regionie łódzkim nastąpił w większości sekcji sektora przedsiębiorstw, przy czym najwyższy w sekcjach: budownictwo, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz informacja i komunikacja. W województwie łódzkim w 2014r. przeciętna miesięczna emerytura i renta wypłacana przez ZUS wyniosła 1790 złotych i była wyższa niż w roku poprzednim o 3,4%. Pod względem poziomu przeciętnej emerytury i renty wypłacanej przez ZUS, województwo łódzkie zajmowało 9. miejsce w kraju. Przeciętne miesięczne świadczenie emerytalno-rentowe pobierane przez rolników indywidualnych, a wypłacane przez KRUS, wyniosło 1132 złotych i zwiększyło się w porównaniu z 2013 rokiem o 2,1%. Pod względem przeciętnej emerytury i renty wypłacanej przez KRUS region łódzki zajmował 11. miejsce w Polsce. W 2014 roku zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce był zbliżony do jego poziomu z 2013r. i wyniósł: 16,2% – ubóstwo relatywne, 12,2% – ubóstwo ustawowe oraz 7,4% – ubóstwo skrajne. Wskaźniki te były, według GUS, w województwie łódzkim niższe, aniżeli przeciętnie w Polsce. Najbardziej dotkliwe jest ubóstwo skrajne, czyli minimum egzystencji, poniżej którego następuje biologiczne wyniszczenie organizmu. Poniżej granicy skrajnego ubóstwa w 2014 r. żyło w regionie łódzkim 5,4% ludności, czyli ponad 135 tys. osób. Ubóstwem skrajnym zagrożone były rodziny osób bezrobotnych i wielodzietnych. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 41 Przegląd regionalny Polski 2015 Wewnątrz województwa łódzkiego zasięg ubóstwa jest zróżnicowany. Na podstawie analizy danych statystycznych należy stwierdzić, że odsetek ludności w gospodarstwach domowych korzystającej z pomocy społecznej na podstawie kryterium dochodowego, jest w regionie łódzkim ponad 2-krotnie wyższy pomiędzy powiatami o najlepszych i najgorszych wskaźnikach. W 2013 roku udział osób korzystających z różnych form pomocy społecznej na podstawie ustawowego kryterium dochodowego w ludności ogółem wahał się od 5,5% w Skierniewicach do 12,4% w powiatach opoczyńskim i poddębickim. Wysoki wskaźnik, przekraczający 10%, notowano jeszcze w powiatach: radomszczańskim, tomaszowskim, łęczyckim, kutnowskim (Polska – 8,3%; Łódzkie – 8,2%). Poza Skierniewicami powiatami, w których udział osób korzystających z pomocy społecznej był jeszcze stosunkowo niski, bo niewiele przekraczający 6%, były jeszcze powiaty: łowicki, pabianicki i miasto Łódź. Według badań prowadzonych przez Regionalne Obserwatorium Rynku Pracy w Łodzi 13, region łódzki jest stosunkowo silnie zróżnicowany, jeśli chodzi o natężenie zjawiska wykluczenia społecznego. Do grup szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym zostali zaliczeni: długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni, odbiorcy pomocy społecznej, samotni rodzice, uzależnieni od substancji psychoaktywnych (w tym alkoholu), ofiary przemocy domowej, ludność romska, więźniowie opuszczający zakłady karne. Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną, wpływające istotnie na jakość życia mieszkańców Statystyka publiczna dysponuje szerokim katalogiem wskaźników dostępności i wykorzystania infrastruktury społecznej, jednak na jakość życia mieszkańców w co najmniej takim samym stopniu wpływa jakość świadczonych usług, która już nie podlega łatwej kwantyfikacji. Pozostaje otwartym także pytanie, czy wzrost upowszechnienia usługi wynika tylko i wyłącznie z lepszej dostępności do niej. Zatem dalsze analizy zostaną oparte na uproszczonym założeniu, że poprawa jakości życia mieszkańców wynika ze zwiększenia dostępności do infrastruktury społecznej i technicznej, co skutkuje jej większym wykorzystaniem (upowszechnieniem usługi). Ze względu na bardzo trudną sytuację demograficzną województwa, kluczowe wydają się te elementy infrastruktury, które ułatwią opiekę i edukację dzieci, jak również zapewnią opiekę medyczną i opiekuńczą rosnącej grupie osób w podeszłym wieku. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym rośnie z każdym rokiem. W 2013 roku wskaźnik ten wyniósł 75,4% (5. miejsce w kraju), a od 2010 r. zwiększył się o 14,6 p.p.(10. miejsce w kraju). Warto zauważyć, że równolegle z odsetkiem przedszkolaków, do 2013 roku rosła również liczba dzieci w wieku odpowiednim do objęcia nauczaniem przedszkolnym (3–5 lat). W okresie 2009 – 2013 liczba wzrosła z 67 651 do 75 840 dzieci (wzrost o 12,1%). Oznacza to, że wzrost wskaźnika nie jest wynikiem depopulacyjnego „zwalniania się” miejsc w przedszkolach, a efektem faktycznego wzrostu dostępności usługi. Opieka nad najmłodszymi mieszkańcami województwa polepsza się z roku na rok. Nie można tego niestety powiedzieć o opiece dla najstarszej grupy mieszkańców. W całym województwie znajdują się tylko dwa oddziały geriatryczne. Pierwszy znajduje się w III Szpitalu Miejskim imienia Karola Jonshera w Łodzi, obsługiwanym przez dwóch lekarzy specjalistów i pielęgniarkę. Druga placówka to Klinika Geriatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, w której na stałe pracuje jeden lekarz oraz praktykujący doktoranci. Razem te dwie placówki w 2013 roku posiadały 21 łóżek i obsłużyły 513 osób (odpowiednio 10. i 9. miejsce w kraju). Jest to duża poprawa w porównaniu ze stanem w roku 2010, kiedy łóżek było 10, a pacjentów w ciągu roku 129, w zakresie dynamiki zmian przyrost ten uplasował województwo na 5. miejscu w kraju. Nie zmienia to jednak faktu, że dostępność usług geriatrycznych w regionie jest niewystarczająca i ograniczona tylko do stolicy województwa. Należy również wspomnieć o pogorszeniu sytuacji pacjentów w dostępie do infrastruktury ochrony zdrowia, bowiem wskaźnik liczby łóżek w szpitalach na 10 tys. mieszkańców zmniejszył się z 54 w 2009 r. do 53 osób w 2013 r. Jest to zmiana niewielka, w liczbach bezwzględnych mówimy o 196 łóżkach, jednak w perspektywie prognoz demograficznych i zwiększającego się dynamicznie odsetka ludności w wieku podeszłym, obraz jest niepokojący. Jednocześnie jednak obecny poziom wskaźnika plasuje województwo łódzkie na 2. miejscu w kraju. Przy analizie bezwzględnej liczby łóżek jest to 6. miejsce w kraju. Warto też zwrócić uwagę na zmianę, jaka zaszła w stosunku do roku 2012 – obecna wartość wskaźnika, mimo że jest niższa niż w 2009 roku, przedstawia jednak dodatnią dynamikę roczną. Między 2012 a 2013 w województwie przybyły ogółem 294 łóżka, jednak w niewielkim stopniu (1%) wpłynęło to na zwiększenie wskaźnika liczby łóżek na 10 tysięcy mieszkańców. „Społeczne i przestrzenne zróżnicowanie zjawiska wykluczenia społecznego w województwie łódzkim”, Łódź 2013r. 13 42 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Zahamowany został również proces upowszechniania kultury wśród mieszkańców województwa łódzkiego. Liczba widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 mieszkańców wzrastała z 237 w 2010 r. (11. miejsce w kraju) do 243 w 2013 roku (10. miejsce w kraju). Rok 2014 przyniósł jednak bardzo niekorzystne zmiany – wartość wskaźnika spadła do 219 osób, co redukuje w zasadzie cały przyrost z omawianego okresu. Zwiększyła się za to liczba turystycznych obiektów noclegowych z 289 w 2010 roku (13. miejsce w kraju) do 362 w 2013 r. (11. miejsce w kraju). W okresie ostatnich pięciu lat nastąpiły znaczące korzystne zmiany w infrastrukturze transportowej, zwłaszcza w zakresie autostrad i dróg ekspresowych. Łączna długość autostrad i dróg ekspresowych w latach 2010–2013 wzrosła w województwie łódzkim o 1194 km (1. miejsce w kraju). Obecnie w trakcie budowy jest kolejny odcinek autostrady A1 relacji Stryków – Tuszyn. Poprawa infrastruktury drogowej, zwłaszcza w ostatnim roku, wpłynęła pozytywnie na poziom bezpieczeństwa na drogach województwa łódzkiego, co przekłada się na coraz niższą śmiertelność w statystyce ofiar śmiertelnych na 100 tys. ludności (w 2012 r. 16. miejsce w kraju, a w 2013 roku 11. miejsce) oraz ofiar śmiertelnych na 100 tys. pojazdów (w 2009 r. 7. miejsce a w 2013 r. 5. miejsce w kraju). Stopniowej poprawie podlega infrastruktura kolejowa, z tym że nie buduje się nowych odcinków, a poprawia parametry eksploatacyjne odcinków istniejących. W tym kontekście należy wspomnieć o jednej z najważniejszych inwestycji kolejowych w Polsce, tj. budowie dworca Łódź-Fabryczna wraz z fragmentem tunelu średnicowego oraz przygotowaniach do przedłużenia tunelu średnicowego biegnącego pod centrum miasta. Innym ważnym przedsięwzięciem jest Łódzka Kolej Aglomeracyjna, w której inwestorem jest samorząd województwa łódzkiego. Dalszym modernizacjom poddawane jest również połączenie pomiędzy Łodzią a Warszawą, którego efektem ma być znaczne skrócenie podróży między tymi dwoma miastami. Istotnym problemem związanym z wyposażeniem i dostępem ludności do infrastruktury komunalnej jest niski poziom skanalizowania gospodarstw domowych w województwie łódzkim. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ogólnej liczbie ludności wzrósł w okresie od 2010 do 2013 r. jedynie o 2 p.p.z wartości 66% do 68%. Tak niewielki przyrost liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków spowodował, że województwo łódzkie pod tym względem spadło z dziewiątej na jedenastą lokatę. W ujęciu powiatowym najkorzystniejsza sytuacja panuje we wszystkich miastach na prawach powiatu, a więc Piotrkowie Trybunalskim (100% mieszkańców), Skierniewicach (99,7%) i Łodzi (98,3%), oraz w najbardziej zurbanizowanych powiatach, gdzie wartość wskaźnika przekracza 65% (zduńskowolskim, zgierskim, pabianickim). Najmniejszy udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków (poniżej 35%) cechuje powiaty o charakterze rolniczym o niewielkim stopniu urbanizacji (skierniewicki, piotrkowski, poddębicki), oraz – co zastanawiające – powiat łódzki wschodni. Finanse samorządu terytorialnego w kontekście zdolności do finansowania przedsięwzięć rozwojowych, zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego, szczególnie w kontekście wprowadzenia progów deficytu Dochody budżetu samorządu województwa łódzkiego w latach 2010–2013 zmalały o 4,2%. Pod względem dochodów budżetowych województw w przeliczeniu na 1 mieszkańca region łódzki w 2013 r. zajmował ostatnie, 16. miejsce w kraju (Łódzkie – 298,44 zł, Polska – 418,69 zł). Dochody budżetów gmin i miast na prawach powiatu w przeliczeniu na 1 mieszkańca były niższe od średniej krajowej i wyniosły w województwie w 2013 r. – 3704,09 zł, co dało regionowi 6. pozycję w kraju (Polska 3746,78 zł). W latach 2010–2013 udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem budżetów jednostek samorządu terytorialnego województwa łódzkiego spadł z 23,9% do 18,1%. Możliwości inwestowania w przedsięwzięcia rozwojowe uzależnione są od stanu finansów JST, a szczególnie poziomu zadłużenia. Głównym powodem zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego jest nierównowaga budżetowa będąca konsekwencją nadwyżki zrealizowanych wydatków nad wypracowanymi dochodami w ujęciu rocznym. Czynnikami determinującymi poziom zadłużenia są obowiązujące ustawowe limity zaciągania długu, które monitorowane są za pomocą dwóch wskaźników: 1) łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może przekroczyć 60% całości wykonanych dochodów; 2) łączna kwota przypadających w ciągu roku do spłaty rat kredytów i pożyczek, wykupu wyemitowanych papierów wartościowych i innych zobowiązań nie może przekroczyć 15% zrealizowanych w roku budżetowym dochodów. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 43 Przegląd regionalny Polski 2015 W 2013 r. województwo łódzkie zajmowało drugie miejsce w kraju wśród 16 województw pod względem zadłużenia, które sięgnęło 58,7%14. Wśród miast wojewódzkich Łódź zajęła 4. miejsce w Polsce z zadłużeniem 59,3%. Miasta na prawach powiatu w regionie łódzkim były umiarkowanie zadłużone; zadłużenie Piotrkowa Tryb. wyniosło 27,34%, a Skierniewic 29,1%. Wśród innych miast regionu największe zadłużenie miało Opoczno (57,9%, 14. miejsce w kraju), a następnie Pajęczno (46,3%), Tomaszów Mazowiecki (42,9%) oraz Brzeziny (42%) i Rawa Mazowiecka (40,4%). Najmniej zadłużonym miastem był Łask (28,9%). Małe miasta Złoczew i Działoszyn z zadłużeniem sięgającym 52,2% nie przekroczyły jeszcze dopuszczalnego progu deficytu. Próg ten przekroczyły natomiast najbardziej zadłużone gminy województwa: Daszyna (71,7), Pątnów (71,2%) oraz Mokrsko (69,2%) i Zadzim (64,9%). Powiat łaski z zadłużeniem sięgającym w 2013 r. 63,4% był najbardziej zadłużonym powiatem w Polsce. Zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego, przekraczające dopuszczalny limit, może tym jednostkom utrudnić realizację projektów w ramach nowej perspektywy finansowej UE 2014–2020, gdyż na ich realizację trzeba mieć zabezpieczony wkład własny. Wykorzystanie funduszy europejskich dostępnych w ramach RPO WŁ 2007–2013 komponentu regionalnego PO KL 2007 -2013 oraz ich oddziaływanie na ważne obszary życia społeczno-gospodarczego regionu Według stanu na 31.05.2015r. wartość projektów realizowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego 2007–2013 wyniosła 7 935 mln zł, z czego dofinansowanie ze środków unijnych stanowiło 4 328,7 mld zł (53,4%). W ramach RPO WŁ podpisano ogółem 2420 umów na dofinansowanie projektów, z czego aż 1675 w obszarze Transport, na który ogółem przeznaczono 1 732,6 mln zł, przy dofinansowaniu unijnym 1 097,4 tys. zł. Analizując dofinansowanie unijne projektów z RPO w podziale na obszary wsparcia należy zauważyć, że najwięcej środków pochłonęła Infrastruktura transportowa (25%), a następnie Badania i Rozwój, Innowacyjność i Przedsiębiorczość 23% oraz Turystyka, Kultura i Rewitalizacja (17%). Kolejne miejsca pod względem udziału w rozdysponowaniu środków unijnych z RPO WŁ zajęły: Ochrona środowiska (11%), Społeczeństwo informacyjne i Infrastruktura społeczna po 8% oraz Energia 5%. W ujęciu terytorialnym największe dofinansowanie unijne ogółem w ramach RPO uzyskała Łódź – 1 236,8 mld zł (28,6%), przed powiatem zgierskim (286,3 mln zł) oraz powiatem poddębickim (246,8 mln zł); najmniej natomiast środków unijnych otrzymało miasto Skierniewice (40,7 mln zł). Przeliczając pozyskane w ramach RPO środki z UE na jednego mieszkańca – to najlepszy rezultat uzyskał powiat poddębicki (5 907,9 zł), a następnie powiat opoczyński (2 131,6 zł) oraz pajęczański – 1 970,6 zł. Najmniej środków unijnych uzyskali mieszkańcy miast na prawach powiatu: Skierniewice (835,7 zł) oraz Piotrków Trybunalski (953,6 zł). Projekty o największej wartości realizowane w ramach RPO WŁ to „Program wykorzystania obszarów rekreacyjnych Łodzi w celu stworzenia Regionalnego Centrum Rekreacyjno-Sportowo-Konferencyjnego – etap I Hala widowiskowa” (284 794 249 zł, z czego dofinansowanie unijne 85 401 049 zł) oraz „Rewitalizacja EC-1 i jej adaptacja na cele kulturalno-artystyczne” (274 000 000 zł, z czego dofinansowanie unijne 82 758 127 zł). Wartość projektów realizowanych w ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013 wyniosła w regionie łódzkim według stanu na 31.05.2015r. – 2 832,5 mln zł, z czego dofinansowanie unijne stanowiło 83,1% (2 347 mln zł). W strukturze wydatkowania środków z PO KL największy udział (56%) miał obszar „Rynek pracy, zatrudnienie i integracja społeczna”, następnie „Poprawa jakości kapitału ludzkiego” (27%), a na „Zwiększenie zdolności adaptacyjnych pracowników przedsiębiorstw i przedsiębiorców” przeznaczono 17% środków z programu. Źródło: magazyn „Wspólnota” nr 19/2014 14 44 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Struktura alokacji środków finansowych w ramach komponentu regionalnego POKL 2007–2013 według obszarów wsparcia (stan na 31.05.2015 r.) 27% 17% ZWIĘKSZENIE ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNYCH PRACOWNIKÓW, PRZEDSIĘBIORSTW I PRZEDSIĘBIORCÓW RYNEK PRACY, ZATRUDNIENIE I INTEGRACJA SPOŁECZNA 56% POPRAWA JAKOŚCI KAPITAŁU LUDZKIEGO W przeliczeniu na 1 mieszkańca największe dofinansowanie z funduszy unijnych w ramach POKL uzyskał powiat brzeziński (1 0441,8 zł), następnie powiat skierniewicki (893 zł) oraz powiat poddębicki (861 zł); najmniejsze natomiast miasto Piotrków Trybunalski 221,8 zł. Fundusze unijne wydatkowane w regionie łódzkim przyczyniły się do poprawy dostępności komunikacyjnej województwa poprzez rozbudowę i modernizację dróg wojewódzkich oraz Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej, a także stworzyły przedsiębiorcom możliwości rozwoju dzięki uzbrojeniu nowych terenów inwestycyjnych oraz poprawie dostępu do kapitału pożyczkowego w ramach inicjatywy JEREMIE. Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego W minionym roku, dzięki zakończeniu prac związanych z budową odcinka drogi ekspresowej S8 Sieradz – Łask, Centralna Polska zyskała bezpośrednie połączenie z Dolnym Śląskiem. Obecnie przejazd z Łodzi do Wrocławia trwa jedynie około 2,5 godziny. Poza skróceniem czasu przejazdu zdecydowanie poprawił się poziom bezpieczeństwa ruchu, głównie dzięki bezkolizyjnym węzłom i wyprowadzeniu ruchu kołowego z miejscowości, przez które przebiegała droga krajowa nr 14 (prowadząca na Śląsk). Rozpoczęto również budowę kolejnego odcinka autostrady na trasie Stryków – Tuszyn. Poprawie uległa wewnętrzna dostępność transportowa dla mieszkańców województwa – rozszerzono ofertę przewozów Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej, która umożliwia swobodny przejazd między satelickimi ośrodkami Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego (Pabianice, Koluszki, Łowicz, Zgierz, Sieradz) oraz wszystkimi mniejszymi miejscowościami na tej trasie. Ponadto trwają prace nad budową nowego dworca Łódź Fabryczna, który wraz z planowanym tunelem znacząco poprawi zewnętrzną dostępność transportową województwa. Atutem rozwojowym województwa jest również dynamicznie rozwijający się, jeden z największych w Polsce kolejowych terminali towarowych Łódź – Olechów, najbardziej znany z połączenia z Chengdu w Chinach. Pociąg w drodze na wschód pokonuje dystans 10.000 km, czas przejazdu to 14 dni. Wysyłka ta jest od czterech do ośmiu razy tańsza niż samolotem i połowę szybsza niż statkiem. Otwarcie terminala znacząco wzmocniło relację z chińskimi przedsiębiorcami oraz samorządami. Łódź jest obecnie miastem partnerskim dla miasta Kanton (Guangzhou) w południowych Chinach, Chengdu w środkowej oraz Tianjin w północno – wschodniej części kraju. Mocnym atutem województwa jest także działalność inwestycyjna Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Rok 2014 był rekordowy pod względem liczby wydanych zezwoleń na działalność oraz kwoty zainwestowanego kapitału. Zaowocowało to między innymi tytułem Najlepszej SSE dla małych i średnich przedsiębiorstw w Europie w rankingu Global Free Zones of the Year 2014 (raport fDi Magazine). Do rozwoju województwa przyczynia się również powstanie Wojewódzkiego Centrum Przedsiębiorczości i Biznesu, które ma skupiać niemal wszystkie najważniejsze instytucje okołobiznesowe działające w regionie. Ta inwestycja pozwoli zintegrować środowisko przedsiębiorczości miasta i regionu. Centrum jest siedzibą Łódzkiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Inkubatora Przedsiębiorczości, Klastra Nowych Technologii, Business Centre Club, Regionalnego Związku Pracodawców Ziemi Łódzkiej Lewiatan i Łódzkiej Izby Przemysłowo-Handlowej. W Centrum znaleźć ma się także Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Business Link, w którym będzie mogło funkcjonować ponad 100 początkujących i innowacyjnych firm z regionu. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 45 Przegląd regionalny Polski 2015 Podniesieniu innowacyjności regionu łódzkiego służy działalność Łódzkiego Regionalnego Parku Naukowo – Technologicznego z siedzibą w Łodzi. Park oferuje wsparcie dla rozwoju firm z branży nowoczesnych technologii. Działający w jego strukturach BioNanoPark jest jednym z największych w Polsce kompleksów branży biotechnologicznej. Postępuje dywersyfikacja gospodarki regionu dzięki rozwojowi nowoczesnych branż m.in.: AGD, BPO (Łódź jest jednym z 5 największych centrów outsourcingu w kraju), ICT (Centrum Gier Komputerowych), przemysłów kreatywnych, lotniczych, mechatroniki. Unowocześnieniu podlegają tradycyjne branże, m.in. odlewnicza (uruchomienie jednej z najnowocześniejszych na świecie odlewni żeliwa FON –SKB w Radomsku). Ze względu na skalę potrzeb rewitalizacyjnych do niewątpliwych osiągnięć regionu łódzkiego należą działania rewitalizacyjne prowadzone w Łodzi związane ze stworzeniem Centrum EC1. Bazą dla tej inwestycji jest zabytkowa elektrownia z początku XX wieku, jedna z najstarszych w Polsce. W 2014 r. zakończono fazę rewitalizacji zabytkowej przestrzeni. Na terenie dawnej elektrowni, w odrestaurowanych budynkach znajdzie swoja siedzibę Centrum Sztuki Filmowej wraz z planetarium oraz Centrum Nauki i Techniki. Centrum EC1 wraz z przebudowywanym obecnie dworcem kolejowym Łódź Fabryczna ma się stać głównym elementem Nowego Centrum Łodzi. Dużym sukcesem było uruchomienie w 2014 roku Centrum Kliniczno-Dydaktycznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi oraz utworzenie Centrum Diagnostyki i Terapii Onkologicznej w Tomaszowie Mazowieckim – drugiego w regionie ośrodka onkologicznego. Otwarcie CKD pozwoli na zwiększenie dostępności specjalistycznej opieki lekarskiej dla mieszkańców województwa oraz umożliwi diagnostykę i leczenie pacjentów w jednym miejscu, bez potrzeby odwiedzania kilku placówek. Rozwija się również łódzki przemysł filmowy, który zyskuje na konkurencyjności dzięki współpracy z uczelnią wyższą oraz dobrymi warunkami dla sektora kreatywnego. Warto wspomnieć, że film Pawła Pawlikowskiego „Ida”, który w 2014 roku zdobył Oscara, nagrodę Amerykańskiej Akademii Filmowej, został wyprodukowany przez łódzkie Studio Opus Film. Znaczącym osiągnięciem samorządu województwa łódzkiego oraz mazowieckiego jest opracowanie Strategii Makroregionu Polski Centralnej, która wytyczyła wspólne kierunki rozwoju Makroregionu i przyczyniła się do zacieśnienia współpracy między województwami. Region łódzki cechuje niski poziom innowacyjności, a w ocenie UE zaliczany jest do słabych dyfuzorów w zakresie innowacji. O niskiej innowacyjności przemysłu świadczy jeden z najniższych w kraju odsetek przedsiębiorstw przemysłowych wprowadzających innowacje produktowe i procesowe, niski wskaźnik komercjalizacji innowacji, a także niewielki udział w sprzedaży ogółem wyrobów średniowysokiej i wysokiej techniki. W regionie przeważają ponadto przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie charakteryzujące się niskim potencjałem innowacyjnym. Innowacyjność przedsiębiorstw ogranicza się do zakupu nowoczesnych maszyn i urządzeń, natomiast zakup wyników prac badawczo-naukowych (np. patenty, licencje) jest zbyt rzadko stosowany. Świadczy to o niewielkiej skali dyfuzji innowacji z sektora badawczo-rozwojowego do sektora przedsiębiorstw. Głównym źródłem innowacji są zagraniczne koncerny, lokujące w regionie swoje zakłady, a wraz z nimi nowoczesne rozwiązania technologiczne. Jednym z najpoważniejszych problemów społecznych regionu jest niekorzystna sytuacja zdrowotna ludności, mimo stosunkowo dobrze rozwiniętej infrastruktury ochrony zdrowia i dość licznych kadr medycznych. Dostępność do usług ochrony zdrowia na obszarze województwa jest jednak zróżnicowana, a szczególnie dotkliwy w skali całego regionu jest niedostatek lekarzy geriatrów oraz łóżek w placówkach opieki długoterminowej (hospicja, zakłady opiekuńczo-lecznicze). Na sytuację zdrowotną mieszkańców regionu niekorzystnie rzutuje także niskie uczestnictwo w ogólnopolskich, bezpłatnych badaniach profilaktycznych oraz niezdrowy styl życia znaczącej części populacji regionu. 46 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 6. WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE Demografia Województwo małopolskie wg stanu na 31.XII.2014 zamieszkiwało 3 368,8 tys. osób, w tym 1 734,1 tys. kobiet i 1 634,3 tys. mężczyzn. Wskaźnik feminizacji wyniósł 106,1 i lokuje się poniżej średniej krajowej. W okresie 2011 – 2014 średnioroczny wskaźnik wzrostu liczby mieszkańców Małopolski (na 1000 osób) wyniósł 2,14 (co stanowi łączny przyrost o około 21,5 tys. osób) i był on jednym z najwyższych w Polsce, po województwach mazowieckim i pomorskim. Wzrostowy trend liczby ludności był odwrotny w stosunku do obserwowanego w skali kraju, gdzie w latach 2011–2014 odnotowano ubytek rzędu 60 tys. osób. Na zmianę liczby ludności składa się przyrost naturalny oraz migracje. O ile dla kraju przyrost naturalny w latach 2011–2014 oscylował wokół zera, to w Małopolsce był dodatni, osiągając w 2014 r. wartość 1,4 na 1 000 mieszkańców. Analogiczna tendencja miała miejsce w przypadku salda migracji stałych na 1 000 mieszkańców. W Polsce saldo w latach 2011–2014 było ujemne i z roku na rok przyjmuje coraz niższą wartość. W Małopolsce jest ono dodatnie, choć na przestrzeni lat 2011–2014 widać delikatną tendencję spadkową. Małopolska zaraz za Mazowszem należy do regionów, gdzie wskaźnik salda migracji stałych na 1 000 mieszkańców jest dodatni. Potencjał gospodarczy i rynek pracy PKB ogółem dla województwa małopolskiego wzrósł z 109 096 mln zł w 2010 r. do 128 009 mln zł (wartość szacunkowa) w 2013 roku. Przez ostatnie lata utrzymywał się stały trend rosnący. Wzrost PKB Małopolski w 2013 r. liczony w stosunku do 2012 r. wyniósł 3%, w porównaniu do wzrostu całego kraju na poziomie 2%. Udział Małopolski w wytworzeniu PKB kraju przez lata 2011–2013 utrzymywał się na stałym poziomie wynoszącym 7,7%, a tym samym wkład Małopolski do krajowego PKB był (w 2013 roku) piątym co do wielkości wśród wszystkich województw (po Mazowszu, Śląsku, Wielkopolsce i Dolnym Śląsku). Produkt Krajowy Brutto w Małopolsce w latach 2010–2013 Produkt Krajowy Bruo w Małopolsce w latach 2010 - 2013 130 000 120 000 110 000 Dane w mln zł 119 539 123 832 128 009 2012 2013 szacunek 109 096 100 000 90 000 2010 2011 Źródło danych: Główny Urząd Statystyczny Źródło danych: Główny Urząd Statystyczny Małopolska jest regionem o stosunkowo niskim poziomie PKB per capita. W latach 2010–2013 widoczny jest stały trend rosnący tego wskaźnika, mimo to PKB na jednego Małopolanina to w 2013 r. 88,3% średniego PKB na jednego Polaka, gdzie w 2010 r. wartość wynosiła 87,8%. W Małopolsce na koniec 2014 r. liczba zarejestrowanych w REGON podmiotów gospodarczych wyniosła 356,7 tys., czyli o 1,5% więcej w stosunku do roku poprzedniego i 7,6% więcej względem 2011 roku. Małopolska od kilku lat znajduje się na 4. miejscu wśród województw pod względem ilości zarejestrowanych podmiotów. Liczba pracujących w gospodarce narodowej w województwie małopolskim wg badania BAEL wzrosła w okresie 2011–2014 o 27 tys. osób, osiągając poziom 1 317 tys. pracujących. W Małopolsce koncentruje się obecnie 8,3% krajowego rynku pracy w kraju i jest to dosyć stabilny udział. Istotne zmiany są dostrzegalne w zmianie struktury pracujących wg sektorów ekonomicznych: następuje spadek udziału pracujących w rolnictwie na rzecz wzrostu pracujących w usługach. Współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku produkcyjnym, liczony jako stosunek pracujących i bezrobotnych do ludności w tej samej grupie wiekowej, ukształtował się w 2014 r. na poziomie 73,4%. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym, liczony jako stosunek liczby pracujących w stosunku do wszystkich osób w tej samej grupie wiekowej, wyniósł w 2014 r. 66,5%, wykazując wzrost w stosunku do 2011 roku o 1,4 p.p. Zarówno wartość wskaźnika, jak i tempo wzrostu w Małopolsce jest niższe od danych ogólnopolskich. Stopa bezrobocia (wg BAEL) od 2012 r. przekracza średnią ogólnopolską, przy czym w ostatnich 3 latach wykazuje trend malejący, osiągając w 2014 r. 9,1% ludności aktywnej zawodowo wobec 9,0% w kraju. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 47 Przegląd regionalny Polski 2015 Poziom bezrobocia rejestrowanego jest nieznacznie wyższy (w końcu 2014 r. 9,9% przy 11,5% średniej dla kraju). W województwie poziom bezrobocia rejestrowanego jest zróżnicowany. Najwyższy poziom odnotowywany jest w powiatach dąbrowskim (17,1%) oraz limanowskim (16,0%). Jednocześnie najniższy poziom bezrobocia jest obserwowany w Krakowie (5,2%) i sąsiadujących powiatach. Stopa bezrobocia rejestrowanego i odsetek długotrwale bezrobotnych wg powiatów województwa małopolskiego w 2014 r. Miechowski Olkuski Proszowicki Dąbrowski Krakowski Chrzanowski Kraków Oświęcimski Tarnów Wielicki Bocheński Wadowicki Brzeski Tarnowski Myślenicki Limanowski Suski Gorlicki Nowy Sącz Nowotarski stopa bezrobocia rejestrowanego 5.2 - 9.7 9.7 - 11.6 11.6 - 13.7 13.7 - 17.1 odsetek długotrwale bezrobotnych w liczbie bezrobotnych ogółem Nowosądecki 37 50 Tatrzański Źródło danych: Główny Urząd Statystyczny Sytuacja dochodowa mieszkańców Małopolski z roku na rok się poprawia. Jednak od lat wysokość przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzanego na jedną osobę jest niższa niż średnio w Polsce. Wg najnowszych danych w roku 2013 w regionie wyniósł on 1 227,80 zł na jednego mieszkańca i stanowiło to 94,5% średniego dochodu rozporządzanego na jedną osobę w całym kraju (1 299,07 zł). Podobna tendencja ma miejsce w przypadku miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej. Ogółem małopolskie średnie miesięczne wynagrodzenie wzrasta, jednak jest niższe od średniego miesięcznego wynagrodzenia w skali kraju. W 2013 r. różnica wyniosła 8,5% (Małopolska – 3372,6 zł; Polska – 3659,4 zł) i nie odbiegała wartością od różnic w latach 2011–2012 (8,3% w 2012 r. i 8,6% w 2011 r.). Rynek pracy województwa małopolskiego kształtują głównie firmy mające siedzibę na terenie Małopolski – dla prawie 80% podatników właśnie te podmioty są pracodawcami. Niemniej, na małopolski rynek pracy mają wpływ również firmy z innych województw, najsilniejszy z mazowieckiego – 8,2% oraz ze śląskiego – 6,3%. Szczególna koncentracja tych powiązań występuje w północno-zachodniej części województwa i w mieście Krakowie.15 „Powiązanie gospodarcze województwa małopolskiego z innymi regionami oraz profile gospodarcze gmin na podstawie deklaracji PIT-11 za 2013”, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, 2015 r. 15 48 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Odsetek podatników zatrudnionych w firmach mających siedzibę poza terenem województwa małopolskiego w 2014 r. Miechowski Olkuski Proszowicki Dąbrowski Krakowski Chrzanowski Kraków Oświęcimski Tarnów Wielicki Bocheński Brzeski Tarnowski Wadowicki Myślenicki Limanowski Suski Gorlicki Nowy Sącz Nowotarski Procent 10 - 13 13 - 17 17 - 20 20 - 49 Nowosądecki Tatrzański Źródło danych: Izba Skarbowa w Krakowie Do ważnych pracodawców należą firmy z kapitałem zagranicznym. Małopolska wraz z Krakowem lokują się wysoko w zestawieniach i rankingach miejsc, w których warto inwestować. W rankingu firmy Tholons (Tholons Top 100 Outsourcing Destinations) Kraków zajmował w 2014 r. 1 miejsce w Europie (a 9 na świecie) wśród ośrodków rekomendowanych jako najlepsze miejsca dla inwestycji outsourcingowych. W zestawieniu European Cities & Regions of the Future 2014/2015 Kraków został wyróżniony jako najlepsze pod względem strategii pozyskiwania inwestorów zagranicznych miasto w Europie Wschodniej oraz jako jedno z 10 europejskich miast o najwyższej efektywności kosztowej inwestycji. Województwo małopolskie znajduje się w grupie województw i europejskich regionów wyróżniających się w zakresie aktywności względem przyciągania inwestorów zagranicznych. Małopolska w rankingu European Cities & Regions of the Future 2014/2015 zajęła 10 miejsce w Europie (wśród regionów średniej wielkości) pod względem strategii pozyskiwania inwestorów zagranicznych i drugie miejsce w tej samej kategorii w Europie Wschodniej (za regionem pilzneńskim) oraz 5. miejsce wśród najatrakcyjniejszych dla inwestycji regionów Europy Wschodniej (przed woj. śląskim, wielkopolskim i mazowieckim). Po dużym spadku wielkości nakładów w latach 2009–2010 widoczny jest coroczny ich wzrost. Wartość nakładów w 2013 r. była o 1/4 wyższa niż w 2012 r. i o blisko 2/5 w porównaniu do 2011 roku. Dużemu zaangażowaniu kapitału zagranicznego mierzonego wielkością nakładów w 2013 r. towarzyszyła również bardzo wysoka aktywność pod względem liczby nowo zakładanych firm: w 2013 r. zarejestrowało się ich o 53% więcej niż w 2010 roku. Liczba przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego zarejestrowanych w Małopolsce w latach 2010–2013 Liczba spółek 2010 2011 2012 2013 3 736 3 921 4 186 4 463 Nowo zarejestrowanych 193 226 256 297 Wyrejestrowanych 25 69 43 59 Zarejestrowanych w REGON Źródło danych: Główny Urząd Statystyczny REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 49 Przegląd regionalny Polski 2015 Inwestorzy zagraniczni odgrywają znaczącą rolę na małopolskim rynku pracy. Wzrostowy trend zatrudnienia ma również miejsce w firmach z zagranicznym kapitałem i jest on na tyle istotny, że wzrasta udział zatrudnienia w tej kategorii przedsiębiorstw. Liczba pracujących w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego w 2013 r. w Małopolsce kształtowała się na poziomie 111,9 tys. osób, co stanowiło 15,5% ogółu pracujących poza rolnictwem. Jednym z sektorów generującym znaczny wzrost zatrudnienia w firmach z kapitałem zagranicznym jest sektor nowoczesnych usług biznesowych. W tym obszarze Małopolska jest najlepiej i najprężniej rozwijającym się regionem zarówno pod względem przyrostu zatrudnionych, jak i rodzaju działalności. Warto jednak dodać, że obecność zagranicznych firm z tego sektora w Małopolsce ogranicza się głównie do Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Według stanu na koniec 2013 r. w KOM centra usług z kapitałem zagranicznym zatrudniały 29,0 tys. osób, co oznacza wzrost o ponad 50% w porównaniu z końcem 2011 roku. Zakładając utrzymanie się corocznych, wyraźnych wzrostów zatrudnienia, można szacować, że na koniec 2014 r. centra usług z kapitałem zagranicznym w KOM mogą zatrudniać ponad 35 tys. osób. Na koniec 2013 r. na obszarze KOM funkcjonowało 85 centrów usług należących do 81 inwestorów zagranicznych z 19 krajów. Przeciętna wielkość zatrudnienia w centrum usług to 342 osoby. Wartość ta o kilkadziesiąt osób przewyższa średnią dla kraju. Warto dodać, że aż dziewięć krakowskich centrów zatrudnia ponad 1 000 osób. Zdecydowana większość pracowników centrów usług w aglomeracji krakowskiej jest zatrudniona w centrach usług wspólnych (35%) oraz centrach outsourcingu procesów biznesowych (31%). W jednostkach innych typów pracuje 34% osób. Małopolska należy do 6 najintensywniej eksportujących regionów. Wartość eksportu z Małopolski w 2013 r. przekroczyła 7,5 mld euro. W latach 2010–2013 obserwowano trwały wzrost. Podobny trend odnotowano w imporcie, z wyjątkiem 2012 r., gdy osiągnął on wartość o 0,1 mld EUR niższą w relacji do roku poprzedniego. Eksport, import i saldo handlu zagranicznego w Małopolsce w latach 2010–2013 Małopolska eksport 10 000 7 833 8 000 6 000 Małopolska import 5 678 7 186 6 844 6 513 saldo handlu zagranicznego w Małopolsce 7 689 7 537 8 008 4 000 2 000 0 -835 -2 000 2010 2011 -471 -503 -989 2012 2013 Źródło danych: Izba Celna w Warszawie. W 2013 r. w Polsce działało łącznie 43 169 przedsiębiorstw eksportujących swoje produkty. W stosunku do 2012 r. przybyło 5% firm, a względem 2010 r. 37% eksporterów. Liczba eksportujących firm wzrosła w każdym z województw. Najwięcej podmiotów eksportujących znajdowało się w województwie mazowieckim (8 882). Na terenie drugiego w rankingu woj. wielkopolskiego działało niemal dwukrotnie mniej takich podmiotów (4 597). Natomiast w województwie małopolskim działało ich 3 506 w 2013 roku. Analogiczna tendencja wzrostowa ma miejsce w przypadku importerów, których liczba w Małopolsce w 2013 r. wyniosła 3 832 przedsiębiorstw. 50 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Liczba eksporterów i importerów w Małopolsce w latach 2010–2013 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 3 676 3 645 3 452 3 262 3 506 3 832 2 802 eksporterzy 2 327 2 000 importerzy 1 500 1 000 500 0 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Izba Celna w Warszawie Wartość małopolskiego eksportu per capita to 2,2 tys. EUR (10. miejsce w kraju), a w przypadku importu per capita w Małopolsce to 2,4 tys. euro (8. miejsce w kraju). W tych dwóch kategoriach Małopolska odnotowała spadek w latach 2010–2012. W przypadku eksportu o 3 lokaty, a importu o 1 pozycję w rankingu. Najważniejsze eksportowane towary z Małopolski to maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny (łącznie 25,7% wartości eksportu), natomiast do województwa małopolskiego najwięcej importuje się metali nieszlachetnych i wyrobów z nich (19,3% wartości importu). Wyposażenie regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną mającą wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców Poprawa jakości życia mieszkańców wraz z zapewnieniem zrównoważonego rozwoju województwa są priorytetowymi zadaniami samorządu. W kontekście usług publicznych, zróżnicowanie terytorialne w Małopolsce jest ciągle dość wysokie, i tak o ile w miastach na prawach powiatu jak i w zachodniej części województwa, koncentracja usług publicznych jest dość wysoka, o tyle w północnej, rolniczej części regionu oraz w południowych górskich terenach, jest ona mniejsza. Mimo przestrzennego zróżnicowania we wszystkich częściach województwa systematycznie poprawia się zarówno koncentracja, jak i dostęp do infrastruktury technicznej i społecznej, jak i jakość usług publicznych. Województwo małopolskie dobrze wypada na tle innych regionów kraju w zakresie wykorzystania ICT w gospodarstwach domowych. Pod względem odsetka osób w wieku 16–74 lata korzystających z e-administracji Małopolska uplasowała się na 4. pozycji, tuż za województwem mazowieckim, pomorskim i dolnośląskim. Na 3. miejscu notowana była w 2014 r., w zakresie odsetka osób mających średnie lub wysokie umiejętności komputerowe. Słabiej sytuacja kształtuje się w zakresie regularnego korzystania z Internetu – co najmniej raz w tygodniu – wynik Małopolski (62,1%) jest poniżej średniej dla kraju (63,0%). Natomiast w dostępie do Internetu szerokopasmowego przez gospodarstwa domowe Małopolska znalazła się dopiero na 6. miejscu. Jakość usług w obszarze kształcenia jest niezwykle ważna w kontekście jakości życia. Kształcenie jest jednym z obszarów, na których Małopolska opiera swój rozwój, co więcej, woj. małopolskie jest liderem w kraju, jeśli chodzi o poziom kształcenia. Zdawalność egzaminów maturalnych mieszkańców Małopolski jest jedną z najwyższych w kraju. W latach 2011–2014 trzy najlepsze pod tym względem województwa: małopolskie, lubuskie i podlaskie tylko zmieniały się miejscami w rankingu. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 51 Przegląd regionalny Polski 2015 Zdawalność egzaminów maturalnych w latach 2011–2014 85 80,1 80 75,3 82,0 84,0 81,1 77,0 73,0 75 70,7 Polska Małopolska 70 65 60 2011 2012 2013 2014 Źródło danych: Główny Urząd Statystyczny Na terenie Małopolski działają 32 szkoły wyższe, z czego 14 to szkoły publiczne, a 18 to szkoły niepubliczne. W roku akademickim 2013/2014 kształciło się w Małopolsce niecałe 189,6 tys. studentów, z czego 90% (170,5 tys.) na uczelniach zlokalizowanych w Krakowie. Krakowskie uczelnie wyższe należą do czołówki w Polsce. Liczba studentów w Małopolsce od 2010 r. systematycznie maleje, co jest spowodowane negatywnymi tendencjami demograficznymi. W okresie 2011–2014 liczba studentów w Małopolsce uległa redukcji o 19,1 tys. tj. o około 9%. Z wszystkich regionów w Polsce zjawisko redukcji liczby studentów jest najmniej odczuwalne w Małopolsce. Wskaźnik studiujących na 10 tys. mieszkańców jest najwyższy w kraju, wyniósł on 545 studentów (1. lokata w kraju) w 2014 roku. W związku z malejącą liczbą studentów także i wartość tego wskaźnika spada, w 2011 r. wynosił on 622, w 2012 r. – 605, a w 2013 wartość wskaźnika uległa ponownie redukcji do 564. W małopolskich szkołach wyższych zatrudnionych było 12,6 tys. nauczycieli akademickich w 2014 r. (2. lokata w kraju), ich liczba od 2012 r. delikatnie maleje. W związku z negatywnymi zmianami demograficznymi zajdzie konieczność zmniejszenia podaży miejsc pracy na uczelniach, głównie prywatnych. W społecznym odbiorze bardzo istotnymi czynnikami mającymi wpływ na jakość życia jest dostępność do żłobków, przedszkoli, dostęp do kultury czy opieki medycznej. Liczba przychodni przypadających na 10 tys. mieszkańców nie daje Małopolsce miejsca wśród liderów. Region należy raczej do „średniaków”, ale już we wskaźniku obejmującym liczbę porad udzielanych w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej Małopolska jest na 4. pozycji w kraju. Małopolska w dalszym ciągu ma niski odsetek dzieci w żłobkach – 5,2 w 2014 roku, daje to 10. miejsce w Polsce. Jednak na przestrzeni lat 2011–2014 widać znaczny wzrost wskaźnika, który w 2011 r. wynosił 2,4. Poprawia się także dostęp do edukacji przedszkolnej. Odsetek dzieci w wieku 3–5 lat uczestniczącej w niej wyniósł w 2011 roku 68,8, a w 2013 wzrósł do 73,4. Małopolska ma największą spośród województw liczbę domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic i w tym aspekcie nic się nie zmienia od lat. Podobnie jest liderem pod względem liczby muzeów. Od 2011 r. Małopolska i Mazowsze pozostawiają inne regiony daleko w tyle. Odnotowano poprawę warunków mieszkaniowych w woj. małopolskim. Systematycznie rosną zarówno przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania przypadająca na 1 osobę z 24,9m2 w 2011 r. do 25,7m2 w 2013 r, jak i przeciętna powierzchnia użytkowa jednego mieszkania: z 76,6m2 w 2011 r do 77,3m2 w 2013 r. Nastąpiła również poprawa wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania: komputer osobisty posiada obecnie blisko 75% gospodarstw; telefon komórkowy blisko 93% gospodarstw, samochód osobowy 2/3 gospodarstw domowych. Do infrastruktury technicznej mającej wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców należy infrastruktura transportowa: drogowa, kolejowa i lotnicza. W ostatnich latach dało się zaobserwować niekorzystne trendy, jak przejęcie przez transport samochodowy większości przewozów towarowych czy wyłączenie z eksploatacji pasażerskiej kilku linii kolejowych, m.in. Skawina – Oświęcim, Chabówka – Nowy Sącz, ograniczenia na linii Kraków – Tarnów, Kraków – Zakopane, powodujące spadek liczby pasażerskich przewozów kolejowych. Dodatkowo ma miejsce wzrost wskaźnika liczby samochodów osobowych na 1 000 mieszkańców, który w 2011 r. wynosił 450 samochodów, a w 2013 r. wzrósł do 480 samochodów. Z jednej strony wskazuje to na wzrost natężenia ruchu, a z drugiej na wzrost zamożności Małopolan. 52 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Balice są drugim portem lotniczy w Polsce, po warszawskim Okęciu, zarówno pod względem liczby odprawianych pasażerów, jak i liczby operacji lotniczych. Do niedawna strategia portu lotniczego w Balicach zakładała, że w 2015 r. port powinien przyjąć około 3,5 mln pasażerów, a 10 lat później – 6,5 mln. Tymczasem już w 2013 r. krakowski port obsłużył 3,65 mln pasażerów, a w 2014 r. – 3,82 mln. W latach 2011–2014 ilość obsłużonych pasażerów wzrosła o około 26%. Trend wzrostowy dla liczby pasażerów, jak i operacji lotniczych, utrzyma się w najbliższych latach, gdyż krakowski port lotniczy czeka dalsza rozbudowa. Dane ilościowe w zakresie poprawy infrastruktury społecznej i technicznej znajdują odzwierciedlenie w badaniach opinii Małopolan z 2014 roku16. Mieszkańcy Małopolski zostali poproszeni o wymienienie trzech najważniejszych problemów, którymi powinny zająć się władze województwa. Wyniki analiz pokazują, że poprawa infrastruktury technicznej była mniej istotna dla mieszkańców regionu niż w 2012 roku. Sprawy związane z ochroną zdrowia spadły, pod względem ważności dla mieszkańców, na 4. miejsce. Spadek odnotowały także sprawy związane z edukacją. Bliższe mieszkańcom stały się natomiast „sprawy lokalne”, jak jakość połączeń komunikacyjnych czy jakość rządzenia w gminie. Turystyka Małopolska należy do najatrakcyjniejszych turystycznie regionów, jest odwiedzana głównie w celach wypoczynkowych oraz zwiedzania zabytków. Małopolska plasuje się na 2. pozycji w kraju pod względem korzystających z noclegów, minimalnie (14,9%) wyprzedzając woj. mazowieckie (15,5%). Analizując dane pod kątem liczby nocujących turystów zagranicznych, w 2014 r. Małopolska zajęła 1. miejsce wśród województw (21,9%), nieznacznie wyprzedzając Mazowsze (21,4%). Małopolska jest liderem w zakresie liczby turystów oraz dynamiki ruchu turystycznego wśród polskich regionów. Szacuje się, że Małopolskę odwiedziło 13,1 mln osób w 2014 r., czyli prawie o 4% więcej niż w 2013 roku. Trend wzrostowy utrzymuje się od 2010 roku. Odwiedzający Małopolskę jako najatrakcyjniejsze miejsca wskazywali najczęściej na Kraków, który niezmiennie utrzymuje status „perły regionu”. W drugiej kolejności wymieniano Zakopane (43%), a następnie Kopalnię Soli w Wieliczce (19%) oraz Krynicę Zdrój (13%). Kraków, Zakopane i Wieliczka utrzymują swoje czołowe miejsca w hierarchii atrakcji od kilku lat. W czołówce miejsc, które warto odwiedzić podczas pobytu w Małopolsce utrzymuje się także Muzeum Auschwitz w Oświęcimiu. Finanse samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego województwa małopolskiego osiągnęły w 201417 r. dochody w wysokości prawie 16 mld zł. Najwyższy dochód, w wysokości przekraczającej 4,1 mld zł osiągnęło miasto Kraków. Dochód wszystkich jednostek samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Małopolsce wynosił 4 740 zł w 2014 r., wobec 4 636 zł w poprzednim roku, co wówczas lokowało województwo na 14 miejscu w kraju. Jednak już przy porównaniu dochodów własnych na mieszkańca, Małopolska awansuje na 9 miejsce, a biorąc pod uwagę dochód z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych – na 7 miejsce. W 2013 r. udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem wyniósł dla tej grupy jednostek samorządu terytorialnego 14,8%, przy średniej dla kraju wynoszącej 16,2%, co skutkowało 12 pozycją w rankingu województw. W 2014 roku poziom wydatków inwestycyjnych w Małopolsce wzrósł do 17,2%. „Badanie opinii Małopolan”, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2014 r. Za 2014 rok dane Regionalnej Izby Obrachunkowej w Krakowie, lata wcześniejsze – dane GUS. 16 17 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 53 Przegląd regionalny Polski 2015 7. WOJEWÓDZTWO MAZOWIECKIE Czynniki wzrostu gospodarczego Województwo mazowieckie, największe i najludniejsze wśród polskich regionów, jest liderem społecznogospodarczego rozwoju. Cechuje się też wysokim poziomem urbanizacji, najlepiej rozwiniętą przedsiębiorczością, najwyższym poziomem zamożności ludności oraz relatywnie niskim poziomem bezrobocia. Jest to zarazem województwo o największych w Polsce przestrzennych dysproporcjach rozwoju społeczno-gospodarczego. Woj. mazowieckie od chwili jego ustanowienia w 1999 r. pozostaje liderem przemian. Rozwija sią najszybciej w Polsce, szybko absorbuje nowe technologie i przeprowadza zmiany organizacyjne, ma najbardziej kompetentnych pracowników i przyciąga najwięcej inwestycji zagranicznych. Gospodarka województwa charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem sekcji i branż, co czyni ją bardziej odporną na wahania koniunkturalne. W latach 2010–2012 udział woj. mazowieckiego w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto (ceny bieżące, dane GUS) wzrósł z 21,7% krajowego PKB w 2010 r. do 21,9% w 2012r.18, tj. z 311 278 mln zł w 2010 r. do 353 348 mln zł w 2012 r. Wielkość wskaźnika PKB na 1 mieszkańca w analogicznym okresie zwiększyła się z 59 217 zł do 66 755 zł. W odniesieniu do średniego poziomu PKB w kraju, oznacza to wzrost wskaźnika dla Mazowsza ze 158,7% w 2010 r. do 159,2% w 2012 r. Analiza wewnętrznej struktury PKB na Mazowszu, prowadzi do wniosku, że w ujęciu przestrzennym lokomotywą rozwoju tego województwa jest Obszar Metropolitalny Warszawy, który generuje około 70% wartości dodanej regionu. Przy założeniu, że mazowiecki PKB = 100%, w 2012 r. jego 59,1% tworzyło m. st. Warszawa, 11,6% podregion warszawski zachodni, 9,0% podregion ciechanowsko-płocki, 8,1% podregion warszawski wschodni, 6,8% podregion ostrołęcko-siedlecki oraz 5,4% podregion radomski. W latach 2010–2012 uznawanych za mniej korzystny okres w polskiej gospodarce, miał miejsce spadek udziału podregionu m.st. Warszawy w tworzeniu PKB (o 0,7 p.p.) oraz podregionu radomskiego (o 0,1 p.p.). Udział podregionu ostrołęcko-siedleckiego pozostał na tym samym poziomie, a w trzech podregionach: warszawskim zachodnim, warszawskim wschodnim i ciechanowsko-płockim odnotowano wzrost ich udziału w tworzeniu PKB woj. mazowieckiego (odpowiednio o 0,4 p.p. w podregionie warszawskim zachodnim oraz po 0,2 p.p. w pozostałych podregionach). Natomiast w odniesieniu do średniego krajowego PKB odnotowano wzrost udziału o 0,1 punktu procentowego trzech podregionów (warszawskiego zachodniego, warszawskiego wschodniego i ciechanowskopłockiego) w tworzeniu krajowego PKB, a w pozostałych trzech podregionach (ostrołęcko-siedleckim, radomskim i m. st. Warszawie) udział ten pozostał na niezmienionym poziomie. W przeliczeniu PKB na 1 mieszkańca (w cenach bieżących) odnotowano w m. st. Warszawie wzrost z 109 657 zł w 2010 r. do 122 005 zł w 2012 r., w podregionie warszawskim zachodnim – wzrost z 45 714 zł do 52 637 zł; w podregionie ciechanowsko-płockim – wzrost z 43 189 zł do 50 406 zł; w podregionie warszawskim wschodnim – wzrost z 31 592 zł do 36 181 zł; w podregionie ostrołęcko-siedleckim – wzrost z 27 869 zł do 31934 zł oraz w podregionie radomskim – wzrost z 27 524 zł do 30 375 zł. Analiza zmian wielkości WDB według podstawowych sekcji prowadzi do wniosku, że w latach 2010–2012 w większości mazowieckich podregionów zaszły korzystne zmiany strukturalne i uzyskano zauważalny wzrost wartości WDB (w cenach bieżących)19. Były to zmiany wielokierunkowe, które generalnie można określić jako pozytywne tendencje, polegające na zmniejszeniu udziału rolnictwa, a zwiększeniu udziału przemysłu, budownictwa oraz usług rynkowych. Są to najnowsze dostępne dane dotyczące PKB w układzie regionalnym na moment wykonania niniejszego Przeglądu, tj. lipiec 2015 r. W tym okresie inflacja pozostawała na niskim poziomie. 18 19 54 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 PKB na mieszkańca w latach 2010, 2011 i 2012 Produkt Krajowy Bruo na 1 mieszkańca (ceny bieżące) warszawski zachodni warszawski wschodni m. st. Warszawa radomski ostrołęcko-siedlecki ciechanowsko-płocki Woj. mazowieckie 0 20000 40000 2012 60000 2011 80000 100000 120000 140000 2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W skali całego woj. mazowieckiego nastąpił wzrost produkcji we wszystkich sekcjach, jednak najwyższym tempem zmian charakteryzowały się usługi rynkowe, a najniższym – rolnictwo:20 • w sekcji handel, naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i komunikacja nastąpił wzrost WDB o 36,0%, • w sekcji pozostałe usługi wzrost o 24,7%, • w sekcji przemysł wzrost o 17,6%, • w sekcji działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości o 11,9%, • w sekcji budownictwo wzrost o 7,0% • oraz w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo wzrost o 2,8%. W ujęciu przestrzennym, ze względu na obszar i wielkość produkcji rolnej, dominującą rolę odgrywa przemysł rolno-spożywczy. Największa w kraju rafineria w Płocku przesądza o dużym znaczeniu przemysłu petrochemicznego. Ważnymi branżami Mazowsza są także przemysł energetyczny, chemiczny i elektromaszynowy. Cechą charakterystyczną mazowieckiego przemysłu jest szybki rozwój nowoczesnych, innowacyjnych branż, takich jak usługi finansowo-ubezpieczeniowe, telekomunikacyjne, informatyczne, przemysł farmaceutyczny czy elektroniczny. Województwo mazowieckie charakteryzuje się największym eksportem i importem w kraju (realizuje prawie połowę wartości krajowego eksportu i importu). Głównymi partnerami regionu w tym zakresie są kraje Unii Europejskiej. Do lokowania inwestycji na Mazowszu zachęca przede wszystkim wielkość regionalnego rynku oraz strategiczne dla działalności produkcyjnej i usługowej położenie. Istotnym czynnikiem jest także dobra infrastruktura komunikacyjna (sieć dróg i kolei oraz międzynarodowy port lotniczy Okęcie i zyskujący na znaczeniu Mazowiecki Port Lotniczy Warszawa-Modlin) oraz dobrze wykształcona kadra pracownicza. Prawie 24% mieszkańców regionu stanowią osoby z wyższym wykształceniem. Poza Warszawą i otaczającymi ją powiatami region ma charakter rolniczy. Użytki rolne zajmują ok. 65% powierzchni województwa i stanowią 13% użytków rolnych Polski. Mazowsze jest zagłębiem ogrodnictwa i sadownictwa. Około 30% powierzchni polskich sadów znajduje się na Mazowszu (ponad 40% krajowej produkcji owoców). Ponad połowa krajowej produkcji jabłek i jedna czwarta zbiorów truskawek jest wytwarzana w województwie mazowieckim. Mazowsze jest również wiodącym producentem warzyw i drugim co do wielkości producentem zbóż w Polsce. Województwo mazowieckie jest liderem w produkcji mleka, a silną jego stroną jest produkcja mięsa. W ostatnich latach następuje szybki wzrost produkcji ekologicznej. Na obszarze województwa znajduje się już ponad 1000 gospodarstw ekologicznych. 20 W sytuacji, gdy efektywność mazowieckiego rolnictwa odbiega znacząco na niekorzyść od efektywności rolnictwa w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej – potrzebne są zmiany struktury produkcji rolniczej w kierunku wyspecjalizowanych terytorialnie upraw i hodowli, których produkty będą przetwarzane w mazowieckim kompleksie przemysłu rolno-spożywczego, zlokalizowanym możliwie blisko miejsc ich wytworzenia, na wzór ukształtowanej specjalizacji sadowniczej powiatu grójeckiego. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 55 Przegląd regionalny Polski 2015 Wykształcenie mieszkańców Mazowsza, które pośrednio odzwierciedla jakość kapitału ludzkiego, jest bardzo zróżnicowane przestrzennie. Mieszkańcy rolniczych podregionów: ciechanowsko-płockiego i ostrołęcko-siedleckiego charakteryzują się ponad dwukrotnie niższym udziałem osób z wykształceniem wyższym niż mieszkańcy Warszawy (por. tab. 1). Jest to jeden z czynników ograniczających możliwości efektywnych przemian społeczno-gospodarczych i wzrost poziomu życia na tych obszarach. Na początku roku akademickiego 2014/15 w 102 szkołach wyższych mających siedzibę na terenie województwa mazowieckiego kształciło się 269,5 tys. studentów (łącznie ze studentami filii, zamiejscowych podstawowych jednostek organizacyjnych oraz zamiejscowych ośrodków dydaktycznych położonych w innych województwach i za granicą), w tym ponad 14 tys. cudzoziemców. Największym ośrodkiem akademickim w województwie jest Warszawa, z największymi uczelniami w województwie2: Uniwersytetem Warszawskim (45059 studentów), Politechniką Warszawską (34269 studentów) oraz Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego (22604 studentów). Ponad jedna czwarta (tj. 28,3%) wszystkich studentów (bez cudzoziemców), to osoby zamieszkałe na wsi3. Najwyższy udział osób zamieszkałych na wsi odnotowano w wyższych szkołach pedagogicznych – 42,1%, a najniższy w wyższych szkołach artystycznych – 12,3%. W 2014 r. zmniejszyła się liczba studentów nowoprzyjętych na pierwszy rok studiów. Ogółem przyjęto 61593 studentów wobec 63726 w roku 2013 (mniej o 3,3%)21. Liczba i struktura podmiotów gospodarki Według stanu na 31 grudnia 2014 r. w rejestrze REGON woj. mazowieckiego było zarejestrowanych 742,2 tys. podmiotów gospodarki narodowej, co stanowiło 18% podmiotów zarejestrowanych w Polsce. Zaobserwowano wzrost liczby podmiotów o 2,4% w stosunku do 2013 r. Największy wzrost miał miejsce w powiatach: ostrołęckim, piaseczyńskim oraz w m.st. Warszawie. Natomiast największy spadek liczby podmiotów wystąpił w powiatach: sokołowskim, w m. Płocku i sochaczewskim. W strukturze przestrzennej podmiotów gospodarki narodowej Mazowsza według podregionów ponad połowa była zarejestrowana w Warszawie (383,6 tys.), a kolejne 30% w podregionach otaczających Warszawę (w podregionie warszawskim zachodnim – 111,4 tys., w podregionie warszawskim wschodnim – 87,9 tys.), a najmniej podmiotów zarejestrowano w podregionie ciechanowskim – tylko 6,4% (47,4 tys.). W układzie powiatów największy odsetek podmiotów gospodarki narodowej, tj. 51,7% ich ogólnej liczby w woj. mazowieckim, było zarejestrowanych w m.st. Warszawie, relatywnie dużo podmiotów miało swoją siedzibę w powiatach: piaseczyńskim (3,9%),wołomińskim (3,8%), pruszkowskim (3,6%) oraz w Radomiu (3,3%). Najmniej podmiotów – po 0,3% było zarejestrowanych w powiecie zwoleńskim i łosickim. W 2014 r. najliczniej były reprezentowane podmioty z sekcji: handel; naprawa pojazdów samochodowych (25,9%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (13,2%), budownictwo (9,7%), oraz przemysł (8,7%). W stosunku do 2013 roku wzrosła liczba podmiotów zarejestrowanych w sekcjach: informacja i komunikacja (o 7,1%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (o 5,8%), pozostała działalność usługowa (o 5,6%) oraz administrowanie i działalność wspierająca(o 5,5%). Spadek liczby podmiotów miał miejsce w dwóch sekcjach: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (o 22,9%) oraz transport i gospodarka magazynowa (o 0,05%). Większość podmiotów (98,2%) funkcjonowała w sektorze prywatnym, a w ramach tego sektora 68,1% oraz 66,9% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów w woj. mazowieckim stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. W przeważającej liczbie podmioty osób fizycznych prowadziły działalność w handlu; naprawach pojazdów samochodowych, działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej oraz budownictwie. W końcu grudnia 2014 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było 496,5 tys. osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, o 0,6% więcej niż w 2013 r. Największy wzrost tych podmiotów miał miejsce w powiatach: ostrołęckim (o 5,7%), zwoleńskim (o 3,0%) i sierpeckim (o 2,6%). Spadek dotyczył 8 powiatów oraz Płocka, Radomia, Siedlec i Ostrołęki, z czego największy odnotowano w powiecie sokołowskim (o 2,2%). Największy udział osób fizycznych w ogólnej liczbie podmiotów wystąpił w powiatach: ostrołęckim, radomskim, żuromińskim i zwoleńskim, najmniejszy zaś w m.st. Warszawie oraz powiecie piaseczyńskim. Podmioty sektora publicznego (12,8 tys.) stanowiły 1,7% ogólnej liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w rejestrze REGON, w tym 67 przedsiębiorstw państwowych. Działały one przede wszystkim w sekcji edukacja oraz obsługa rynku nieruchomości. Na podstawie informacji sygnalnej Urzędu Statystycznego w Warszawie, Warszawa 2015 r. 21 56 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 W końcu grudnia 2014 r. liczba zarejestrowanych spółek cywilnych wynosiła 56,4 tys., (o 0,8%) więcej niż przed rokiem. Największy ich wzrost odnotowano w powiatach żuromińskim (o 8,1%), płońskim (o 3,5%) i pułtuskim (o 3,3%). Największy spadek nastąpił w Radomiu (o 1,8%) oraz w powiatach ostrołęckim (o 1,6%) i białobrzeskim (o 1,3%). W województwie mazowieckim zarejestrowanych było 3,1 tys. spółdzielni, o 0,2% więcej niż w grudniu 2013 r. Wzrost ich liczby miał miejsce w 8 powiatach oraz w czterech miastach na prawach powiatu – Radomiu, Siedlcach, Ostrołęce i Warszawie. W dziewięciu powiatach miał miejsce spadek. W województwie mazowieckim w rejestrze REGON przeważały podmioty należące do grupy mikroprzedsiębiorstw (zatrudniające do 9 osób), stanowiły one 95,8% ogółu zarejestrowanych jednostek. Udział podmiotów małych (o liczbie pracujących 10–49 osób) wynosił 3,4%, podmiotów średnich (o liczbie pracujących 50–249 osób) – 0,7%, a udział przedsiębiorstw dużych (o liczbie pracujących 250 osób i więcej) wynosił 0,1%. W 2014 r. w rejestrze REGON zarejestrowało się 64 131 nowych podmiotów gospodarki narodowej, o 2,0% mniej niż w 2013 roku. Najwięcej nowych jednostek powstało w m.st. Warszawie (31 959), powiatach: piaseczyńskim (2 691) i wołomińskim (2 534) oraz w Radomiu (2 246). Natomiast najmniej jednostek powstało w powiatach: lipskim (184), łosickim (213), zwoleńskim (216) i białobrzeskim (240). W ciągu 2014 roku z rejestru REGON wyrejestrowanych zostało 48 128 podmiotów, (o 17,5% więcej niż w 2013 r.). Najwięcej jednostek wyrejestrowanych zostało w m.st. Warszawie (20 765), powiecie wołomińskim (2 173), w Radomiu (2 168) oraz powiecie piaseczyńskim (1 952). W 2014 r. swoisty wskaźnik rotacji przedsiębiorstw, mierzony stosunkiem liczby jednostek wykreślonych z rejestru do liczby jednostek nowo zarejestrowanych w województwie mazowieckim wynosił 75,0%. Wyższy od średniej był w 34 powiatach i miastach na prawach powiatu, przy czym najwyższą wartość osiągnął w Płocku (100%) oraz powiatach żyrardowskim (98,8%), sochaczewskim (98,5%) i przasnyskim (97,9%). Najniższy stosunek liczby jednostek wykreślonych z rejestru do liczby jednostek nowo zarejestrowanych był w m.st. Warszawie (65,0%) oraz powiatach ostrołęckim (65,1%) i zwoleńskim (66,7%). Można na tej podstawie stwierdzić, że przedsiębiorstwa zlokalizowane w tych powiatach cechuje większa stabilność. W 2014 r. w województwie mazowieckim na 1000 ludności przypadało 139,2 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON. Najwyższą wartość wskaźnik ten osiągnął w m.st. Warszawie (221,4). Wskaźnik wyższy od średniej w województwie, oprócz stolicy, odnotowano w 4 powiatach: piaseczyńskim (168,8), pruszkowskim (167,3), warszawskim zachodnim (157,9) oraz legionowskim (140,9). Najniższym wskaźnikiem liczby podmiotów na 1000 ludności cechowały się powiaty: zwoleński (55,6), ostrołęcki (59,0), sierpecki (62,7) i płocki (63,1). Wskaźnik ten ilustruje poziom przedsiębiorczości mieszkańców poszczególnych powiatów Mazowsza. Finanse samorządu terytorialnego Fitch Ratings-Warszawa/Londyn w raporcie kredytowym z czerwca 2015 r. zmienił perspektywę ratingów woj. mazowieckiego z „Negatywnej” na „Stabilną” z oceną „BBB” dla międzynarodowych długoterminowych ratingów (IDR Issuer Default Rating wyrażonych w walucie zagranicznej) oraz „BBB+” dla krajowych długoterminowych ratingów. Podwyższona ocena wiąże się z oczekiwaniem, że budżet województwa będzie zrównoważony i nastąpi spadek zadłużenia bezpośredniego. Ma to być efektem wdrożonego „Programu postępowania ostrożnościowego” oraz obniżeniem wpłaty na subwencję ogólną dla województwa (tzw. janosikowe) począwszy od 2015 r. W związku ze zmianami prawnymi 22 począwszy od 2015 r. wpłaty woj. mazowieckiego do budżetu państwa z tytułu „janosikowego” będą znacznie niższe niż dokonywane w latach 2012–2014, co zwiększy jego elastyczność budżetową. Fitch przewiduje, że w 2015 r. marża operacyjna powinna wynieść 13% (w latach 2010–2014 było to 10%). W 2014 r. woj. mazowieckie wdrożyło program postępowania ostrożnościowego w celu otrzymania pożyczki z budżetu państwa niezbędnej do spłaty „janosikowego” wymagalnego za lata 2013–2014. Realizacja programu naprawczego będzie monitorowana przez Ministerstwo Finansów do 2039 r. 22 Obowiązujący do 2015 r. system wyrównywania dochodów został stworzony w celu wyrównywania poziomów dochodów województw na zasadzie, że województwa charakteryzujące się wskaźnikami zamożności powyżej średniej transferowały środki do budżetu państwa, a następnie środki te były przekazywane do beneficjentów, którzy mogli je wykorzystywać na dowolne cele. Formuła naliczania kwot wpłaty nie uwzględniała nagłych i znaczących zmian sytuacji ekonomicznej regionów i opierała się na wielkości dochodów podatkowych sprzed dwóch lat. Okazało się to szczególnie dotkliwe dla woj. mazowieckiego w okresie dekoniunktury w latach 2012–2014, kiedy to wydatki na tzw. janosikowe przekroczyły 30% wydatków operacyjnych, a w 2013 r. stanowiły aż 35% wydatków operacyjnych Mazowsza. Wpłynęło to bardzo negatywnie na zdolność woj. mazowieckiego do finansowania zadań własnych i spowodowało znaczące trudności płynnościowe w latach 2013–2014. Prawo nie przewidywało górnego limitu wpłat. W odpowiedzi na skargi woj. mazowieckiego kierowane do sądów na początku 2014 r. Trybunał Konstytucyjny wydał werdykt, że prawo regulujące „janosikowe” jest niezgodne z konstytucją. W listopadzie 2014 r. rząd polski wdrożył przepisy przejściowe na rok 2015, a docelowe prawo regulujące kwestię subwencji ogólnej dla województw ma wejść w życie począwszy od 2016 r. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 57 Przegląd regionalny Polski 2015 Fitch zakłada, że dług województwa obniży się z 1,57 mld zł na koniec 2014 r. do około 1,24 mld zł na koniec 2017 r. Zadłużenie wyniosłoby wtedy umiarkowane 60% dochodów bieżących, zamiast 77%, które wystąpiło w 2014 r. Jako mocne strony woj. mazowieckiego Fitch wymienia: bogatą gospodarkę i zdywersyfikowaną bazę podatkową, co skutkuje wyższymi niż w pozostałych 15 województwach Polski wpływami z podatków dochodowych. Za słabe strony Fitch uważa niedokonanie wpłaty na „janosikowe” w 2014 r., co aktualnie stanowi zobowiązanie sporne (wywołuje to presję na płynność finansową) oraz duże ryzyko pośrednie związane z ciągłymi potrzebami udzielenia wsparcia finansowego (dokapitalizowania, poręczenia i pożyczki), szczególnie dla jednostek służby zdrowia. Wpłaty na „janosikowe” stanowiły w latach 2012–2014 największą pozycję wydatków operacyjnych województwa, co oznacza że Mazowsze współfinansowało rozwój pozostałych województw kosztem zaniechania własnych inwestycji. Kolejną poważną pozycję po stronie wydatków zajmują wydatki na transport (głównie wydatki na utrzymanie i naprawę dróg oraz finansowanie regionalnych przewozów kolejowych). Płatności na usługi przewozowe będą rosły, aby było możliwe skompensowanie amortyzacji nowego taboru. Jest to zgodne z polityką województwa mazowieckiego, aby poprawić jakość i bezpieczeństwo podróżowania. Planuje się, że wydatki inwestycyjne w infrastrukturę i drogi, w 2015 r. na poziomie 29% wydatków ogółem, spadną do około 10% w 2017 r. Wynika to z obostrzeń programu postępowania ostrożnościowego, zgodnie z którym rozpoczęcie nowych projektów zależy od zdolności do finansowania projektów wyłącznie ze środków własnych. W 2015 r. będą kończone obecne inwestycje, w tym bardzo ważna dla regionu budowa szerokopasmowego Internetu (o wartości 525 mln zł). Kolejne wydatki inwestycyjne będą uzależnione od nadwyżki bieżącej oraz otrzymanych dotacji unijnych. Przewiduje się, że dotacje mogą stanowić średnio około 60% dochodów majątkowych województwa w latach 2015–2017. W tym okresie główne inwestycje będzie stanowić budowa dróg. Dużym wyzwaniem dla Zarządu Województwa Mazowieckiego jest sektor ochrony zdrowia, którego zła sytuacja finansowa wymaga stałego wsparcia z budżetu województwa. Będą podjęte działania zmierzające do poprawy sytuacji w tym obszarze. Zarząd Województwa zamierza również nadrobić zaległości w inwestycjach infrastrukturalnych (głównie drogowych), które są następstwem ograniczeń finansowych z lat 2012–2014. Głównym celem tych inwestycji będzie wyrównywanie różnic w poziomie rozwoju wewnątrz woj. mazowieckiego (poprawa spójności wewnętrznej województwa). Zmiany demograficzne Województwo mazowieckie cechuje przyrost liczby ludności, przy tendencji spadkowej w skali kraju. Przyrost ten koncentruje się w obszarze metropolitalnym Warszawy i wynika przede wszystkim z dodatniego salda migracji wewnętrznych. Mazowsze jest największym województwem w Polsce pod względem liczby ludności. Na koniec 2014 r. ludność woj. mazowieckiego liczyła 5316,8 tys. osób i stanowiła 13,8% ludności Polski. W latach 2010–2014 liczba ludności województwa wzrosła o 50,7 tys., podczas gdy w kraju w tym samym okresie odnotowano spadek liczby ludności o 34,2 tys. osób. W miastach zamieszkiwało 64,2% ogólnej liczby ludności województwa, w tym w Warszawie liczącej 1735 tys. ludności zamieszkiwało około 1/3 ogółu ludności województwa i ponad 50% ogółu ludności miejskiej województwa. Przyrost ludności Warszawy odpowiadał za prawie połowę (48,8%) przyrostu ludności Mazowsza w latach 2010–2014. Przypuszcza się, że liczba ludności Warszawy jest niedoszacowana statystycznie, ponieważ część migrujących nie dokonuje przemeldowania.23 Szacuje się, że w rzeczywista liczba ludności Warszawy wynosi w granicach 2,0 – 2,2 mln. Głównym problemem demograficzno-społecznym Mazowsza jest pogłębiający się kryzys obszarów peryferyjnych, przejawiający się jako: • niski przyrost lub ubytek naturalny ludności, • odpływ ludności z obszarów peryferyjnych w kierunku Warszawy, • chaotyczna koncentracja zabudowy (urban sprawl), • starzenie się ludności, • przyrost jednoosobowych gospodarstw domowych, • zaburzenia w strukturze ludności według płci, w tym zwłaszcza maskulinizacja w młodych kategoriach wiekowych na peryferyjnych obszarach wiejskich (20–34 lata) 24. Śleszyński P., Warszawa i obszar metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza nr 8, Warszawa 2012, s. 125. Śleszyński P., Warszawa i obszar metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza nr 8, Warszawa 2012. 23 24 58 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Woj. mazowieckie, a szczególnie Warszawa i powiaty otaczające Warszawę, stanowią atrakcyjny obszar imigracji (cel migracji), w tym zwłaszcza dla osób z wyższym wykształceniem. Procesy migracyjne sprawiają, że w ujęciu przestrzennym zmiany liczby ludności przebiegają nierównomiernie. W ośrodkach miejskich, a głównie w Warszawie, otaczających ją miejscowościach, i w ich strefach podmiejskich, następuje koncentracja ludności. Podobne procesy zachodzą w miastach subregionalnych. Natomiast w gminach o charakterze rolniczym zmniejsza się potencjał ludnościowy, czemu towarzyszą zmiany struktury wielkości wsi, maleje liczba małych wsi o liczbie mieszkańców poniżej 100, a rośnie liczba dużych wsi o liczbie mieszkańców powyżej 2000. Efektem tych procesów demograficznych jest postępująca depopulacja niektórych, peryferyjnych obszarów woj. mazowieckiego, szczególnie jego części północnej oraz części wschodniej i południowej25. Ruch naturalny ludności Mazowsza Źródło: Urząd Statystyczny w Warszawie, Informacja sygnalna 2015. Zjawiska dużego napływu ludności do woj. mazowieckiego oraz dodatnie saldo w ruchu wewnętrznym miało miejsce w całym okresie po 1990 roku. Migranci spoza regionu pochodzili przede wszystkim z przyległych województw: lubelskiego, łódzkiego, warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Bilans ruchu migracyjnego mierzonego procentową stratą migracyjną ogólnej liczby ludności sporządził prof. Marek Okólski. Jak wynika z tego wykresu woj. mazowieckie i śląskie poniosły relatywnie najniższe straty migracyjne, natomiast woj. opolskie, podkarpackie i świętokrzyskie utraciły w wyniku migracji duży potencjał osób w wieku produkcyjnym. Przy średniej dla Polski 7,9%, strata migracyjna ludności w wieku produkcyjnym mobilnym (18–44 lata) w woj. opolskim przekroczyła 30%, a w woj. mazowieckim około 2%. Zmiany na rynku pracy W 2013 r. liczba pracujących ogółem w woj. mazowieckim wynosiła 2007,0 tys. osób26, w latach 2010–2013 wzrosła o 6,6 tys. W 2013 r. pracujący w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybołówstwo stanowili 17,1% (w kraju 21,4%), pracujący w sekcji przemysł i budownictwo stanowili 18,6% (w kraju 27,0%), pracujący w sekcji handel, naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i komunikacja stanowili 24,4% (w kraju 18,8%), pracujący w sekcji działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości stanowili 7,4% (w kraju (3,9%), a w sekcji pozostałe usługi stanowili 32,6% ogółu pracujących (w kraju 28,9%). Bieżącą sytuację na rynku pracy najpełniej odzwierciedlają wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności prowadzone przez GUS. Jak wynika z danych BAEL udostępnionych przez US Warszawa w I kwartale 2015 r., wśród ogółu ludności województwa mazowieckiego w wieku 15 lat i więcej 56,8% stanowili pracujący, 4,3% — bezrobotni, a 38,9% — bierni zawodowo. 25 Balcerzak-Paradowska B., Społeczeństwo (w:) Diagnoza. Trendy Rozwojowe Mazowsza (red. nauk. Strzelecki Z.,), MBPR w Warszawie, Warszawa, 2013. 26 Dane US Warszawa dostępne w lipcu 2015 r., kiedy sporządzono niniejszy Przegląd. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 59 Przegląd regionalny Polski 2015 W porównaniu z analogicznym okresem 2014 r.: • zwiększyła się liczba aktywnych zawodowo o 60 tys. osób, tj. o 2,2%, • populacja biernych zawodowo wzrosła o 13 tys., tj. o 0,7%. • wśród aktywnych zawodowo odnotowano wzrost liczby pracujących o 103 tys. osób, tj. o 4,1%, • liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 43 tys., tj. o 17,7%. Z kolei porównując sytuację na rynku pracy z ostatnim kwartałem 2014 roku: • zmniejszyła się liczba aktywnych zawodowo o 13 tys. osób, tj. o 0,5%, • liczba biernych zawodowo zwiększyła się o 42 tys. osób, tj. o 2,4%. • wśród aktywnych zawodowo odnotowano spadek liczby pracujących o 23 tys. osób, tj. o 0,9% • wzrost liczby bezrobotnych o 9 tys. osób, tj. o 4,7%. W porównaniu z sytuacją w I kwartale 2014 r. zmniejszyło się obciążenie pracujących osobami niepracującymi. W I kwartale 2015 r. na 1000 pracujących przypadało 761 osób bezrobotnych i biernych zawodowo, podczas gdy w tym samym okresie w 2014 r. — 804. Uwzględniając poziom wykształcenia ludności, w I kwartale 2015 r., najwyższym współczynnikiem aktywności zawodowej charakteryzowały się osoby z wykształceniem wyższym — 81,8%. Wysokim poziomem aktywności zawodowej charakteryzowały się także osoby z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym — 66,5% oraz zasadniczym zawodowym — 64,7%. Najniższy współczynnik aktywności zawodowej występował wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym — 19,2%. Stosownie do wyników badania BAEL, w I kwartale 2015 r. w województwie mazowieckim populacja pracujących liczyła 2630 tys. osób i zwiększyła się w stosunku do I kwartału 2014 r. o 103 tys., tj. o 4,1%. Wzrost liczby pracujących wystąpił zarówno w populacji kobiet (o 58 tys., tj. o 5,1%), jak i mężczyzn (o 45 tys., tj. o 3,3%). Wzrost zanotowano również wśród pracujących mieszkańców miast (o 96 tys., tj. o 5,8%) i wsi (o 6 tys., tj. o 0,7%). Wskaźnik zatrudnienia w I kwartale 2015 r. ukształtował się na poziomie 56,8% i był wyższy o 1,4 p.p. w stosunku do ubiegłego roku. Wzrost wskaźnika zatrudnienia w skali roku odnotowano zarówno w populacji kobiet (o 1,9 p.p.), jak i mężczyzn (o 0,8 p.p.), a także wśród mieszkańców miast i wsi (odpowiednio o 1,2 i 1,4 p.p.). W I kwartale 2015 r. najwyższy wskaźnik zatrudnienia notowano wśród osób w wieku 35–44 lata (85,0%), a najniższy wśród osób w wieku 55 lat i więcej (27,6%). Największy wzrost wskaźnika zatrudnienia w stosunku do I kwartału 2014 r. odnotowano wśród osób w wieku 25–34 lata (o 3,2 p.p.). W porównaniu z IV kwartałem 2014 r. największy spadek wskaźnika zatrudnienia nastąpił wśród osób w wieku 45–54 lata (o 1,4 p.p.). Osoby w wieku produkcyjnym charakteryzowały się wskaźnikiem zatrudnienia na poziomie 74,4%. W I kwartale 2015 r. w strukturze pracujących według poziomu wykształcenia najwyższy wskaźnik zatrudnienia odnotowano wśród osób z wykształceniem wyższym — 78,3%, policealnym i średnim zawodowym — 61,6% oraz zasadniczym zawodowym — 59,4%. Najniższy wskaźnik zatrudnienia (16,2%) wystąpił wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym. W stosunku do I kwartału 2014 r. najwyższy wzrost wskaźnika zatrudnienia wystąpił wśród zbiorowości osób z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym (o 2,6 p.p.). Najwyższy spadek wystąpił wśród zbiorowości osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (o 1,3 p.p.). Korzystny wskaźnik zatrudnienia osób z wyższym wykształceniem potwierdza słuszność obserwowanego od ponad dekady dążenia młodzieży do ukończenia szkół wyższych, ponieważ gwarantuje im to znacząco wyższe szanse na znalezienie pracy. Najwyższy spadek wskaźnika zatrudnienia nastąpił w grupie osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (o 3,2 p.p.). W I kwartale 2015 r. w charakterze pracowników najemnych pracowało 2080 tys. osób (tj. 79,1% ogółu pracujących), a ich liczba zwiększyła się o 118 tys., tj. o 6,0% w stosunku do I kwartału 2014 r. Z kolei wśród pracodawców i pracujących na własny rachunek wystąpił spadek (z 469 tys. do 466 tys.), podobnie jak wśród pomagających członków rodzin, gdzie odnotowano spadek (z 97 tys. do 84 tys.). W tym okresie w sektorze prywatnym w województwie mazowieckim pracowało 1986 tys. osób, tj. 75,5% ogółu pracujących. Spośród nich większość (59,3%) stanowili mężczyźni. Odmiennie przedstawiała się sytuacja wśród pracowników najemnych w sektorze publicznym, w którym wśród 644 tys. pracujących przeważały kobiety (61,6%). Liczba pracowników najemnych sektora publicznego była o 9,0% wyższa niż przed rokiem. Wzrost liczby pracujących mężczyzn odnotowany na przestrzeni roku, w największym stopniu dotyczył mężczyzn pracujących w charakterze pracodawców — ich liczba zwiększyła się o 13,2%. Udział mężczyzn w tej grupie pracujących wyniósł 72,0%. Największy wzrost liczby pracujących kobiet był rezultatem podejmowania przez nie pracy w charakterze pracowników najemnych w sektorze publicznym (wzrost o 10,6% w skali roku). 60 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 W I kwartale 2015 r. zbiorowość bezrobotnych w województwie mazowieckim liczyła 200 tys. osób i zmniejszyła się w stosunku do I kwartału 2014 r. o 43 tys. osób, tj. 17,7%. W stosunku do I kwartału 2014 r. zmniejszyła się zarówno liczba bezrobotnych kobiet (o 26 tys., tj. o 22,4%), jak i bezrobotnych mężczyzn (o 15 tys., tj. o 11,9%). Spadek liczby bezrobotnych odnotowano zarówno wśród mieszkańców wsi (o 25 tys., tj. o 24,0%), jak i miast (o 17 tys., tj. o 12,3%). W I kwartale 2015 r. stopa bezrobocia ogółem w województwie wyniosła 7,1% i spadła w porównaniu do analogicznego okresu 2014 r. o 1,7 p.p. Stopa bezrobocia na wsi ukształtowała się na poziomie 8,2%, tj. o 1,7 p.p. wyższym niż w miastach (6,5%). W skali roku stopa bezrobocia zmniejszyła się na wsi i w miastach (odpowiednio o 2,4 p.p. i 1,2 p.p.). Spadek stopy bezrobocia wystąpił zarówno w populacji kobiet (o 2,3 p.p.), jak i mężczyzn (o 1,2 p.p.). Największy spadek stopy bezrobocia w stosunku do analogicznego okresu sprzed roku odnotowano w grupie osób w wieku 15–24 lata (o 2,3 p.p.). Dla osób w wieku produkcyjnym stopa bezrobocia osiągnęła poziom 7,2% i była o 1,7 p.p. niższa w porównaniu z I kwartałem 2014 r. Spadek stopy bezrobocia nastąpił tylko wśród osób w wieku 55 lat i więcej (o 0,4 p.p.). W I kwartale 2015 r., podobnie jak w poprzednich okresach, najniższa stopa bezrobocia wystąpiła wśród osób z wykształceniem wyższym (4,4%), a najwyższa wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (16,7%). Wysokie wartości tego wskaźnika odnotowano także wśród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym — 10,1%. W skali roku największy spadek stopy bezrobocia wystąpił wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (o 8,2 p.p.). Największy wzrost miał miejsce w grupie osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (0,9 p.p.). W I kwartale 2015 r. przeciętny czas poszukiwania pracy przez osoby bezrobotne wyniósł 9,6 miesiąca. Mężczyźni poszukiwali pracy przeciętnie przez 9,6 miesiąca, kobiety 9,5 miesiąca. Wśród mieszkańców miast przeciętny czas poszukiwania pracy wyniósł 9,9 miesiąca, a wśród mieszkańców wsi 9,2 miesiąca. Ze względu na poziom zaspokajania potrzeb w poszczególnych obszarach warunków życia pozycja Mazowsza była zróżnicowana. Najlepsza sytuacja (1 pozycja w kraju) dotyczyła dochodów. W obszarze wyżywienia mazowieckie zajmowało 6 pozycję w kraju, pod względem zasobności materialnej – dopiero 11 pozycję. Pod względem warunków mieszkaniowych Mazowsze zajmowało 5 miejsce, w obszarze kształcenie dzieci – 7. miejsce, w obszarach ochrona zdrowia, uczestnictwo w kulturze i wypoczynek – 4 miejsce w kraju. Generalnie woj. mazowieckie znalazło się w grupie województw cechujących się najwyższym przeciętnym poziomem we wszystkich wymienionych obszarach warunków życia, poza zasobnością materialną i warunkami mieszkaniowymi. Zmiany w zakresie wyposażenia regionu Do najistotniejszych zmian, jakie wystąpiły w województwie mazowieckim w latach 2010–2014 należą: • wysokie tempo wdrażania technologii informacyjnych i komunikacyjnych; • ożywienie na rynku mieszkaniowym w Warszawie, po gwałtownym załamaniu tego rynku w 2013 r. Dzięki temu, że stopy procentowe pozostają na bardzo niskim poziomie kredyty są dość tanie i stosunkowo łatwo dostępne. Wkład własny wynosi przynajmniej 10% wartości kupowanej nieruchomości. Oznacza to, że aby kupić w Warszawie mieszkanie o powierzchni 60 m kw., po średniej cenie, trzeba posiadać aż 44 484 zł oszczędności. Rata kredytu na takie mieszkanie wyniesie około 2056 zł, przy założeniu okresu spłaty wynoszącego 25 lat. Warto dodać, że wkładu własnego nie muszą posiadać osoby, które skorzystają z programu „Mieszkanie dla młodych”. Obecnie obejmuje on tylko nowo wybudowane mieszkania, jednak już niedługo dopłatę będzie można uzyskać także na lokale z rynku wtórnego. Oczywiście pod warunkiem, że cena mieszkania nie przekroczy limitu, który w Warszawie wynosi 6 588 zł dla nowych mieszkań i 5 390 zł dla tych z drugiej ręki;27 • systematyczna poprawa infrastruktury drogowo – kolejowej o znaczeniu międzynarodowym (sieć autostrad, dróg ekspresowych i linii kolejowych); • coraz lepsze wykorzystywanie obiektów zabytkowych Mazowsza w celu lepszego wykorzystania bogatej listy atrakcji turystycznych i kulturalnych regionu. Rynek mieszkaniowy: największe miasta Polski VII 2015, http://www.nieruchomosci.egospodarka.pl/aktualnosci/pobrano 27.07.2015 27 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 61 Przegląd regionalny Polski 2015 Finanse samorządu terytorialnego Dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego woj. mazowieckiego28 W 2013 r. jednostki samorządu terytorialnego (JST) województwa mazowieckiego zrealizowały dochody ogółem w wysokości 29353,2 mln zł. Na tę kwotę w większym stopniu złożyły się dochody miast na prawach powiatu i gmin (z udziałem odpowiednio 49,4% i 33,8%), dochody powiatów i dochody województwa (9,25% i 7,4%). Głównym źródłem dochodów jednostek samorządu terytorialnego były dochody własne – w 2013 r. wyniosły one 18276,1 mln zł, stanowiąc 62,3% dochodów ogółem (o 1,3 p.p. mniej niż przed rokiem). Największym udziałem dochodów własnych w dochodach ogółem charakteryzują się budżety miast na prawach powiatu – 73,6% oraz budżet województwa – 69,8%, mniejszy jest ich udział w budżetach gmin – 51,8% i powiatów – 34,9%. Najważniejszymi pozycjami w dochodach własnych jednostek samorządu terytorialnego były udziały w podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) oraz w podatku dochodowym od osób prawnych (CIT). W 2013 r. wpływy z tytułu udziału w PIT wyniosły 7016,0 mln zł, a z tytułu udziału w CIT – 1773,6 mln zł, stanowiąc odpowiednio 38,4% i 9,7% dochodów własnych. Największy udział dochodów z podatku od osób fizycznych wystąpił w budżetach powiatów (58,8%), a z podatku od osób prawnych – w budżecie województwa (75,8%). Ponadto dla budżetów gmin i miast na prawach powiatu istotnym źródłem dochodów jest podatek od nieruchomości, stanowiący odpowiednio 24,8% i 13,4% dochodów własnych tych jednostek. Oprócz dochodów własnych, w 2013 r. na rachunki jednostek samorządu terytorialnego wpłynęła subwencja ogólna z budżetu państwa w wysokości 6484,9 mln zł, tj. 22,1% ogółu dochodów. Największą część subwencji ogólnej (81,0%) stanowiła część oświatowa – 5252,6 mln zł. Subwencja ogólna miała największy udział w dochodach budżetów powiatów (41,9%), a najmniejszy – w budżecie województwa (6,5%). Ponadto jednostki samorządu terytorialnego otrzymały dotacje w kwocie 4592,2 mln zł,. Łącznie dotacje stanowiły 15,6% ogółu dochodów, od 11,5% w budżetach miast na prawach powiatu do 23,7% w budżecie województwa. W porównaniu do 2012 r. dochody ogółem jednostek samorządu terytorialnego były wyższe o 316,7 mln zł, tj. o 1,1%. Wzrost dochodów odnotowano w powiatach (o 4,4%), gminach (o 2,7%) i miastach na prawach powiatu (o 1,8%), natomiast w budżecie województwa miał miejsce spadek dochodów (o 13,0%). Dochody JST ogółem wzrosły przede wszystkim dzięki większym dochodom z tytułu udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych – o 322,8 mln zł (o 4,8%), dochodom z majątku – o 209,2 mln zł (o 15,4%) i wpływom z podatku od nieruchomości – o 174,9 mln zł (o 6,9%). Znacznie wzrosła również kwota dotacji z budżetu państwa na zadania własne – o 131,1 mln zł (o 23,9%) oraz subwencji oświatowej – o 94,8 mln zł (o 1,8%). W strukturze dochodów jednostek samorządu terytorialnego według działów klasyfikacji budżetowej główną pozycją są „Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej”. Z tego źródła w 2013 r. pochodziło 45,9% ogółu dochodów (o 2,3 p.p. więcej w stosunku do roku poprzedniego). Omawiane dochody najwyższy udział miały w budżecie województwa (63,7%), najniższy zaś w budżetach powiatów (23,7%). Ważnym źródłem dochodów są także „Różne rozliczenia”, które stanowiły średnio 24,0% (od 15,9% w budżetach miast na prawach powiatu do 42,2% w budżetach powiatów). Ponadto znaczny udział miały dochody z działu „Gospodarka mieszkaniowa” (7,7%), „Transport i łączność” (7,6%) oraz „Pomoc społeczna” (6,1%). Jednostki poszczególnych szczebli samorządu terytorialnego różniły się między sobą wielkością dochodów przypadających na 1 mieszkańca. Przeciętna wartość tego wskaźnika dla gmin w 2013 r. kształtowała się na poziomie 3180 zł, przy czym w gminach miejsko-wiejskich wskaźnik ten był o 275 zł wyższy niż w gminach miejskich i o 15 zł wyższy niż w gminach wiejskich. Stosunkowo najwyższy dochód odnotowano w gminach: Lesznowola (7606 zł) i Nadarzyn (6164 zł), najniższy zaś wystąpił w gminach: Przysucha (2397 zł), Solec nad Wisłą (2433 zł) i Rzekuń (2434 zł). Z powyższego wynika, że dochody gminy o najwyższych per capita dochodach były 3-krotnie wyższe niż w gminie o najniższych dochodach. Z budżetów miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca przypadało przeciętnie 6615 zł dochodów – od 4505 zł w Radomiu do 7114 zł w m.st. Warszawie. Dochody ogółem budżetów powiatów wyniosły średnio 894 zł na 1 mieszkańca. Relatywnie najwyższe były w powiatach: przysuskim (1552 zł), lipskim (1279 zł) i pułtuskim (1235 zł), a najniższe w: siedleckim (554 zł), nowodworskim (640 zł) oraz wołomińskim (687 zł). Poza wymienionymi kwotami na każdego mieszkańca z budżetu województwa przypadało przeciętnie 408 zł dochodów ogółem, z czego 285 zł to dochody własne. 28 Budżety jednostek samorządu terytorialnego w województwie mazowieckim w 2013 r., Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa wrzesień 2014. 62 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Dochody własne budżetów gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca kształtowały się w 2013 r. na średnim poziomie 1647 zł; o 588 wyższym w gminach miejsko-wiejskich niż w wiejskich. Stosunkowo największe dochody własne odnotowano w gminach: Lesznowola (6337 zł) i Nadarzyn (4869 zł), najniższe natomiast w gminach: Lutocin (473 zł) i Mirów (481 zł). Dochody własne gminy o najwyższych per capita dochodach własnych były ponad 13-krotnie wyższe niż analogiczne dochody w gminie o najniższym wskaźniku. W miastach na prawach powiatu na 1 mieszkańca przypadało średnio 4866 zł dochodów własnych – najmniej w Radomiu (2078 zł), a najwięcej w m.st. Warszawie (5539 zł). Z kolei w powiatach na 1 mieszkańca przypadało przeciętnie 312 zł dochodów własnych. Stosunkowo najwyższe dochody własne miały powiaty: piaseczyński (592 zł) i warszawski zachodni (523 zł), najniższe zaś powiaty: siedlecki (150 zł), ostrołęcki (161 zł) i przysuski (178 zł). W strukturze wydatków jednostek samorządu terytorialnego według działów klasyfikacji budżetowej w 2013 r., podobnie jak w latach poprzednich, największy udział miały „Oświata i wychowanie” (28,0%) oraz „Transport i łączność” (21,3%). Wydatki w dziale „Oświata i wychowanie” były największym obciążeniem dla budżetów gmin i powiatów (stanowiąc odpowiednio 39,6% i 30,1% wydatków ogółem), natomiast wydatki w dziale „Transport i łączność” – dla budżetów miast na prawach powiatu i dla budżetu województwa (odpowiednio 30,7% i 27,9%). Ważną pozycję w wydatkach jednostek samorządu terytorialnego zajmuje również dział „Pomoc społeczna” ze średnim udziałem 9,2% oraz „Administracja publiczna” – 8,8%. Dla budżetów gmin znacznym obciążeniem były wydatki w dziale „Gospodarka komunalna i ochrona środowiska” (8,8% wydatków ogółem), dla budżetów miast na prawach powiatu – wydatki w dziale „Gospodarka mieszkaniowa” (7,9%), a dla budżetów powiatów – w dziale „Edukacyjna opieka wychowawcza” (6,9%) oraz „Ochrona zdrowia” (6,8%). Z budżetu województwa stosunkowo dużo wydatkowano na „Różne rozliczenia” (22,8%), „Kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego” (7,5%), „Ochronę zdrowia” (6,3%) oraz „Rolnictwo i łowiectwo” (6,2%). W 2013 r. wydatki gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniosły przeciętnie 3176 zł, przy czym w gminach miejskowiejskich były średnio o 331 zł wyższe niż w gminach miejskich i o 39 zł wyższe niż w gminach wiejskich. Stosunkowo największe wydatki poniosły gminy: Lesznowola (6779 zł) i Podkowa Leśna (6314 zł), najmniej zaś wydatkowały gminy: Gostynin (gmina miejska; 2202 zł), Przysucha (2248 zł), Radzymin (2284 zł) oraz Lipsko (2295 zł). Warto również dodać, że w przeliczeniu na 1 mieszkańca gmina o najwyższych wydatkach przeznaczyła ponad 3 razy wyższą kwotę niż gmina, w której wydatki były najniższe. Z kolei wydatki inwestycyjne gmin województwa mazowieckiego wyniosły średnio 560 zł na 1 mieszkańca. Na inwestycje ze swego budżetu relatywnie najwięcej przeznaczyły gminy: Stromiec (3205 zł) i Glinojeck (2182 zł), a najmniej gminy: Bieżuń i Wierzbno (po 20 zł) oraz Jastrząb (27 zł). Porównując wydatki inwestycyjne poszczególnych gmin per capita można stwierdzić znaczne dysproporcje. Przeciętne wydatki budżetów miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca ukształtowały się na poziomie 6629 zł, w tym wydatki inwestycyjne wyniosły 971 zł. Najwyższe wydatki per capita, zarówno ogółem, jak i inwestycyjne poniosło m.st. Warszawa (odpowiednio 7070 zł i 1060 zł), a najniższe – miasto Radom (odpowiednio 4601 zł i 687 zł) i Siedlce (odpowiednio 4739 zł i 480 zł). Wydatki ogółem budżetów powiatów wyniosły w 2013 r. przeciętnie 899 zł na 1 mieszkańca. Stosunkowo najwyższe wydatki odnotowano w powiatach: przysuskim (1599 zł) i pułtuskim (1526 zł), a najniższe w: siedleckim (579 zł), nowodworskim (647 zł) i wołomińskim (698 zł). Nieco inaczej w układzie terytorialnym przedstawiały się wydatki inwestycyjne z budżetów powiatów – najwyższe odnotowano w powiatach: ostrołęckim (359 zł na 1 mieszkańca) i przysuskim (329 zł), a najniższe w: żyrardowskim (17 zł) i gostynińskim (26 zł). Średni poziom tego miernika dla powiatów województwa mazowieckiego wyniósł 118 zł. Ponadto na każdego mieszkańca z budżetu województwa wydatkowano przeciętnie 413 zł, z czego 85 zł przeznaczono na inwestycje. W 2013 r. budżety jednostek samorządu terytorialnego województwa mazowieckiego zamknęły się zbiorczo deficytem w wysokości 58,2 mln zł (o 90,8% niższym niż w 2012 r.). Na tę kwotę złożył się deficyt budżetów miast na prawach powiatu (30,9 mln zł), województwa (26,9 mln zł) i powiatów (14,6 mln zł) oraz nadwyżka budżetowa gmin (14,2 mln zł). W porównaniu z rokiem poprzednim deficyt budżetów miast na prawach powiatu był niższy o 95,7%, deficyt powiatów – o 36,6%, a nadwyżka gmin – o 83,8%. Budżet województwa miał w 2013 r. wynik ujemny, podczas gdy przed rokiem – dodatni. Na 352 funkcjonujące w naszym województwie jednostki samorządu terytorialnego w 183 JST wystąpiła nadwyżka budżetowa, co stanowiło 52,0% ogółu. Dla 111 JST relacja nadwyżki do wykonanych dochodów nie przekroczyła 5%, a w przypadku 16 jednostek wskaźnik ten był wyższy niż 10%. Deficyt odnotowało 169 jednostek, przy czym w 35 deficyt przekraczał 10% dochodów. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 63 Przegląd regionalny Polski 2015 Wykorzystanie funduszy europejskich dostępnych w ramach RPO WM 2007–201329 Głównym celem Regionalnego Program Operacyjnego Województwa Mazowieckiego jest poprawa konkurencyjności regionu i zwiększenie jego spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Cel ten jest ściśle powiązany z celami zawartymi w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego, gdzie określono wizję rozwoju województwa jako obszaru najwyżej rozwiniętego gospodarczo w Polsce, podejmującego uczestnictwo w rywalizacji z innymi rozwiniętymi regionami poprzez eliminowanie dysproporcji rozwojowych, rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy oraz zapewnienie mieszkańcom Mazowsza optymalnych warunków do rozwoju jednostki, rodziny jak i całej społeczności, przy jednoczesnym zachowaniu spójnego i zrównoważonego rozwoju. Głównym celem RPO WM jest dążenie do harmonijnego rozwoju województwa, który pozwoli na niwelowanie dysproporcji wewnętrznych w poziomie rozwoju, przekładających się na znaczne zróżnicowanie warunków życia mieszkańców oraz poprawi pozycję regionu w układzie międzynarodowym, zmniejszając dystans dzielący Mazowsze od innych regionów metropolitalnych Europy. Regionalny Program Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013 określił następujące priorytety rozwojowe: • Priorytet I Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu, • Priorytet II Przyspieszenie e-rozwoju Mazowsza, • Priorytet III Regionalny system transportowy, • Priorytet IV Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka, • Priorytet V Wzmacnianie roli miast w rozwoju regionu, • Priorytet VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji, • Priorytet VII Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitału ludzkiego, • Priorytet VIII Pomoc techniczna. Do końca grudnia 2014 r. złożono 6 147 wniosków o dofinansowanie poprawnych pod względem formalnym na łączną kwotę dofinansowania 4 542,6 mln euro. Do realizacji zatwierdzono 2 320 wniosków, z czego podpisano 2 089 umów/wydano decyzji o wartości dofinansowania z UE 1 755,8 mln euro (94,37% alokacji na lata 2007–13). Wartość wniosków o płatność na koniec 2014 r. wyniosła 1 421,5 mln euro (dofinansowanie UE), tj. 76,4% alokacji. Instytucja Certyfikująca zatwierdziła deklaracje wydatków i skierowała do KE na kwotę odpowiadających środkom UE w wysokości 1 372,7 mln euro (73,46% alokacji). Zakończone zostały 1 452 projekty na wartość dofinansowania z UE 752mln euro (40,42% alokacji). Proces kontraktacji środków w ramach RPO WM charakteryzował się w 2014 r. niższą dynamiką w porównaniu do lat wcześniejszych (2012 r. – 16% alokacji, 2013 r. – 11% alokacji i 2014 r. – 7% alokacji). W 2014 r. podpisano 339 umów o wartości dofinansowania UE 129,3 mln euro. W stosunku do dostępnej na lata 2007–13 alokacji, wartość kontraktacji wyniosła na koniec 2014 r. 94,37% (wobec 90,57% na koniec 2013 r.). Priorytetami (z wyłączeniem Priorytetu VIII) o najwyższym poziomie kontraktacji są: Priorytet V Wzmacnianie roli miast w rozwoju regionu (99,03%) oraz Priorytet III Regionalny system transportowy (98,07%). Niższą kontraktację odnotowano w Priorytecie IV Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka oraz w Priorytecie VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji – odpowiednio 84,89% i 90,86%. Największy procentowy wzrost wykorzystania alokacji w stosunku do poprzedniego okresu sprawozdawczego nastąpił w Priorytecie I (wzrost z 85,42% do 93,56%), w Priorytecie II (wzrost z 86,6% do 95,66%) oraz w Priorytecie VI (wzrost z 83,42% do 90,86%). Do końca 2014 r. w ramach RPO WM beneficjenci złożyli wnioski o płatność na wartość wydatków uznanych za kwalifikowalne w części odpowiadającej środkom UE w wysokości 1 421,5 mln euro, z tego w 2014 r. zostały zatwierdzone wnioski o płatność na wartość dofinansowania UE 288,3 mln euro. Wykorzystanie alokacji wg zatwierdzonych wniosków o płatność na koniec 2014 r. wyniosło 76,4% (wobec 61,73% na koniec 2013 r.). 29 Sprawozdanie roczne z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007–2013 w 2014 r., UM WM, Warszawa 2015. 64 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wartości procentowe w ramach poszczególnych priorytetów wahały się od 46,7% w Priorytecie II Przyspieszenie e-Rozwoju Mazowsza do 90,07% w Priorytecie III Regionalny system transportowy. Na koniec 2014 r. wartość wydatków odpowiadająca środkom UE w zatwierdzonych przez Instytucję Certyfikującą deklaracjach wyniosła 1 372,7 mln euro (73,46% alokacji) i wzrosła w stosunku do poprzedniego okresu sprawozdawczego o 250,5 mln euro. Według zatwierdzonych deklaracji wydatków przez IC, podobnie jak w poprzednim okresie sprawozdawczym, najwięcej wykorzystano środków UE w ramach Priorytetu VII – 91,55% dostępnej alokacji na Priorytet, natomiast najmniej w ramach Priorytetu II – 27,86%. W 2014 roku wartość wniosków zatwierdzonych do realizacji oraz podpisanych umów była wysoka, jednak niższa niż w poprzednich okresach sprawozdawczych, co wiąże się z końcowym etapem RPO. W ostatnich latach obowiązywania Programu naturalnym zjawiskiem był znaczny wzrost liczby projektów zakończonych oraz wyższe tempo wydatkowania środków. Instytucja Zarządzająca RPO WM nie dostrzega zagrożeń dla realizacji poszczególnych osi priorytetowych. Analiza rozkładu projektów w podziale na subregiony prowadzi do wniosku, iż w związku z tym, że cześć umów realizowanych było w więcej niż jednym subregionie, suma umów realizowanych w poszczególnych subregionach jest inna niż liczba wszystkich umów podpisanych do końca 2014 roku, co utrudnia porównanie ich rozkładu przestrzennego. W ramach RPO WM najwięcej umów (pod względem wartości dofinansowania UE) realizowano w subregionie ostrołęcko-siedleckim – 21,4%, a najmniej w radomskim – 13,2%. W okresie sprawozdawczym najwięcej umów, pod względem wartości dofinansowania UE, podpisano w subregionie M. St. Warszawy – 23,2%, a najmniej w ciechanowsko-płockim – 7,6%. Ze zróżnicowania subregionów pod względem wartości dofinansowania w części Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w przeliczeniu na 1 zameldowanego mieszkańca (dane GUS na koniec 2012 r.) wynika, że relatywnie największe dofinansowanie EFRR otrzymały projekty z subregionu ostrołęcko-siedleckiego (466,8 euro/mieszkańca), a najmniej M. St. Warszawa (192,6 euro/mieszkańca), przy średniej dla całego województwa mazowieckiego wynoszącej 320,2 euro/mieszkańca. Według danych na koniec 2014 r. największą grupę beneficjentów stanowili przedsiębiorcy. Udział tej grupy podmiotów w całej grupie beneficjentów wyniósł ponad 60,0% biorąc pod uwagę liczbę zawartych umów oraz 19,5% wartość dofinansowania ze środków UE (po wyłączeniu Pomocy Technicznej). Na drugim miejscu znalazły się jednostki samorządu terytorialnego wraz z podległymi im organizacjami. JST odpowiadały za 34,7% liczby umów oraz za 67,0% wartości dofinansowania z UE. Łącznie te dwie grupy beneficjentów miały dominującą pozycję zarówno w całkowitej liczbie umów – 94,6%, jak i w wartości zakontraktowanego dofinansowania z UE – 86,5%. Obie te wartości nie uległy znaczącej zmianie w porównaniu z poprzednim okresem sprawozdawczym. W 2014 roku najwięcej umów podpisano z podmiotami gospodarczymi – 77,3% wszystkich umów (i 27,1% przyznanego dofinasowania z EFRR). RPO WM upatruje szans rozwojowych we wsparciu projektów z zakresu aktywności gospodarczej, a także w realizacji inwestycji infrastrukturalnych, zwłaszcza transportowych. W związku z tym znaczną część alokacji przypisano działaniom, które są ukierunkowane na wsparcie tego typu projektów. Średnia wartość projektu dofinansowanego w ramach RPO WM wyniosła 820,5 tys. euro. Największą średnią wartość miały projekty realizowane przez uczelnie wyższe i jednostki naukowe – 2,88 mln euro, a najmniejszą projekty realizowane przez przedsiębiorców – 267 tys. euro. Wysoką średnią wartość projektów miały również projekty realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego (1,58 mln euro) oraz jednostki administracji rządowej (1,38 mln euro). Projekty realizowane przez tych beneficjentów związane są w większości z budową, rozbudową lub modernizacją różnych obiektów budowlanych czy infrastrukturalnych. Tego typu projekty zwykle wiążą się z szerokim zakresem prac budowlanych, wymagających znacznych nakładów finansowych. Analizując rozkład projektów według działów gospodarki można stwierdzić, że największa grupa beneficjentów działa w branży prostych, niespecjalistycznych usług. Wśród podmiotów prywatnych drugą, największą, grupę stanowiły przedsiębiorstwa z nieokreślonego przemysłu wytwórczego. Taki rozkład beneficjentów jest zgodny ze strukturą przedsiębiorstw funkcjonujących na Mazowszu, w szczególności w sektorze MŚP.Struktura ta nie uległa znaczących zmianom w porównaniu z poprzednim okresem sprawozdawczym. Pomimo faktu, że liczebnie grupa przedsiębiorców uzyskała największe wsparcie, to pod względem wartości przyznanego dofinansowania, dominowały projekty realizowane przez administrację publiczną w zakresie transportu. Jest to spowodowane odmiennym charakterem realizowanych projektów. Projekty te są bowiem często projektami skomplikowanymi i kompleksowymi, przez co wymagają o wiele większych nakładów finansowych, zaś projekty przedsiębiorców są ograniczone do konkretnych, pojedynczych przedsięwzięć. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 65 Przegląd regionalny Polski 2015 Rozkład projektów według działów gospodarki (wg wartości dofinansowania UE) 3% 3% 2% 1% 1% 1% 3% 11 Transport 17 Administracja publiczna 5% 32% 8% 22 Inne niewyszczególnione usługi 18 Edukacja 9% 14% 18% 21 Działalność związana ze środowiskiem naturalnym Źródło: opracowanie UM WM na podstawie KSI (SIMIK 07–13), Sprawozdanie roczne z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007–2013 w 2014 r., UM WM, Warszawa 2015. Łącznie z pomocą techniczną w RPO WM 2007–2013 najwięcej środków przeznaczono na obszary: transport (32%), badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość (28%) oraz administrację publiczną (18%), a stosunkowo najmniej na obszary: energia (2,3%) i rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich (3,0%), a więc na te zakresy tematyczne, które mają największy wpływ na tempo regionalnej konwergencji. Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu30 Do głównych osiągnięć i atutów województwa mazowieckiego należą: • Atrakcyjność osadnicza i inwestycyjna obszaru metropolitalnego Warszawy –– wysoka koncentracja kapitału ludzkiego; –– rozwinięta infrastruktura naukowo-badawcza; –– najwyższy w kraju poziom rozwoju gospodarczego; –– wysoka koncentracja podmiotów gospodarczych, w tym korporacji transnarodowych; –– najliczniejsze w kraju instytucje otoczenia biznesu, największe organizacje profesjonalne; –– pełnienie przez Warszawę funkcji stolicy i głównego ośrodka władzy, lokalizacja instytucji centralnych; –– względnie dogodne powiązania komunikacyjne; –– wizerunek i pozycja Warszawy w międzynarodowych rankingach; –– wysoka koncentracja infrastruktury społecznej, w tym bogata oferta kulturalna; –– stosunkowo chłonny rynek zbytu, w tym dóbr luksusowych. • Potencjał społeczno-demograficzny –– duża liczba mieszkańców, w tym ludności w wieku produkcyjnym; –– przyrost naturalny; –– atrakcyjny obszar imigracji/cel migracji, zwłaszcza dla osób z wyższym wykształceniem; –– wyższe od przeciętnego wykształcenie mieszkańców; –– wysoki poziom przedsiębiorczości i aktywności na rynku pracy; –– najliczniejsze organizacje pozarządowe. • Dostępność terenów otwartych –– neutralny charakter środowiska i krajobrazu dla rozwoju regionu; –– niski stopień degradacji środowiska przyrodniczego; –– duża powierzchnia terenów niezabudowanych; –– niskotowarowe rolnictwo i brak upraw wielkoobszarowych; –– stosunkowo niskie ceny gruntów poza obszarem metropolitalnym. 30 Zostały zidentyfikowane w Raporcie Trendy Rozwojowe Mazowsza, Diagnoza (red. Strzelecki Z.), Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa 2013, s. 187–190. 66 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Do najistotniejszych problemów rozwoju społeczno-gospodarczego należą: • Polaryzacja rozwoju i brak spójności terytorialnej –– silne zróżnicowanie rozwojowe pomiędzy ośrodkiem centralnym (Warszawą z OMW) a bardzo nisko rozwiniętymi peryferiami województwa (duże różnice w gęstości zaludnienia, przedsiębiorczości, zamożności i wykształceniu mieszkańców); –– fakt, że istniejący układ policentryczny posiada realnie mniejsze znaczenie niż rzeczywista sieć osadnicza; –– brak występowania naturalnych impulsów wzmacniających strukturę policentryczną regionu; –– mało skuteczne mechanizmy na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym przeciwdziałające zróżnicowaniu regionu. • Brak tożsamości regionalnej –– brak historycznie ukształtowanej odrębności kulturowej Mazowsza w obecnych granicach administracyjnych; –– wysoki udział osób przyjezdnych (niezakorzenionych w regionie); –– duże zniszczenia kultury materialnej, szczególnie zabudowy miejskiej i pałacowej; –– szybkie tempo życia i anonimowość mieszkańców, szczególnie w obszarze metropolitalnym Warszawy; –– brak dbałości o najbliższe otoczenie, brak współodpowiedzialności za dobro wspólne; –– nepotyzm i szara strefa. • Zapóźnienie infrastrukturalne i brak ładu przestrzennego –– zapóźnienie związane z okresem przed transformacją ustrojową; –– niedostosowana do potrzeb infrastruktura na skutek żywiołowego i niekontrolowanego rozwoju zabudowy; –– braki zaawansowanej infrastruktury telekomunikacyjnej; –– przestarzała i wymagająca modernizacji bądź wymiany infrastruktura techniczna w miastach; –– niedorozwój infrastruktury hydrotechnicznej i przeciwpowodziowej; –– niedoinwestowanie infrastruktury energetycznej, rozproszona zabudowa wynikająca ze słabości wdrażania planowania przestrzennego. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 67 Przegląd regionalny Polski 2015 8. WOJEWÓDZTWO OPOLSKIE Wprowadzenie W 2014 r. w województwie opolskim obserwowano szereg korzystnych zmian społeczno-gospodarczych, wśród których wymienić można: • wzrost produkcji sprzedanej przemysłu (o 3,8%) oraz wzrost produkcji sprzedanej budownictwa (o 21,4%) w porównaniu do roku poprzedniego31, • wzrost liczby nowo utworzonych miejsc pracy o 3,0 tys. w porównaniu do 2013 r. (w 2014 r. utworzono 12,2 tys. nowych miejsc pracy), • spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz stopy bezrobocia w ujęciu rocznym, • wzrost liczby podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON r/r. Wśród wyzwań rozwojowych wyróżnić należy postępującą depopulację regionu, która wiąże się z ujemnym przyrostem naturalnym oraz emigracją zarobkową mieszkańców. Z kolei, jak wskazują wyniki Diagnozy społecznej32, w opinii mieszkańców regionu warunki życia gospodarstw domowych w województwie opolskim należą do najkorzystniejszych w kraju. Wzrost gospodarczy Potencjał gospodarczy województwa opolskiego obrazują wybrane wskaźniki makroekonomiczne. Region w 2012 r. zajął 11 miejsce w kraju pod względem wielkości produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca – wskaźnik ten osiągnął wartość 33 888 zł. Stanowi to 80,8% średniej wartości dla Polski. Łącznie w 2012 r. w województwie opolskim wytworzono Produkt Krajowy Brutto o wartości 34 305 mln zł (w cenach bieżących), co dało udział na poziomie 2,1% w wartości krajowej. W ostatnich latach dynamika PKB była niższa niż przeciętnie w kraju, ale wyższa niż średnio w Unii Europejskiej. Dynamika produktu krajowego brutto w Unii Europejskiej, Polsce i województwie opolskim w latach 2004– 2014 (rok poprzedni = 100, ceny stałe) Wyszczególnienie Lata 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Unia Europejska (UE 28) 102,5 102,0 103,4 103,1 100,5 95,6 102,1 101,7 99,5 100,1 101,3 Polska 105,1 103,5 106,2 107,2 103,9 102,6 103,7 104,8 101,8 101,7 103,4 Woj. opolskie 105,5 98,8 104,5 107,9 99,6 98,8 102,5 104,5 100,5 b.d. b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie i Eurostat. Inwestycje Nakłady inwestycyjne (w cenach bieżących) poniesione w 2013 r. przez podmioty mające swoją siedzibę na terenie województwa opolskiego wyniosły 4,8 mld zł, co stanowiło 2,1% nakładów inwestycyjnych w całym kraju. Pod względem dynamiki zmian nakładów inwestycyjnych w 2013 r. zaobserwowano w regionie znaczny wzrost tego wskaźnika (o 10,7%) wobec spadku o 2,7% średnio w kraju. Dynamika nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w Polsce i województwie opolskim w latach 2004–2014 (rok poprzedni = 100, ceny bieżące) Wyszczególnienie Lata 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Polska 108,7 108,8 118,2 123,8 113,3 100,6 99,4 112,0 97,6 97,3 b.d. Woj. opolskie 109,6 115,0 108,1 128,6 105,0 116,4 102,8 100,5 91,9 110,7 b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Dane dotyczą podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Por. J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2013, s. 129. 31 32 68 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Przemysł W gospodarce województwa opolskiego istotną rolę odgrywa przemysł. Zróżnicowana struktura przemysłu i długoletnia tradycja produkcji przemysłowej są atutem rozwojowym regionu. Przemysł generuje około 29,5% wartości dodanej brutto w regionie (przeciętnie w kraju 26,2%, piąte miejsce w Polsce, stan na 2012 r.). Produkcja sprzedana przemysłu w woj. opolskim w 2014 r. osiągnęła wartość 21 709,0 mln zł (w cenach bieżących) i była wyższa o 3,8% (w cenach stałych) w odniesieniu do zanotowanej w 2013 r. W przekroju wg województw wzrost produkcji odnotowano w 15 regionach. W jednym utrzymała się na poziomie z 2013 r. W skali kraju produkcja sprzedana przemysłu była wyższa o 3,3% w porównaniu do roku poprzedniego. Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce i województwie opolskim w latach 2004–2014 (rok poprzedni = 100, ceny stałe) Lata Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Polska 112,0 109,7 102,5 96,8 109,8 107,6 100,9 102,2 103,3 Woj. opolskie 111,7 107,0 98,9 95,3 90,3 106,1 102,0 97,8 103,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. * lata 2006–2010 wskaźnik dynamiki w cenach stałych (średnie ceny bieżące z 2005 r.) ** lata 2011–2014 wskaźnik dynamiki w cenach stałych (średnie ceny bieżące z 2010 r.) Na dynamikę produkcji sprzedanej przemysłu pozytywnie wpłynął wzrost w branżach związanych z produkcją artykułów spożywczych (wzrost o 9,9% r/r), produkcją wyrobów z surowców niemetalicznych (wzrost o 7,2%) oraz produkcją pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (części i akcesoria, wzrost o 13,8%). W latach 2013 -2014 wzrostowi produkcji sprzedanej przemysłu towarzyszył wzrost wydajności pracy w przemyśle, przy równoczesnym wzroście przeciętnego zatrudnienia. W 2014 r. przeciętne zatrudnienie w przemyśle wyniosło 52,2 tys. osób i było ono wyższe o 0,8% w stosunku do roku poprzedniego. Wydajność pracy w przemyśle w 2014 r. wynosiła 415,5 tys. zł (ceny bieżące) i była o 3,3% wyższa (ceny bieżące) niż rok wcześniej33. Budownictwo Duże znaczenie dla pozycji konkurencyjnej regionu, poza przemysłem, ma budownictwo. Sektor budowlany obejmuje, oprócz działalności budowlano – montażowej, produkcję materiałów budowlanych wraz z przemysłem wydobywczym. Dysponuje on specjalistycznym szkolnictwem zawodowym, wyższymi uczelniami, ośrodkami i instytutami naukowo-badawczymi, przedsiębiorstwami budowlanymi i dużymi zakładami produkującymi materiały dla budownictwa. W 2014 r. w woj. opolskim produkcja sprzedana w budownictwie osiągnęła wartość 3,0 mld zł i była o 21,4% (w cenach bieżących) wyższa w porównaniu do 2013 r. Odnotowany wzrost był najwyższy w skali kraju (przeciętnie w kraju 7%). Dynamika produkcji sprzedanej budownictwa w Polsce i województwie opolskim w latach 2004–2014 (rok poprzedni = 100, ceny bieżące) Wyszczególnienie Lata 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Polska 111,3 120,9 124,9 120,5 105,7 105,2 117,3 100,5 88,7 107,0 Woj. opolskie 101,2 121,4 126,3 114,5 116,3 107,5 115,6 83,3 94,4 121,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Wraz ze wzrostem produkcji sprzedanej budownictwa zwiększyło się przeciętne zatrudnienie w tej sekcji o 9,8% (w pozostałych województwa odnotowano spadek) oraz zwiększyła się wydajność pracy o 10,5% w ujęciu r/r34. Dane dotyczą podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. j.w. 33 34 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 69 Przegląd regionalny Polski 2015 Rynek pracy W IV kwartale 2014 r. w woj. opolskim aktywnych zawodowo było 407 tys. osób (379 tys. w 2013 r.). Ludność aktywną zawodowo tworzyli pracujący (382 tys. osób) i bezrobotni (26 tys.). W porównaniu do 2013 r. zanotowano wzrost liczby pracujących o 8,8%, przy spadku liczby bezrobotnych o 7,1%. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw35 w woj. opolskim w 2014 r. ukształtowało się na poziomie 91,6 tys. osób tj. o 0,8% wyższym w stosunku do 2013 roku. W skali kraju odnotowano wzrost przeciętnego zatrudnienia w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,6%. W 2014 r., w ujęciu r/r, największy wzrost przeciętnego zatrudnienia odnotowano w budownictwie (o 9,8%), obsłudze rynku nieruchomości (o 5,7%) oraz w transporcie i gospodarce magazynowej (o 3,9%). Spadek przeciętnego zatrudnienia odnotowano m.in. w informacji i komunikacji (o 2,5%), handlu, naprawie pojazdów samochodowych (o 2,9%) oraz w administrowaniu i działalności wspierającej (o 4,0%). W 2014 r. we wszystkich województwach odnotowano wzrost przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw. W województwie opolskim osiągnęło ono poziom 3 533,89 zł (wzrost o 5,5% w stosunku do roku 2013, pierwsze miejsce w kraju). W końcu 2014 r. w woj. opolskim było zarejestrowanych 42,4 tys. bezrobotnych. Liczba ta była niższa o 9,3 tys. osób w porównaniu ze stanem w końcu 2013 r. (spadek o 18%). Zanotowano również spadek stopy bezrobocia rejestrowanego (do 11,9% wobec 14,2% na koniec 2013 r.). Wśród pozytywnych zmian na rynku pracy należy wskazać wzrost wartości współczynnika aktywności zawodowej do poziomu 54,1% (z poziomu 53,1% w 2013 r.) oraz wskaźnika zatrudnienia – do 50,7% (wobec 49,2% w 2013 r.). W 2014 r. utworzono w regionie 12,2 tys. nowych miejsc pracy, o 3,0 tys. więcej niż rok wcześniej. Saldo pomiędzy nowoutworzonymi, a zlikwidowanymi miejscami pracy było dodatnie (ponad 5 tys. miejsc pracy). Zmiany demograficzne Województwo opolskie na koniec 2014 r. zamieszkiwało 1 000,9 tys. osób, co stanowiło 2,6% ludności kraju. Liczba mieszkańców w województwie stale się zmniejsza. W latach 2011 – 2014 odnotowano spadek liczby ludności w jedenastu województwach, w pięciu natomiast wystąpił wzrost. Najbardziej niekorzystna sytuacja wystąpiła w województwie opolskim. W ww. okresie liczba mieszkańców województwa zmniejszyła się o 1,3%. Zmiana liczby ludności w Polsce wg województw w latach 2011 – 2014 (w%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Ujemny bilans ludności w 2014 r. kształtowany był poprzez ruch naturalny i migracje tak wewnętrzne, jak i zagraniczne. W ubiegłym roku liczba urodzeń była mniejsza od liczby zgonów o 1,2 tys. – współczynnik przyrostu naturalnego (liczony na 1000 ludności) wyniósł -1,2 ‰. W przekroju wg powiatów woj. opolskiego ujemny przyrost naturalny wystąpił w 11 na 12 powiatów. Dane dotyczą podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. 35 70 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Przyrost naturalny i saldo migracji stałej na 1000 mieszkańców w województwie opolskim wg powiatów w 2014 r. (w ‰) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Od ponad trzydziestu lat województwo opolskie charakteryzuje się ujemnym wskaźnikiem salda migracji, znacząco odbiegającym „in minus” od przeciętnej sytuacji w kraju: traci ludność na każdym kierunku migracji – krajowym i zagranicznym. Na tle innych województw charakteryzuje się niekorzystnym saldem migracji na 1000 mieszkańców, które w 2014 r. wyniosło -2,3‰. W powiązaniu z problemem ujemnego przyrostu naturalnego, prowadzi to w konsekwencji do spadku populacji regionu. Aktualne postawy oraz zachowania prokreacyjne, opisywane między innymi przez niskie współczynniki dzietności czy średni wiek matek w chwili rodzenia dzieci, nie oddziałują korzystnie na obecną i przyszłą sytuację demograficzną. Poziom urodzeń, mierzony współczynnikiem dzietności, wykazuje najniższe watrości w kraju. W 2014 r. dzietność kobiet w województwie opolskim była najniższa spośród wszystkich województw – 100 kobiet w ciągu całego okresu rozrodczego rodziło średnio 114 dzieci, znacznie poniżej granicy prostej zastępowalności pokoleń. Wykorzystanie funduszy europejskich Województwo opolskie, mimo iż należy do grupy małych regionów europejskich, wyróżnia się jako aktywny beneficjent funduszy unijnych dostępnych w ramach programów wdrażanych zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym. Do końca 2014 r. beneficjenci z województwa opolskiego i realizujący projekty na jego terenie podpisali prawie 74 tysiące umów o wartości dofinansowania około 1,5 mld EUR, w ramach programów Polityki Spójności oraz Wspólnej Polityki Rolnej, realizowanych w perspektywie finansowej 2007–2013. Oznacza to, że na 1 mieszkańca województwa przypada ponad 1 570 EUR dofinansowania unijnego. Projekty realizowane w województwie opolskim w ramach programów operacyjnych perspektywy finansowej 2007–2013 (wg stanu na 31 grudnia 2014 r.) Nazwa programu operacyjnego Liczba umów Wartość dofinansowania z UE, mln EUR Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata 2007–2013 1 198 488,08 Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007–2013 1 554 233,18 Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Republika CzeskaRzeczpospolita Polska 2007–2013 387 30,35 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007–2013 103 455,70 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013 346 144,94 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 69 945 230,05 172 5,14 73 705 1 587,44 Program Operacyjny Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007–2013 ŁĄCZNIE WSZYSTKIE PROGRAMY OPERACYJNE 2007–2013: Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 71 Przegląd regionalny Polski 2015 Beneficjenci unijnych projektów, a nade wszystko mieszkańcy województwa opolskiego, na co dzień zauważają znaczące efekty działania funduszy europejskich na Opolszczyźnie. Są one dowodem na to, że członkostwo w Unii Europejskiej ma swój wymiar praktyczny: • utworzonych zostało ponad 2,7 tys. miejsc pracy w przedsiębiorstwach (RPO WO 2007–2013); • ponad 5 400 osób uzyskało pomoc na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej (komponent regionalny PO KL 2007–2013 i RPO WO 2007–2013); • zmodernizowano/wybudowano łącznie około 272 km dróg regionalnych i lokalnych (RPO WO 2007–2013 i PO WT RCz-RP 2007–2013); • wybudowano/zmodernizowano ponad 558 km sieci kanalizacji sanitarnej i odprowadzania ścieków (RPO WO 2007–2013, PROW 2007–2013 i PO WT RCz-RP 2007–2013); • wybudowano/przebudowano 6 oczyszczalni ścieków oraz wybudowano 494 przydomowe oczyszczalnie ścieków (RPO WO 2007–2013 i PROW 2007–2013); • wybudowano/zmodernizowano blisko 122 km sieci wodociągów (RPO WO 2007–2013 i PROW 2007–2013); • wybudowano/zmodernizowano 167 świetlic wiejskich, zagospodarowano 82 centra wsi oraz wybudowano 98 placów zabaw (PROW 2007–2013); • pomocą objęto 233 placówki przedszkolne (komponent regionalny PO KL 2007–2013); • wsparcie otrzymało 600 szkół (podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych prowadzących kształcenie ogólne) oraz 110 placówek prowadzących kształcenie zawodowe, w których 5 566 uczniów skorzystało z praktyk i staży (komponent regionalny PO KL 2007–2013); • wsparciem objętych zostało ponad 4 900 osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (komponent regionalny PO KL 2007–2013). Województwo opolskie utrzymuje się w czołówce najsprawniej wdrażanych regionalnych programów operacyjnych. W końcu 2014 r. zajmowało pierwsze miejsce pod względem płatności (94%). Równie sprawnie wdrażane są instrumenty zwrotne dla sektora MŚP (pożyczki i poręczenia) w ramach RPO WO 2007–2013. Są one jedną z efektywniejszych form wsparcia przedsiębiorczości, co potwierdza fakt, że umowy z przedsiębiorcami przekroczyły już wartość środków przeznaczonych na instrumenty finansowe, a zwrotny charakter inicjatywy umożliwia dalsze udzielanie wsparcia. Wartym podkreślenia jest fakt, iż jeden z funduszy pożyczkowych rozpoczął „trzeci obrót” środkami pozyskanymi w ramach pierwszego zrealizowanego projektu. Łącznie podpisano 914 umów pożyczek/poręczeń z ostatecznymi odbiorcami, co stanowi ponad 142% środków przekazanych do funduszy. Do końca 2014 r. beneficjenci ostateczni funduszy pożyczkowo-poręczeniowych zadeklarowali utworzenie 1 095 miejsc pracy (707 dla mężczyzn, 388 dla kobiet). Blisko 61% miejsc pracy powstanie na obszarze miejskim, a 39% na obszarze wiejskim. Najwięcej miejsc pracy tworzą mikroprzedsiębiorstwa – 71%, następnie małe przedsiębiorstwa – 24% oraz średnie przedsiębiorstwa – 5%. Projekty z województwa opolskiego, które zostały dofinansowane z funduszy unijnych, są doceniane w ogólnopolskich i międzynarodowych konkursach. Spot wyprodukowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego w ramach kampanii „Opolskie. Zawsze jesteś zaproszony” był nagradzany w konkursach filmowych i promocyjnych. W jego produkcji wzięły udział znane gwiazdy muzyczne – Ewa Farna, Czesław Mozil, Marek Piekarczyk. Spot otrzymał nominację dla najlepszego filmu promocyjnego w ramach konkursu „Kryształy PR” oraz zdobył nagrodę główną w kategorii spot komercyjny podczas międzynarodowego festiwalu „Film, Art&Tourism Festival”. 72 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 9. WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Potencjał gospodarczy Potencjał woj. podkarpackiego w 2013 r. był relatywnie niewielki: pod względem wielkości PKB zajmowało dziesiątą pozycję w rankingu wszystkich województw. Wielkość PKB per capita w 2013 r. wyniosła 30 706 zł, przy średniej ogólnopolskiej 43 168 zł, co dało podkarpackiemu przedostatnią pozycję w rankingu województw pod względem wartości tego wskaźnika. W 2012 r. (ostatnie dostępne dane), niska była wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 pracującego, a dynamika w latach 2009–2012 kształtowała się na średnim poziomie krajowym. Za specyfikę podkarpackiego uznać można relatywnie większy, niż na poziomie ogólnokrajowym, wkład działalności przemysłowej (28,2% wobec 26,2% dla całego kraju), przy jednocześnie mniejszym udziale działalności rolniczej (1,9% wobec 3,1% w przypadku Polski). W 2014 r. odnotowano niski poziom rozwoju przedsiębiorczości mierzony liczbą podmiotów gospodarki narodowej w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców: były to 763 podmioty, przy średniej ogólnokrajowej wynoszącej 1071 podmioty. Aktywność eksportowa małych firm eksportujących wyroby i usługi była niewielka, ale pod względem wielkości zysku netto w przeliczeniu na 1 przedsiębiorstwo (w tys. zł) w 2014 r. podkarpackie znajdowało się pośrodku skali. Atrakcyjność inwestycyjna i otoczenie biznesu Na tle Polski Wschodniej woj. podkarpackie charakteryzowało się najwyższym poziomem atrakcyjności inwestycyjnej, jednak zostało zakwalifikowane do przedostatniej w kolejności podgrupy regionów pod względem aktywności wobec inwestorów (wraz z woj. lubuskim). W 2014 r. z liczbą 3 Specjalnych Stref Ekonomicznych, podkarpackie plasowało się w rankingu województw na tej samej pozycji, co województwa: lubelskie, małopolskie, śląskie oraz zachodniopomorskie. Jednocześnie zostało zakwalifikowane do przedostatniej w kolejności podgrupy regionów pod względem aktywności wobec inwestorów (wraz z woj. lubuskim). Podkarpacie wyróżniała pod kątem funkcjonowania instytucji otoczenia biznesu stosunkowo duża ilość klastrów w porównaniu do innych regionów kraju. W działających w 2014 r. strukturach klastrowych funkcjonowało 466 podmiotów, wśród których znajdowały się: przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu, jednostki naukowe oraz inne kategorie instytucji. Rolnictwo W 2014 r. przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosiła 4,3 ha, wobec 9,5 ha przeciętnie w kraju, a pracujący w rolnictwie stanowili 16,2%, wobec 11,5% średnio w kraju. Podkarpackie jest jednym z regionów wiodących pod względem znaczenia ekologicznej produkcji rolnej. W 2013 r. udział powierzchni gospodarstw rolnych wyniósł 4,4%, (wobec średniej ogólnopolskiej 3,4%). W latach 2011–2014. Liczba osób zatrudnionych w rolnictwie zmniejszyła się. Przemysł Poziom innowacyjności firm sektora przemysłowego – 12,3% – uplasował Podkarpacie na czwartej pozycji w rankingu województw (średnia ogólnopolska wyniosła 11,5%). W latach 2010–2013 nastąpił wzrost udziału przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych na eksport w przedsiębiorstwach przemysłowych, w przychodach netto ze sprzedaży ogółem – z poziomu 3,6% w 2010 roku, do 5,4% w roku 2013, plasując województwo podkarpackie powyżej średniej ogólnopolskiej. Infrastruktura techniczna Długość sieci dróg ekspresowych i autostrad w 2013 r. wyniosła 102 km, a gęstość – 0,57 km na 100 km2, wobec średniej ogólnopolskiej – 0,87 km na 100 km2. Jednak w latach 2010–2013 odnotowano wzrost zarówno długości, jak i gęstości dróg ekspresowych i autostrad w tym województwie. Wysoki jest i stale rośnie poziom bezpieczeństwa w ruchu drogowym: w 2013 r. wskaźnik dotyczący ofiar śmiertelnych wypadków drogowych na 10 tys. ludności był najniższy wśród województw. Infrastruktura kolejowa w woj. podkarpackim jest relatywnie słabsza niż w pozostałych regionach kraju: długość linii kolejowych w eksploatacji (924 km) wyznaczyła Podkarpackiemu 5. miejsce od końca, a gęstość sieci linii kolejowych (5,2 km na 100 km2) jest mniejsza niż średnia ogólnopolska (6,2 km na 100 km2). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 73 Przegląd regionalny Polski 2015 Słabo rozwinięta jest na Podkarpaciu sieć wodociągowa i kanalizacyjna. W 2013 roku długość czynnej sieci rozdzielczej wyniosła 14 192,3 km. Pod względem długości sieci wodociągowej mamy do czynienia z dominacją powiatów z północnej części woj. podkarpackiego. Najkrótsza jest sieć wodociągowa w powiatach południowych; niski też jest odsetek osób korzystających z sieci wodociągowej (76,7%); zdecydowanie więcej mieszkańców korzysta z sieci wodociągowej w północnych niż południowych powiatach województwa. Z kolei sieć kanalizacyjna Podkarpackiego jest najdłuższa w Polsce – w 2013 r. wyniosła 15 073,9 km (np. na Mazowszu było to 13 080,4 km, a w Wielkopolsce – 11 549,3 km. Nie przekłada się to na lepszą dostępność do sieci kanalizacyjnej (62,6% wobec 65,1% średnio w kraju) i daje to Podkarpaciu 14. pozycję w rankingu województw pod względem odsetka osób korzystających z kanalizacji, wyprzedzającemu jedynie województwa: lubelskie (49,7%), świętokrzyskie (52,5%), podlaskie (62,1%). W zakresie infrastruktury informatycznej należy zauważyć, że w chwili obecnej dostęp do Internetu w niewielkim stopniu różnicuje polskie regiony. Na poziomie ogólnopolskim 93,1% firm posiadało dostęp do Internetu; na Podkarpaciu dotyczyło to 93,5% firm. Z kolei udział gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu (67,6%) był nieco niższy od średniej ogólnopolskiej wynoszącej 68,8%, ale najwyższy spośród wszystkich województw Makroregionu Polski Wschodniej. Budżety jednostek samorządu terytorialnego Dochody budżetu woj. podkarpackiego w 2013 r. wyniosły 1 142,2 mln zł. i w porównaniu do poprzedniego roku (871,6 mln zł) zwiększyły się o 31 %. Wzrost ten był jednym z najwyższych w kraju, dzięki czemu Podkarpacie pod względem dochodów na tle innych województw uplasowało się na 5 pozycji. Wydatki budżetu w latach 2010 – 2012 systematycznie się zmniejszały (891 mln zł w 2012 r.) i dopiero w 2013 r. odnotowano znaczny ich wzrost (do poziomu 1 112,2 mln zł). W 2013 r., mimo wzrostu w latach 2010–2013 r., woj. podkarpackie cechował niemal najniższy w kraju poziom dochodów gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Średnio wyniosły one 3 310,4 zł przy ogólnopolskiej 3 746,78 zł i były mocno zróżnicowane wewnętrznie. Najniższe dochody były w gminach powiatów: krośnieńskiego (2 737,64 zł), mieleckiego (2 806,97 zł), leżajskiego (2 814,53 zł) oraz niżańskiego (2 817,51 zł). Najwyższy poziom odnotowano w miastach na prawach powiatu, tj.: Krośnie (5 706,26 zł), Przemyślu (5 387,41 zł), Rzeszowie (5 189,88 zł) oraz Tarnobrzegu (4 792,58 zł). Poziom wydatków samorządów w przeliczeniu na 1 mieszkańca na szczeblu gminnym na Podkarpaciu wyniósł 3 750,29 zł i zależał od poziomu dochodów gmin. Niższy poziom wystąpił jedynie w województwach: opolskim (3 133,25 zł) oraz lubuskim (2 283,17 zł). Najwyższy poziom wydatków został zidentyfikowany w miastach na prawach powiatu: Krośnie (5 711,78 zł), Rzeszowie (5 333,69 zł), Przemyślu (5 298,30 zł) oraz Tarnobrzegu (4 775,04 zł). Poziom najniższy dotyczy powiatów: krośnieńskiego (2 641,67 zł), mieleckiego (2 764,72 zł), niżańskiego (2 778,82 zł), dębickiego (2 824,55 zł) oraz strzyżowskiego (2 825,22 zł). Analiza wydatków samorządów na obsługę długu publicznego pozwala pośrednio wnioskować o obecnych możliwościach samorządów w zakresie zaciągania kolejnych zobowiązań finansowych. I tak, okazuje się, że Podkarpacie należy do województw, w których koszt obsługi długu publicznego przez samorządy jest relatywnie niski (10,6 zł wydatków samorządów na obsługę długu publicznego na 1000 zł dochodów; niższa wartość omawianego wskaźnika wystąpiła tylko w województwach: śląskim – 8,5 zł i opolskim – 8,7 zł). Ludność, stan i ochrona zdrowia Sytuacja demograficzna woj. podkarpackiego była nieco lepsza od sytuacji ogólnopolskiej. W ostatnich czterech latach liczba mieszkańców województwa podkarpackiego utrzymywała się na stałym poziomie, a w 2012 r. nieznacznie wzrosła; zanotowano dodatnie (0,01%) średnioroczne tempo wzrostu liczby ludności. Pomimo to, zauważalne są niekorzystne tendencje w analizowanym okresie: odnotowano systematyczny spadek przyrostu naturalnego na 1000 mieszkańców – z 1,4 w 2011 roku, do 0,7 w roku 2014. Wewnątrz województwa do powiatów o najwyższym przyroście naturalnym należały rzeszowski oraz dębicki. W 2014 roku woj. podkarpackie cechowało się współczynnikiem dzietności na poziomie nieznacznie niższym od ogólnopolskiego (1,23 wobec 1,256 średnio w kraju). W latach 2010–2013 w woj. podkarpackim nie zmieniały się znacząco przyczyny zgonów. Należy jednak zwrócić uwagę na zmniejszenie się udziału chorób układu oddechowego jako powodu śmierci chorego przy wzroście tego odsetka w całej Polsce oraz spadek zgonów z powodu chorób układu krążenia, który nie nastąpił w Polsce. Niekorzystny był jednak wysoki wskaźnik zgonów niemowląt. Sytuacja ta dotyczyła w szczególności powiatu rzeszowskiego oraz powiatów ościennych. 74 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Podobnie jak w całym kraju, w woj. podkarpackim coraz mocniej zaznacza się niekorzystna zmiana struktury wiekowej społeczeństwa: w latach 2011–2014 nastąpił wzrost udziału populacji w wieku poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) z 16,3% w 2011 r., do 17,7% w roku 2014. Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet i mężczyzn w wieku 30 lat było w 2013 r. najdłuższe, w porównaniu do pozostałych województw. Procesy urbanizacyjne w przypadku woj. podkarpackiego nie zmieniły się znacząco: udział ludności zamieszkałej na terenach miejskich utrzymał się w latach 2011–2014 na niemal niezmienionym poziomie (z 41,4% w 2011 r., do 41,3% w roku 2014). W 2014r. wskaźnik salda migracji międzywojewódzkich i zagranicznych na 10 tys. ludności wyniósł -10,56 w stosunku do -26,9 jako najniższej i +24,6 jako najwyższej wartości tego wskaźnika w innych województwach. Na Podkarpaciu w 2014 r. odnotowano najmniej przestępstw na 1000 mieszkańców. Skala przestępczości wewnątrz województwa jest zróżnicowana: najwyższą notują miasta Tarnobrzeg, Rzeszów, Przemyśl i Krosno, zaś najbezpieczniej jest w powiatach krośnieńskim i strzyżowskim. W latach 2012–2014 zarówno w Polsce, jak i w województwie podkarpackim, zmalała liczba przestępstw w postępowaniach przygotowawczych na 1000 mieszkańców. Wskaźnik ten wyniósł w roku 2014 w Polsce 22,72, a w województwie podkarpackim 13,15. Jest to zdecydowanie mocną stroną województwa. Rynek pracy, sytuacja dochodowa ludności i pomoc społeczna Trudna była sytuacja na podkarpackim rynku pracy. W 2013 r. liczba pracujących w gospodarce narodowej w województwie podkarpackim wyniosła 423 206 osób, co dało dziewiątą pozycję w rankingu wszystkich województw. W 2013 r. największą liczbę osób pracujących zarejestrowano w Rzeszowie oraz powiatach mieleckim, dębickim, stalowowolskim. Najmniej osób pracujących odnotowały powiaty: bieszczadzki, leski, strzyżowski, lubaczowski oraz przemyski. Wskaźnik zatrudnienia osób w przedziale wiekowym 15–64 lata w 2014 r. był na przedostatnim miejscu wśród wszystkich województw. W końcu 2014 r. Podkarpacie miało wysoką stopę bezrobocia rejestrowanego – 14,8%. Brak zatrudnienia przełożył się na niskie zarobki. Przeciętne wynagrodzenie brutto w 2013 r. należało do najniższych w kraju i wyniosło 3147,10 zł, wobec 3659,40 przeciętnie w kraju. Na poziomie podregionalnym najwyższy poziom przeciętnego wynagrodzenia brutto występował w podregionie rzeszowskim (3 505,38 zł), a najniższy – w krośnieńskim (3021,02 zł). W 2013 r. Podkarpacie miało najniższy w Polsce poziom dochodów do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca w sektorze gospodarstw domowych. Pod względem zagrożenia relatywnym ubóstwem sytuacja Polski Wschodniej była wyraźnie gorsza od reszty kraju, gdzie uśredniony poziom tego wskaźnika wyniósł w 2013 r. 16,2%. Choć odsetek mieszkańców żyjących poniżej relatywnej granicy ubóstwa był w województwie podkarpackim wyraźnie wyższy (20,9%), jednak na tle pozostałych województw Polski Wschodniej sytuacja woj. podkarpackiego była relatywnie korzystna. W badanym okresie 2010– 2013 odsetek mieszkańców w gospodarstwach domowych, żyjących poniżej minimum ustawowego, wzrósł z 6,9% w 2010 r., do 16,9% w roku 2013. Podkarpackie znalazło się w grupie województw o najwyższym udziale osób korzystających z finansowego wsparcia w ramach systemu pomocy społecznej: odsetek osób, którym przyznano w 2013 r. świadczenia pomocy społecznej był wyższy od wartości dla całego kraju (516,2 osób) i wyniósł 641,1 osób. W woj. podkarpackim w wysokim stopniu wykorzystywana jest środowiskowa pomoc społeczna. Największą liczbą beneficjentów pomocy środowiskowej w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w 2013 r. odnotowały powiaty: przemyski, brzozowski, niżański oraz dębicki. Najmniej korzystały ze środowiskowej pomocy społecznej: m. Rzeszów, powiat krośnieński, mielecki, stalowowolski, łańcucki oraz ropczycko-sędziszowski, czyli powiaty reprezentujące główne ośrodki miejskie w województwie podkarpackim. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 75 Przegląd regionalny Polski 2015 Turystyka Województwo podkarpackie ma do zaoferowania bogactwo walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz dziedzictwa kulturowego. Jest to jeden z najczystszych regionów w Polsce o najlepiej zachowanym środowisku naturalnym, m.in. dzięki szerokiemu zasięgowi obejmowania obszarów chronionych. O potencjale turystycznym regionu, oprócz dóbr przyrody i kultury, stanowi przede wszystkim baza turystyczna, która pozwala na korzystanie z atrakcji regionu, a także dostępność komunikacyjna. W ostatnich latach obserwuje się systematyczny przyrost turystycznych obiektów noclegowych. Średnia liczba turystycznych obiektów noclegowych na 10 tys. ludności systematycznie rośnie. W 2014 r. była nieco niższa (2,41) od średniej krajowej (2,57). Liczba miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania przypadająca na 1000 mieszkańców wyniosła 12,97, wobec 18,03 średnio w kraju. W rankingu polskich województw podkarpackie zajęło siódmą pozycję pod względem nasycenia miejscami noclegowymi. Nasycenie miejscami noclegowymi jest w woj. podkarpackim silnie zróżnicowane. Potwierdza się obraz województwa podkarpackiego jako wewnętrznie podzielonego na aktywne południe oraz nieaktywną turystycznie północ. Z jednej strony mamy do czynienia z powiatami, w których liczba miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania przypadająca na 1000 mieszkańców jest bardzo wysoka i wielokrotnie przekracza średnią wartość dla całego województwa (12,97). Są to przede wszystkim powiaty: leski oraz bieszczadzki, w których osiągnięty wynik jest wypadkową relatywnie niewielkiej liczby mieszkańców oraz dużego potencjału turystycznego wynikającego z atrakcyjności przyrodniczej. Z drugiej strony, w większości powiatów województwa podkarpackiego wartość omawianego wskaźnika była nie tylko wyraźnie niższa od wartości osiągniętej przez obydwa ww. powiaty, ale także od średniej wartości wskaźnika w województwie. Kultura Województwo podkarpackie jest atrakcyjnym turystycznie regionem dzięki zachowaniu wielu ośrodków materialnego dziedzictwa tradycyjnej kultury regionalnej. Natomiast uczestnictwo ludności w kulturze jest w dużym stopniu zdeterminowane zasobami, jakimi dysponują instytucje kultury. Podkarpacie posiada najmniej ośrodków kultury wysokiej, takich jak teatry i instytucje muzyczne (3), ale trzeba zauważyć, że stan liczby teatrów, filharmonii, oper, operetek zależy również od stopnia urbanizacji danego regionu, gdyż są to instytucje działające na ogół w dużych, dobrze prosperujących miastach. Stąd liczba widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 ludności w 2014 r. wyniosła w woj. podkarpackim niespełna 106 osób, a więc trzykrotnie mniej niż średnia ogólnopolska, która w tym samym roku wyniosła prawie 319 osób. Jedną z najbardziej egalitarnych instytucji kulturalnych stanowią biblioteki, których w województwie podkarpackim w 2013 r., łącznie z filiami było 677 (piąta pozycja w kraju). Wg wskaźnika liczby ludności przypadającej na jedną filię biblioteczną, podkarpackie posiada największe zasoby w Polsce. Powszechny dostęp ludności do kultury zapewniają ośrodki kultury, takie jak wiejskie i miejskie domy kultury, świetlice, kluby i inne. Podkarpackie posiada bogate zasoby instytucji kultury o powszechnej dostępności. Pod względem liczby domów kultury, ośrodków kultury, świetlic i klubów jest trzecim województwem w Polsce. Aktywność społeczna Zaangażowanie w organizacje pozarządowe stanowi istotną część aktywności społecznej, jaką wykazują obywatele. W 2012 roku (brak aktualniejszych danych) woj. podkarpackie cechowało się jedną z najwyższych w kraju liczbą organizacji pozarządowych przypadającą na 10 tys. mieszkańców (24 podmioty, wobec 22 organizacji na 10 tys. mieszkańców przeciętnie w kraju). Składa się na to liczebność i aktywność Ochotniczych Staży Pożarnych, które niejednokrotnie są głównym ośrodkiem aktywności społecznej na obszarach wiejskich. Podkarpacie odnotowuje też relatywnie wysoką frekwencję wyborczą – w 2010 roku średnia frekwencja z dwóch tur wyborów samorządowych wyniosła 45,86% (2. lokata w kraju), zaś w 2014 roku średnia osiągnęła 39,91% (3. pozycja w kraju). Środowisko przyrodnicze Stan środowiska przyrodniczego w woj. podkarpackim jest dobry i w odniesieniu do wskaźników obrazujących natężenie zagrożeń w obszarze ochrony środowiska, dynamika zmian wartości wskaźników zanieczyszczeń wskazuje na systematyczną poprawę jakości środowiska przyrodniczego na Podkarpaciu. 76 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzonych do wód lub do ziemi w przeliczeniu na 1 mieszkańca 2013 roku w woj. podkarpackim była jedną z najniższych i wyniosła 33m3. Był to wynik zdecydowanie niższy od uśrednionej ilości odprowadzanych ścieków w całej Polsce (56,3m3). Powiaty w woj. podkarpackim, w których średnia wartość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia odprowadzonych do wód lub do ziemi na 1 mieszkańca jest zbliżona lub nawet nieznacznie przekracza ogólnopolską wartość wskaźnika, to powiaty związane z dużymi ośrodkami miejskimi: m. Tarnobrzeg, m. Rzeszów oraz powiat stalowowolski. Jednakże w zdecydowanej większości podkarpackich powiatów wielkość zanieczyszczeń ciekłych odprowadzanych do ziemi lub wody pozostaje na relatywnie niskim poziomie, zaś wyraźnie najniższa ich skala w 2013 r. dotyczyła powiatów: strzyżowskiego, bieszczadzkiego, kolbuszowskiego, przemyskiego, niżańskiego oraz brzozowskiego. Podkarpacie cechuje jeden z najniższych w Polsce poziomów emisji zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych – w 2014 r. wyniósł on 141,52 t w przeliczeniu na 1 km2. Poziom ten był zdecydowanie niższy od średniej ogólnopolskiej (668,63 t). W części powiatów woj. podkarpackiego występuje zerowa lub bardzo mała emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych. Są to przede wszystkim powiaty: niżański, strzyżowski, leski, przemyski, brzozowski oraz lubaczowski. W miastach na prawach powiatu skala emisji jest już zdecydowanie większa. Również skala składowania odpadów przemysłowych w 2014 roku była relatywnie niewielka na Podkarpaciu. W latach 2011–2014 odnotowano bardzo duży spadek ilości odpadów wytworzonych i dotychczas składowanych w tonach na 1 km2 powierzchni – ze 117,3 ton w 2011 r. do 61,6 ton w roku 2014. Jest to jedyne województwo Makroregionu Polski Wschodniej, które w analizowanym okresie zanotowało spadek wartości tego wskaźnika; w pozostałych ilość odpadów przemysłowych wzrosła. Wzrost wystąpił również na obszarze całego kraju. Woj. podkarpackie w 2013 r. znajdowało się w czołówce polskich województw pod względem powierzchni obszarów prawnie chronionych. Na Podkarpaciu zajmują one powierzchnię 800 560 ha, co stanowi blisko połowę jego powierzchni i jest powierzchnią mniejszą tylko od powierzchni obszarów chronionych w województwach: wielkopolskim, mazowieckim oraz warmińsko-mazurskim. Obszary prawnie chronione zlokalizowane na terenie woj. podkarpackiego stanowią blisko 8% całości obszarów prawnie chronionych w Polsce. W województwie podkarpackim istnieją 2 parki narodowe, 10 parków krajobrazowych i 13 obszarów chronionego krajobrazu, a także 93 rezerwaty przyrody. Powierzchniowe formy ochrony przyrody w województwie podkarpackim w 2014 r. Źródło: www.rot.podkarpackie.pl Największa powierzchnia obszarów prawnie chronionych znajduje się w powiatach zlokalizowanych w południowej i wschodniej części województwa: bieszczadzkim (gdzie 100% powierzchni powiatu stanowią obszary prawnie chronione), leskim (98,2%), sanockim (82,5%) oraz przemyskim (70,7%). Z kolei powiatami, w których udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni całego województwa jest najmniejszy, w 2013 r. były przede wszystkim powiaty powiązane z głównymi ośrodkami miejskimi regionu. Wielkość powierzchni obszarów chronionych to cecha o stosunkowo dużym stopniu stałości. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 77 Przegląd regionalny Polski 2015 Wykorzystanie funduszy europejskich Wg stanu na dzień 30.06.2015 r. dofinansowanie projektów realizowanych na terenie woj. podkarpackiego z funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności wynosi 18,543 mld zł, co stanowi 7,1% dofinansowania w skali kraju. Dofinansowanie w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa wynosi 8 708,96 zł, co stanowi 126,8% średniej ogólnopolskiej. Analizując priorytety objęte największym wolumenem wsparcia w woj. podkarpackim w całości perspektywy finansowej na lata 2007–2013, należy zauważyć dominujący pod względem wartości udzielonego dofinansowania, charakter przedsięwzięć infrastrukturalnych o profilu transportowym. Częściowo dominacja ta wynika ze specyfiki tego rodzaju inwestycji, które cechują się relatywnie wysokim poziomem kosztochłonności. Jednocześnie należy zauważyć, że bardzo dużą kwotą dofinansowania został objęty obszar związany z inwestycjami w przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z dziedziną badań i innowacji. Bardzo duży wolumen wsparcia finansowego na sferę B+R, mógł być czynnikiem generującym relatywnie dobrą pozycję Podkarpackiego względem innych regionów pod względem wielkości nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Pozostałe priorytety, wsparte w relatywnie dużym stopniu w woj. podkarpackim, dotyczą w większym stopniu kwestii o charakterze społecznym – obejmując zarówno instrumenty pomocowe na rynku pracy („Wdrażanie aktywnych i prewencyjnych instrumentów rynku pracy”), jak i infrastrukturę społeczną w obszarze oświaty („Infrastruktura systemu oświaty”) – oraz wsparcia dla sektora przedsiębiorstw, ale nieodnoszącego się w sposób ścisły i bezpośredni do rozwoju innowacji i działań B+R („Inne inwestycje w przedsiębiorstwa”). Uszczegółowieniem charakterystyki dotyczącej wsparcia ze środków wspólnotowych wykorzystanego w woj. podkarpackim są dane obrazujące wartość udzielonego dofinansowania w ujęciu terytorialnym. Wartość dofinansowania projektów ze środków wspólnotowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca w poszczególnych województwach i powiatach województwa podkarpackiego w perspektywie finansowej 2007–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KSI SIMIK stan na 30.06.2015 r. Podkarpacie z kwotą 8 708,96 zł należy do regionów, w których poziom udzielonego dofinansowania per capita należał w okresie 2007–2013 do najwyższych w Polsce. Z wyższą jego wartością mieliśmy do czynienia tylko w woj. warmińsko-mazurskim (9 160,22 zł), natomiast wszystkie pozostałe województwa otrzymały wsparcie w wysokości, która po jej zrelatywizowaniu do liczby mieszkańców okazała się mniejsza niż na Podkarpaciu. Oznacza to, że Podkarpacie wyróżnia się na tle reszty kraju jako region o relatywnie dużej skali finansowej interwencji publicznej zaprogramowanej w ramach krajowych i regionalnych instrumentów pomocowych współfinansowanych ze środków wspólnotowych. Jednocześnie jednak środki unijne były istotnym czynnikiem kształtującym potencjał gospodarczy regionu oraz podejmowaną w jego ramach aktywność inwestycyjną. Może to generować ryzyko braku wystarczającego wewnętrznego potencjału inwestycyjnego regionu w okresie, gdy skala wsparcia unijnego ulegnie zmniejszeniu. 78 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Regionalny Program Operacyjny województwa Podkarpackiego na lata 2007–2013 (RPO WP) Na realizację Regionalnego Programu Operacyjnego Województwo Podkarpackie otrzymało 1,2 mld EUR. Od początku wdrażania RPO WP ogłoszono (stan w dniu 30 czerwca 2015 r.) łącznie 76 konkursów wniosków w 8 osiach priorytetowych. W ramach przeprowadzonych naborów złożono 4 727 projektów z wnioskowanym dofinansowaniem wynoszącym 7 001,1 mln PLN. Do 30 czerwca br. Zarząd Województwa Podkarpackiego zatwierdził do realizacji 3 101 wniosków na kwotę dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) 6 015,14 mln PLN, co stanowi 122% alokacji EFRR na realizację RPO WP. Projekty w ramach RPO WP wg miejsca realizacji – na podstawie podpisanych umów wg stanu w dniu 31 grudnia 2014 r. (zestawienie nie uwzględnia projektów w zakresie pomocy technicznej oraz projektów o charakterze regionalnym) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KSI SIMIK stan na 30.06.2015 W ramach RPO WP dofinansowanych jest 76 projektów o charakterze regionalnym realizowanych na terenie wielu powiatów, o wartości ogółem 965,55 mln PLN, w tym dofinansowanie z EFRR 662,95 mln PLN. Absorbcja środków w ramach programu jest najwyższa w stolicy województwa oraz w pozostałych ośrodkach miejskich. Najmniej środków zakontraktował powiat bieszczadzki, leski i przemyski oraz miasto i powiat tarnobrzeski. Nie odbiega to zasadniczo od tendencji obserwowanych w ramach innych programów regionalnych, gdzie wsparcie koncentruje się w tzw. „biegunach wzrostu”. Może to jednak prowadzić do marginalizacji słabszych powiatów, które nie mają potencjału do konkurowania z dużymi ośrodkami. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 79 Przegląd regionalny Polski 2015 Efekty realizacji RPO WP na lata 2007–2013 Do dnia 30 czerwca 2015 r. zakończono realizację 2 297 projektów na łączną kwotę dofinansowania z EFRR w wysokości 3 654,16 mln PLN, co stanowi 74% alokacji EFRR na realizację RPO WP. • W ramach podpisanych umów beneficjenci deklarują utworzenie 5 127,77 miejsc pracy (EPC). • W ramach osi priorytetowej I RPO WP wsparcie ze środków UE uzyskało 995 projektów podmiotów gospodarczych. Dofinansowane przedsięwzięcia udostępniają ponad 1,1 tys. nowych produktów oraz zostanie wdrożonych 364 szt. technologii. Ponadto dofinansowano 14 funduszy pożyczkowych i poręczeniowych kwotą środków UE w wysokości 107,19 mln PLN. Dofinansowane fundusze udzieliły łącznie 2 964 pożyczki i poręczenia na łączną kwotę 181 122 924 PLN. • Umowami objęto przedsięwzięcia dot. przebudowy ponad 909 km dróg gminnych i powiatowych oraz budowy blisko 68 km nowych dróg. • W zakresie komunikacji miejskiej zrealizowano w ramach RPO WP 10 projektów. W wyniku ich realizacji zakupionych zostało 81 jednostek taboru komunikacji miejskiej. • W ramach III osi priorytetowej Społeczeństwo informacyjne RPO WP realizowanych jest 60 projektów na kwotę 280,61 mln PLN z EFRR. W wyniku realizacji tych projektów uruchomionych zostanie 918 usług on-line. • Umowami objęto przedsięwzięcia wybudowania/zmodernizowania ponad 956 km sieci wodociągowej, z której skorzysta ponad 197 tys. osób. • W ramach zakończonych projektów w zakresie infrastruktury oczyszczania ścieków wybudowano 1 547,25 km sieci kanalizacji sanitarnej, z której korzysta 75 313 osób. • W zakresie Infrastruktury przeciwpowodziowej i racjonalnej gospodarki zasobami wodnymi realizowanych jest 27 projektów na kwotę 161,7 mln PLN. W wyniku realizacji tych projektów wybudowanych, wyremontowanych lub przebudowanych zostanie 32,46 km wałów przeciwpowodziowych, które obejmą ochroną ponad 43 tys. mieszkańców. Dzięki wsparciu środków finansowych dostępnych w ramach polityki spójności UE w województwie podkarpackim mogły być realizowane działania, które przyczyniły się do pozytywnych zmian w sytuacji społeczno-gospodarczej. Ostateczna ocena ich oddziaływania w chwili obecnej nie może być jednak dokonana kompleksowo, bowiem zdecydowana większość przedsięwzięć, w tym tych dofinansowanych w ramach RPO WP 2007–2013, jest ciągle w realizacji lub też zakończona została stosunkowo niedawno. Zrealizowane już i będące w trakcie realizacji przedsięwzięcia mają bardzo duży wpływ na sytuację makroekonomiczną województwa podkarpackiego, a w konsekwencji na podwyższenie poziomu jakości życia mieszkańców oraz atrakcyjność województwa podkarpackiego. 80 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 10. WOJEWÓDZTWO PODLASKIE Atuty i problemy rozwojowe regionu Województwo podlaskie charakteryzuje się najniższym poziomem rozwoju gospodarczego (niekorzystna struktura gospodarki, niski poziom przedsiębiorczości, słaba dostępność transportowa), jednak posiada status zielonego – promuje szybki rozwój w obszarze związanym z ekologią i ochroną środowiska; wyróżnia się szybkim tempem wzrostu odsetka energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych, przy jednoczesnym spadku poziomu emisji zanieczyszczeń i dynamicznie upowszechniającym się rolnictwie ekologicznym. Udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem w 2013 r. wyniósł aż 72,3%. Wprawdzie ilość energii wytwarzanej w regionie nie zaspokaja jego potrzeb energetycznych, jednak wskaźnik osiągnął najwyższą wartość wśród wszystkich województw Polski i wykazuje trend silnie rosnący. Szacuje się wzrost wartości wskaźnika w 2014 r. do poziomu zbliżonego do 80%. Udział produkcji energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem w% 100% 50% 1% 0% 2005 2% 2% 2006 2007 42% 38% 2009 2010 49% 60% 72% 12% 2008 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem Trend dotychczasowy Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Pozytywny trend obserwowany jest również w obszarze ekologicznych użytków rolnych. Udział powierzchni ekologicznych użytków rolnych w 2011 r. wyniósł 2,85%, wobec średniej w Polsce 2,48%, a w 2013 r. uplasował już Podlasie na miejscu 5. Rozwój rolnictwa ekologicznego, oraz produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych idą w parze ze spadkiem ilości emitowanego w regionie metanu (CH4). W 2014 r. emisja metanu z województwa podlaskiego stanowiła jedynie 0,0015% (7 241,49 kg/rok) całkowitej emisji tego gazu w Polsce i była niższa o 73% od poziomu notowanego w 2011 r. (26 888,51 kg/rok). Status dostępnego, to jednocześnie atut i bariera w rozwoju województwa. Podlaskie ma szansę stać się ważnym szlakiem komunikacyjnym o znaczeniu europejskim. Budowa drogi ekspresowej S61 Via Baltica oraz kolejowej Rail Baltica to jedne z najważniejszych inwestycji w zawartym z rządem Kontrakcie Terytorialnym dla województwa podlaskiego na lata 2014–2023. Projekty te są przewidziane do realizacji w ramach europejskiego programu Connecting Europe Facility (CEF). Ich realizacja uzależniona jest jednak od rozstrzygnięć CEF, a w dalszej kolejności, dostępności środków w ramach krajowych programów operacyjnych. W obszarze kapitału społecznego, w latach 2008–2012, w regionie poprawiła się sytuacja w zakresie liczby organizacji pozarządowych przypadających na 10 tys. mieszkańców. W 2008 r. wskaźnik osiągał wartość 19, a w 2012 r. już 22 organizacje. Wynik ten plasuje województwo na poziomie średniej krajowej (22 organizacje). W obszarze powiązań gospodarczych i współpracy, region zakłada wykorzystanie partnerstw transgranicznych i ożywienie gospodarki zorientowanej na wschodnich sąsiadów, przy uwzględnieniu odpowiedniego czynnika ludzkiego, w drodze rozwoju specjalizacji w dziedzinach sprzyjających rozwojowi handlu zagranicznego i współpracy środowisk akademickich na polu wymiany studentów. Status przedsiębiorczego – to wyzwanie dla regionu. Dynamika rozwoju województwa wskazuje, że region niezmiennie utrzymuje się w grupie województw rozwijających się najwolniej. Wg danych GUS, PKB Podlaskiego na jednego mieszkańca w 2011 roku wyniósł 29 452 zł., a w 2013 r., osiągnął 31 426 zł. Jeżeli ten wynik potwierdzi się w ostatecznych wyliczeniach, województwo podlaskie po raz pierwszy od czterech lat, osiągnie tempo wzrostu gospodarczego przewyższające tempo wzrostu gospodarczego Polski. Niski poziom PKB w stosunku do średniej dla Polski i niski poziom wydajności pracy mierzonej wartością dodaną brutto na jednego pracującego (13 miejsce wśród pozostałych regionów Polski), przy braku zmiany w dotychczasowych trendach, spowodują utrzymanie dystansu dzielącego Podlasie od reszty kraju. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 81 Przegląd regionalny Polski 2015 W 2012 r. filarem gospodarki regionu stał się sektor handlu (sekcja G, największy udział WDB w porównaniu z pozostałymi sekcjami). Drugim, pod względem udziału w gospodarce regionu, był sektor usług (sekcje M,N,O,P,Q,R,S,T 36), którego udział w wartości dodanej brutto był wysoki również w skali całego kraju. Dla porównania najniższe wartości wskaźnika w 2012 r. odnotowano po stronie sekcji związanej z przemysłem, budownictwem i usługami finansowymi. Udział poszczególnych sekcji w gospodarce regionu kształtował się następująco: przemysł bez przetwórstwa przemysłowego (sekcje B,D,E) – 3,5%; przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) – 16,2%; budownictwo (sekcja F) – 7,6%; działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz obsługa rynku nieruchomości (sekcje K, L) – 8,7%; pozostałe usługi (sekcja S) – 26,7%. Struktura zatrudnienia w 2013 r., w porównaniu do roku 2012, nie uległa znaczącej zmianie. Według BAEL, największy odsetek osób w województwie podlaskim pracuje w sektorze usług – 52,8% (11 miejsce w kraju pod względem odsetka osób zatrudnionych w sektorze usług), w sektorze rolniczym miejsce pracy znajduje 24,3% osób. Większy odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie posiada tylko województwo lubelskie. Ponadto, tylko w tych dwóch województwach (podlaskie i lubelskie) odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie przewyższał (w 2013 r.) odsetek osób zatrudnionych w przemyśle. W woj. podlaskim odsetek osób zatrudnionych w przemyśle w 2013 r. wyniósł 22,9%; niższym odsetkiem charakteryzowały się tylko województwa lubelskie i mazowieckie. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w rejestrze REGON w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w 2013 r. wyniosła 73 podmioty; niższe wartości osiągnęły tylko województwa lubelskie i podkarpackie. Na 10 tys. ludności przypada 825 przedsiębiorstw, co stanowi 77% średniej krajowej. Podlaskie przedsiębiorstwa cechuje stosunkowo niski poziom innowacyjności w ujęciu ogólnym. Co prawda średni udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych i z sektora usług w 2013 r. był najwyższy w kraju (17,7%, w porównaniu do 14,3% dla Polski), jednak nakłady na działalność innowacyjną w przeliczeniu na przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły tego typu nakłady, były niskie w porównaniu z resztą kraju i w ostatnich latach wykazywały raczej tendencję spadkową. Mimo znacznej ilości przedsiębiorstw innowacyjnych nie wzrastają odpowiednio środki przeznaczone na innowacje i działalność badawczo-rozwojową. Średni udział przedsiębiorstw innowacyjnych – w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych i z sektora usług [%] 30 25 24,9 17,7 20 15 17,2 14,6 10 12,7 13 2010 2011 15 5 0 2006 2007 2008 2009 Poslka 2012 2013 Podlaskie Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL Działalność B+R rozwija się w regionie w wybranych sektorach gospodarki, szczególnie w usługach biznesowych oraz IT i telekomunikacji. Jednak w ujęciu ogólnym, poziom wydatków przeznaczonych na badania i rozwój w województwie podlaskim jest bardzo niski. 36 Sekcje wg PKD 2007: A – rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B,D,E – przemysł, C – przetwórstwo przemysłowe, F – budownictwo, G – handel, naprawa pojazdów samochodowych, H – transport i gospodarka magazynowa, I – zakwaterowanie i gastronomia, J – informacja i komunikacja, K – Działalność finansowai ubezpieczeniowa, L – Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M – Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N – Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O – Administracja publiczna i obrona narodowa, P – Edukacja, Q – Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R – Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S – Pozostała działalność usługowa, T – Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby. 82 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową – relacja do PKB (ceny bieżące) Wyszczególnienie Miara 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Nakłady na działalność B+R w relacji do PKB % 0,20 0,24 0,27 0,25 0,20 0,26 0,21 0,32 0,39 0,39 Dynamika wskaźnika % 20,0 12,5 -7,4 -20,0 30,0 -19,2 52,4 21,9 0,0 % wartości dla Polski % 35,7 42,9 47,4 44,6 35,1 43,3 31,3 44,4 52,0 43,8 12 11 10 11 12 11 15 12 11 12 Pozycja wśród województw Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Względem średniej krajowej, w roku 2012 wskaźnik nakłady na działalność badawczo-rozwojową – relacja do PKB wynosił w województwie zaledwie 0,39%, co było wartością o ponad połowę niższą niż analogiczny wskaźnik liczony dla całego kraju. Co więcej, tylko niewielki odsetek wydatków przeznaczonych na badania i rozwój w województwie podlaskim stanowiły wydatki przedsiębiorstw. Dynamika wydatków na B+R wskazuje na ich powolny wzrost na przestrzeni lat, niewystarczający jednak do osiągnięcia wartości średnich dla kraju. Zmiany demograficzne Podlaskie zamieszkuje 1 191,9 tys. osób, co stanowi 3,1% ogółu ludności kraju (stan na grudzień 2014 r.). Jest to jednocześnie region najsłabiej zaludniony – w 2014 r. na 1 km2 przypadało 59 osób. Ponad 60% ogółu ludności mieszka w miastach. Podlaskie jest zróżnicowane demograficznie. Najniższy przyrost naturalny od wielu lat utrzymuje się w powiecie hajnowskim – w 2014 r. wyniósł on -8,4 osoby na 1000 mieszkańców. Najwyższy przyrost naturalny notowały w tym samym roku powiaty grodzkie: Łomża, Białystok, Suwałki37. Sytuację małej liczby ludności i niskiej gęstości zaludnienia pogarsza, utrzymujące się od wielu lat, ujemne saldo migracji, spowodowane m.in. bliskością i relatywnie dobrą dostępnością komunikacyjną Warszawy. Stolica, z dużo wyższym poziomem wynagrodzeń i łatwiejszym dostępem do miejsc pracy oraz atrakcyjniejszą ofertą szkolnictwa wyższego, przyciąga zdolną i ambitną młodzież. W 2014 r. odpływ ludności województwa do innych regionów i za granicę ukształtował się na poziomie 2 249 osób. Najczęściej migrowały osoby w wieku produkcyjnym (1 998 osób), powodując tym samym duże straty kapitału ludzkiego w wieku najwyższej produktywności zawodowej. Saldo migracji w podziale na ekonomiczne grupy wieku (osoby) Wyszczególnienie Ogółem w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 –1 698 –1 721 –1 516 –1 974 –1 808 –2 511 –2 249 –282 –155 39 –91 –127 –329 –236 –1 439 –1 577 –1 564 –1 859 –1 681 –2 143 –1 998 23 11 9 –24 0 –39 –15 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Ujemne saldo migracji dotyczy niemal wszystkich powiatów województwa. Od wielu lat jedynym powiatem, w którym utrzymuje się wysokie, dodatnie saldo migracji, jest powiat białostocki (ziemski). Sytuacja wynika, w dużej mierze, z utrzymującej się popularności osiedlania się mieszkańców stolicy województwa w okolicznych miejscowościach. W latach 2010–2013, najwyższe ujemne saldo migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców notowano w powiatach: kolneńskim, zambrowskim, sejneńskim, monieckim (w 2013 r. wyniosło ono odpowiednio: -6,9; -5,8; -5,7; -5,0). Następstwa zmian demograficznych silnie zaznaczają się w strukturze wiekowej populacji województwa. Udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności regionu systematycznie wzrasta, a jednocześnie zmniejsza się liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym. 37 Jednocześnie Suwałki, mimo statystycznego przyrostu liczby ludności w ciągu ostatnich czterech lat, zanotowało najszybszy wśród powiatów grodzkich spadek poziomu przyrostu naturalnego (z 4,2 osób w 2010 r. do 1,0 osoby w 2014 r.). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 83 Przegląd regionalny Polski 2015 Liczba ludności w podziale na ekonomiczne grupy wieku (w tys.) Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ogółem 1 191,5 1 189,7 1 203,4 1 201,0 1 198,7 1 195,0 1 192,0 Przedprodukcyjnym 235,1 (19,7%) 228,7 (19,2%) 229,1 (19,0%) 223,3 (18,6%) 218,5 (18,2%) 214,0 (17,9%) 172,1 (17,7%) Produkcyjnym 751,4 (63,1%) 754,1 (63,4%) 764,8 (63,5%) 764,7 (63,7%) 763,2 (63,7%) 759,6 (63,6%) 794,0 (63,4%) Poprodukcyjnym 205,0 (17,2%) 206,9 (17,4%) 209,5 (17,4%) 212,9 (17,7%) 217,0 (18,1%) 221,3 (18,5%) 225,9 (19,0%) Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Do pozytywnych zmian w regionie, obserwowanych w 2014 r., w porównaniu do 2013 r., należy zaliczyć spadek poziomu bezrobocia rejestrowanego o 10,5 tys. osób (z 70,9 tys. osób do 60,4 tys. osób), tj. o 14,8% oraz spadek stopy bezrobocia o 2 pkt proc.: z 15,1% do 13,1% w końcu 2014 r. Jednocześnie notuje się w województwie pozytywny trend zmian w wartościach wskaźnika zatrudnienia dla osób w wieku 20–64 lata wg BAEL, wyższych od średniej krajowej. W 2014 r. wartość tego wskaźnika dla województwa wyniosła 70,0%, co stanowiło 103,9 wartości dla Polski i dawało województwu drugą pozycję w kraju. Należy jednak pamiętać, że przedmiotowe zmiany należy rozpatrywać w powiązaniu z przedstawioną powyżej sytuacją migracyjną. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 20–64 lata wg BAEL (w IV kwartale) w% Wyszczególnienie Miara 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 20–64 lata wg BAEL (w IV kwartale) w% % 60,4 62,6 66,9 68,5 67,9 65,4 66,3 66,9 67,5 70,0 % wartości dla Polski % 102,0 102,0 104,7 104,3 104,6 101,4 102,5 102,9 102,9 103,9 4 5 2 2 2 3 3 2 4 2 Pozycja wśród województw Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Sytuacja dochodowa ludności Przeciętna pensja mieszkańców województwa podlaskiego w 2013 r. wyniosła 3 432,71 zł (11 miejsce w kraju). Najwyższe przeciętne wynagrodzenie brutto w 2013 r. otrzymywali mieszkańcy powiatu bielskiego – 3 988,22 zł, najniższe powiatu suwalskiego – 2 975,50 zł. Wśród miast powiatowych najwyższe przeciętne wynagrodzenie brutto uzyskiwali mieszkańcy Białegostoku. Z danych GUS za rok 2012 wynika, że dochód przypadający na jednego mieszkańca regionu był jednym z najniższych w skali kraju i wynosił 21 466 tys. zł. Jednocześnie była to jedna z najniższych wartości tego wskaźnika dla regionu Polski Wschodniej (4 miejsce). Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych Wyszczególnienie Miara 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych % 21,3 20,8 15,4 17,9 16,7 13,4 16,2 # #38 Wartość wskaźnika dla Polski % 20,6 19,1 17,3 16,9 17,1 17,6 17,7 17,1 17,3 Pozycja wśród województw 9 11 5 10 6 2 5 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym % 19,8 19,4 23,9 23,1 23,3 25,0 24,2 23,0 22,7 Dynamika wskaźnika % –2,0 23,2 –3,3 0,9 7,3 –3,2 –5,0 –1,3 % wartości dla Polski % 121,5 123,7 126,0 115,9 123,7 113,8 127,8 127,0 129,0 Pozycja wśród województw 10 10 13 13 14 13 14 14 15 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. 38 GUS nie opublikował wartości wskaźnika na poziomie województw dla lat 2012 i 2013 w związku ze zbyt słabą jakością wyników osiągniętych w przeprowadzonych badaniach. 84 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Województwo podlaskie należy do regionów najbardziej zagrożonych ubóstwem. Mimo że w ostatnich latach liczba osób zagrożonych ubóstwem w regionie spadała, jednak spadek był wolniejszy niż w pozostałej części kraju, przez co relatywna sytuacja woj. podlaskiego pogorszyła się. W 2013 r. tylko woj. warmińsko-mazurskie posiadało wyższy odsetek osób zagrożonych ubóstwem od woj. podlaskiego. Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej (na 10 tys. ludności) 1000 900 800 700 600 R² = 0,0779 500 400 2003 2005 2007 2009 2011 2013 Osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności 2015 2017 2019 Trend dotychczasowy Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Podobna sytuacja obserwowana jest w przypadku liczby osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności. Trend wskaźnika w ostatnich latach przyjmuje tendencję spadkową, jednak jego wartość w 2013 r. – 637,3 osób stanowiła 123,5% wartości dla Polski. Infrastruktura społeczna i techniczna Zapewnienie optymalnego dostępu mieszkańców województwa do infrastruktury technicznej oraz do usług publicznych stanowi w regionie problem, będący następstwem niskiej gęstości zaludnienia, przy jednoczesnym rozproszeniu sieci osadniczej. Poprawa w tym zakresie wiąże się z wysokimi kosztami. W obszarze opieki zdrowotnej, pomimo rozproszenia struktury osadniczej, dostęp do opieki medycznej na Podlasiu jest stosunkowo dobry. W 2013 r. na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 25 pracujących lekarzy, wobec 20 lekarzy średnio w Polsce (3 miejsce wśród wszystkich województw) i 56 pielęgniarek, wobec 50 średnio w Polsce (4 miejsce wśród województw). W 2013 r. liczba szpitali na 100 tys. mieszkańców wynosiła 2,9 (2,5 średnia krajowa). Dostępność łóżek w szpitalach na 10 tys. mieszkańców wynosiła 49 (średnia 48,3).39 W województwie podlaskim istnieje problem niskiego upowszechnienia edukacji przedszkolnej, w szczególności na obszarach wiejskich. W 2013 r. w regionie funkcjonowało 216 przedszkoli, z czego tylko 29 na obszarach wiejskich (ostatnie miejsce w kraju). Wzrosła za to liczba punktów przedszkolnych – do 113 punktów w 2013 r., wobec 47 w roku 2010, z tego na obszarach wiejskich 95 punktów (wobec 42 w 2010 r.). Odsetek dzieci w wieku 3–4 lat korzystających z edukacji przedszkolnej w województwie wynosi około 60,1% (64,2% średnia w kraju), natomiast na obszarach wiejskich zaledwie 31,3%, tj. poniżej średniej krajowej (43,1%). W 2014 r. na Podlasiu 91,6% przedsiębiorstw posiadało dostęp do Internetu (93,1% średnio w kraju), a 85,8% z nich korzystało z Internetu szerokopasmowego. W przypadku gospodarstw domowych 78,8% posiada dostęp do Internetu (77,1% średnio w kraju), co plasuje województwo na 4 miejscu w kraju. Odsetek gospodarstw korzystających z szerokopasmowego Internetu (70,8%) jest bliski średniej krajowej (71,1%)40. W obszarze infrastruktury technicznej Podlasie charakteryzuje się słabym stanem infrastruktury transportowej. Gęstość sieci dróg publicznych o twardej nawierzchni w 2013 r. wynosiła 62,2 km na km2 (13 pozycja wśród województw), przy średniej wartości w kraju – 91,2 km na km2. Pod względem wartości Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej (WMDT), woj. podlaskie z wartością 12,38 w 2013 r. zajmuje przedostatnie miejsce w kraju41. Średnia wartość tego wskaźnika dla Polski wyniosła w 2013 roku 35,89. Zdrowie i ochrona zdrowia 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014 r. s. 74 Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014, GUS, Szczecin 2014. S. 14 41 T. Komornicki, P. Rosik, M. Stępniak, S. Goliszek, K. Kowalczyk, E. Jankowska, Oszacowanie wartości WMDT i wskaźników gałęziowych na potrzeby dokumentów programowych i strategicznych dot. perspektywy finansowej 2014–2020, IGiPZ, PAN, Warszawa 2014 s. 63. 39 40 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 85 Przegląd regionalny Polski 2015 Pomimo licznych inwestycji drogowych, realizowanych w perspektywie finansowej 2007–2013, i największego w kraju przyrostu liczby dróg publicznych w latach 2003–2011 (wzrost o 30%), wciąż liczne obszary województwa (zwłaszcza w jego południowej części) znajdują się poza zasięgiem izochrony (90 minut dostępu do Białegostoku). Region jest jednym z dwóch w skali kraju, przez które nie przebiega żaden odcinek autostrady. Długość dróg ekspresowych w 2013 r. wynosiła 33,1 km (w 2012 r. 10,6 km). Ponadto wciąż odsuwana jest w czasie realizacja jednej z kluczowych dla województwa inwestycji drogowych, czyli trasy Via Carpatia. Pozytywnym w tym kontekście jest umieszczenie w Dokumencie Implementacyjnym do Strategii Rozwoju Transportu do 2020 r. planu realizacji trasy Via Baltica, jako jednej z priorytetowych inwestycji drogowych, a także fakt ogłoszenia przetargów na realizację brakujących odcinków drogi S8, łączącej Białystok ze stolicą kraju, która w całości będzie realizowana w dwupasmowym standardzie drogi ekspresowej. Przebieg sieci drogowej TEN-T w województwie podlaskim. Źródło: Opracowanie własne UMWP. Województwo podlaskie posiada najrzadszą sieć kolejową w kraju (3,5 km na 100 km2, przy średniej 6,4 km na 100 km2 w Polsce). Zajmuje również ostatnie miejsce w kraju pod względem długości eksploatowanych linii kolejowych (4 km na 100 km2). Ze stolicy województwa biegną tylko trzy zelektryfikowane linie kolejowe, z czego tylko linia do Warszawy jest dwutorowa. Region nie dysponuje portem lotniczym. Niemal całe województwo znajduje się poza izochroną 120 minut dostępności do portu lotniczego. Nawet otwarcie portu w Modlinie (województwo mazowieckie), czy w Świdniku (województwo lubelskie) nie zmienia istotnie sytuacji województwa podlaskiego. 86 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Województwo podlaskie posiada niewystarczającą infrastrukturę związaną z gospodarką wodno-ściekową, przy czym szczególnie niekorzystna sytuacja występuje na obszarach wiejskich. W 2013 r. 66,4% ludności korzystało z oczyszczalni ścieków (14 miejsce w kraju), 21,3% na terenach wiejskich (ostatnie miejsce w kraju). W tym samym roku 62% ludności korzystało z sieci kanalizacyjnej, przy czym wskaźnik osiągnął nieznaczny wzrost (o 2,5%) w porównaniu z rokiem 201042. Finanse samorządu terytorialnego W 2013 r. dochody województwa podlaskiego wyniosły 572 815,2 tys. zł i były jednymi z najniższych w skali kraju. Pod względem dochodu na 1 mieszkańca, województwo charakteryzują wartości uśrednione (6. miejsce w kraju, ale dopiero 4 w makroregionie Polski Wschodniej). Najwyższe dochody budżetowe w 2013 r. uzyskały powiaty: moniecki, sejneński oraz wysokomazowiecki. Najniższe dochody w budżecie odnotowały powiaty: łomżyński, kolneński oraz białostocki. Województwo podlaskie należy do regionów, które stosunkowo dużo inwestują. Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem, w 2013 r., wyniósł 18,2%, przy 16,2% w skali całego kraju. Dla porównania, wydatki inwestycyjne w 2012 r. stanowiły 18,8% budżetu województwa, przy 17,4% średnio w Polsce. W 2011 r., przedmiotowa struktura wydatków wynosiła odpowiednio: 24,9% budżetu województwa, przy 21% dla Polski. Wydatki województwa w 2013 r. wyniosły 560 981,3 tys. zł. Najwyższą aktywność inwestycyjną w 2013 r. wykazały powiaty: suwalski (29,1%), m. Białystok (21,5%) oraz wysokomazowiecki (21%). Najniższy udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem przypadł powiatom: kolneńskiemu (9,2%), łomżyńskiemu (12,6%) oraz sejneńskiemu (12,9%). Z analizy klasyfikacji budżetowej, najwyższy udział wydatków budżetowych w wydatkach regionu ogółem, przypada miastu Białystok. Poza stolicą regionu najwięcej wydatkują: 1)Powiat m. Suwałki, w tym najwięcej w obszarach: • kultura i ochrona dziedzictwa kulturowego, • ochrona zdrowia, • turystyka (także powiat augustowski), • bezpieczeństwo publiczne. 2)Powiat białostocki, w tym najwięcej w obszarach: • administracja publiczna, • działalność usługowa, • gospodarka komunalna i ochrona środowiska, • gospodarka mieszkaniowa, • oświata i wychowanie, • wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (także powiat grajewski) 3)Powiat m. Łomża, w tym najwięcej w obszarze: • transport i łączność. Wykorzystanie funduszy europejskich Województwo podlaskie jest beneficjentem krajowych programów operacyjnych. Wartość środków z UE, w ramach wszystkich programów NSRO (włączając w to program Rozwój Polski Wschodniej, RPOWP oraz Pomoc Techniczna), w przeliczeniu na jednego mieszkańca, w końcu 2014 roku wyniosła 7 089,66 zł43, czyli o około 330 zł mniej od średniej krajowej, co dało woj. podlaskiemu 8. miejsce w Polsce. Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny. Wartość dofinansowania z UE (wydatki kwalifikowalne w ramach podpisanych umów). 42 43 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 87 Przegląd regionalny Polski 2015 Dofinansowanie w ramach RPOWP 2007–2013 wg obszarów tematycznych Obszar tematyczny Całość dofinansowania z UE: 2 810 896 938,95 zł, w tym: 1. Badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość 25,7% 2. Społeczeństwo informacyjne 7,9% 3. Transport 33,5% 4. Energia 7,2% 5. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom 4,3% 6. Turystyka i kultura 8,1% 7. Inwestycje w infrastrukturę społeczną 9,4% 8. Pomoc Techniczna 3,7% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KSI (SIMIK 07–13) Wartość dofinansowania z UE w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, w przeliczeniu na jednego mieszkańca województwa podlaskiego, w 2014 r. wyniosła 1 338,70 zł i była najniższą wartością wśród województw Polski, przy średniej krajowej wynoszącej 3 001,22 zł.44 W przypadku Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, wartość dofinansowania z UE per capita w województwie podlaskim również kształtowała się zdecydowanie poniżej średniej krajowej (985,92 zł.) i wynosiła 505,07 zł (12 miejsce). Ten sam wskaźnik dla Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wyniósł 1 073,56 zł. i plasował województwo podlaskie na 5. miejscu w kraju, jednak poniżej średniej dla Polski (1 132,92 zł.). Województwo podlaskie znalazło się na pierwszym miejscu wśród pięciu województw objętych programem Rozwój Polski Wschodniej, pod względem uzyskania dofinasowania z UE w przeliczeniu na jednego mieszkańca (1 354,1 zł.). Obliczenia własne na podstawie GUS BDL. Wydatkowanie środków – stan na 30.06.2014 r. 44 88 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 11. WOJEWÓDZTWO POMORSKIE Ogólna ocena sytuacji gospodarczej Województwo pomorskie utrzymuje średnią, stabilną pozycję pod względem wielkości i siły gospodarki. PKB w województwie pomorskim PKB per capita w województwie pomorskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Dla 2013 r. – Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2013 r., Notatka informacyjna, Urząd Statystyczny w Katowicach. Od lat plasuje się na 7. miejscu pod względem wytworzonego PKB i udziału w wolumenie krajowym (5,8% w 2013 r.) oraz na 5. pod względem PKB per capita (96,7% kraju). W stosunku do 2010 r. wartość PKB wrosła o 17,6%, a PKB per capita o 16,5%. Obserwuje się stopniowy postęp w konwergencji województwa do średniej UE. W 2013 r. PKB per capita (w PPS) stanowił 65% wartości dla UE-28 (59% w 2010 r.), co było 5. wynikiem wśród polskich regionów. W wytwarzaniu PKB regionu utrzymuje się najwyższy udział podregionu trójmiejskiego, który z 48,1% w 2009 r. zwiększył udział do 49,5% w 2012 r., najniższy natomiast – słupskiego (spadek z 17,3% do 15,9%). Podregion trójmiejski osiągnął też 151,5% średniego wojewódzkiego PKB per capita. Produkt Krajowy Brutto per capita w województwie pomorskim REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 89 Przegląd regionalny Polski 2015 Atutem regionu jest wydajność pracy45. W korzystnym 2012 r.46 region uplasował się na 3. pozycji w kraju oraz osiągnął najwyższy wśród województw przyrost wobec roku poprzedniego (8,2%). Podobnie jak w przypadku PKB, najwyższa wydajność pracy notowana była w podregionie trójmiejskim (wzrost do 118,3% średniej wojewódzkiej z 116,5% w 2009 r.), najniższa w słupskim – 81,1% (86% w 2009 r.). Wydajność pracy w województwie pomorskim W 2013 r. nastąpiło odwrócenie notowanej w ostatnich latach tendencji wzrostowej nakładów wewnętrznych na B+R, które zmalały o 7,7% względem poprzedniego roku (choć wobec 2010 r. wzrosły o 91,2%). Przełożyło się to na ich spadek w przeliczeniu na 1 mieszkańca (o 8%) i zatrudnionego w B+R (o 12%), jednak na tle kraju były to wciąż wysokie wyniki: odpowiednio 3. i 2. miejsce w kraju. Pozytywnym wyróżnikiem jest utrzymujący się relatywnie wysoki udział nakładów ponoszonych przez sektor przedsiębiorstw w nakładach na B+R (3. lokata) – 52,2% w 2013 r. (48,4% w 2010 r.). Mimo że relacja nakładów na B+R do PKB zmalała, to jednak była wyższa niż w 2010 r. Nakłady wewnętrzne na B+R w województwie pomorskim Nakłady na B+R w relacji do PBK w województwie pomorskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Dla 2013 r. – Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2013 r., Notatka informacyjna, Urząd Statystyczny w Katowicach. Mierzoną Wartością Dodaną Brutto na 1 pracującego. Dane dot. rachunków regionalnych dostępne są do 2012 r. (wyjątek stanowią wstępne szacunki PKB i PKB per capita dla 2013 r.). 45 46 90 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Pod względem innowacji region nie wypada tak korzystnie. Cechuje się niskim na tle kraju udziałem przedsiębiorstw innowacyjnych – 12,5% w 2013 r. (13. miejsce) oraz niewysokimi nakładami na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach w relacji do PKB (11. lokata w 2012 r.). Należy jednak zwrócić uwagę, że pomorskie przedsiębiorstwa innowacyjne osiągają wysokie wyniki na tle kraju. Udział przychodów ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych47 jest od lat najwyższy w Polsce (18,2% w 2013 r., 43,4% w 2010 r.). Poziom internacjonalizacji gospodarki mierzony wartością eksportu per capita jest stosunkowo wysoki (20,3 tys. zł w 2013 r. – 2. miejsce w kraju), podobnie jak skala otwartości mierzona relacją eksportu do PKB (48,6% – również 2. pozycja). W 2013 r. utrzymało się ujemne saldo wymiany handlowej choć pomorski eksport wzrósł o 11,7%, a import zmalał o 0,5%. Udział województwa w krajowym eksporcie wyniósł 7,3%, a w imporcie 8,8%, co nadal plasowało je na odpowiednio 5. i 4. miejscu w kraju. Gospodarka morska jest ważna dla regionu i Polski. W latach 2010–2013 liczba podmiotów gospodarki morskiej zwiększyła się o 14,2% (11,9% w kraju). Pracujący w tym sektorze stanowią niemal 6% ogółu pracujących w regionie, przy czym ich liczba wzrosła o 6%. Rośnie też przeciętne miesięczne wynagrodzenie w tej sferze gospodarki (stanowi 130% przeciętnego wynagrodzenia). Nastąpił znaczny wzrost nakładów inwestycyjnych (o 121%)48. Obroty ładunkowe w portach morskich w 2014 r. wyniosły 45,8 mln t i wzrosły od 2010 r. o 18,2%. Rośnie znaczenie przeładunków kontenerowych (z 19,0% w 2010 r. do 32,6% w 2014 r.)49. Związane jest to z rozbudową terminala kontenerowego DCT w Gdańsku oraz dużymi inwestycjami w porcie w Gdyni. Pomorskie posiada jedną z największych baz noclegowych w Polsce. Poprawa standardu usług turystycznych i hotelarsko-gastronomicznych, rozbudowanie systemu informacji turystycznej, poszerzenie oferty turystycznej oraz infrastruktury okołoturystycznej m.in. dzięki dofinansowaniu ze środków europejskich, wyraźnie wpłynęły na poprawę oferty turystycznej regionu. W 2013 r. do Pomorskiego przyjechało 7,6 mln turystów, czyli o 40,7% więcej niż w 2010 r. (w tym 6 mln krajowych – 2. lokata w kraju i 1,6 mln zagranicznych – 5. pozycja). W 2014 r. na 1000 mieszkańców przypadały ponad 42 miejsca noclegowe, co było 2. wynikiem w kraju. Liczba udzielonych noclegów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (ponad 3 tys.) również uplasowała Pomorskie na 2. miejscu w Polsce, a wzrost wobec 2011 r. był jednym z najwyższych. Pod względem korzystających z noclegów region od lat plasuje się na 3. miejscu w kraju (956 osób na 1000 mieszkańców w 2014 r., największy wzrost w Polsce od 2011 r.). W krajowym ruchu turystycznym przeważały przyjazdy długookresowe (trwające 5 i więcej dni), w ruchu zagranicznym – krótkie (1–3 dni)50. Aktywność gospodarcza Pomorskie od lat plasuje się na 6. miejscu w kraju pod względem aktywności gospodarczej mieszkańców. W 2014 r. zarejestrowanych było prawie 276 tys. podmiotów gospodarczych, tj. o niemal 7% więcej niż w 2011 r. Większość (99,9%) podmiotów należy do MŚP. Spośród 100 osób w wieku produkcyjnym działalność gospodarczą prowadzi 14 osób (3. lokata). W pomorskich przedsiębiorstwach relatywnie wolno rosną nakłady inwestycyjne. W 2013 r. w porównaniu do 2010 r. wzrosły o 19,6% (8. wynik), ale wobec roku poprzedniego przyrost był najwyższy w kraju (12,6%). W przeliczeniu na 1 mieszkańca (3,7 tys. zł) uplasowały region na 4. miejscu. 47 Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto ze sprzedaży ogółem w przedsiębiorstwach przemysłowych. 48 Opracowanie na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa, Szczecin. 49 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa pomorskiego w 2014 r., Urząd Statystyczny w Gdańsku, Gdańsk, maj 2015, s. 87. 50 Informacje dot. przyjazdów turystów pochodzą z raportów Instytutu Turystyki: Turystyka polska. Układ regionalny dla 2012 i 2013 r. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 91 Przegląd regionalny Polski 2015 W 2014 r. województwo zajęło 6. miejsce w kraju pod względem atrakcyjności inwestycyjnej (podobnie jak rok wcześniej). Pozytywnie oceniany jest wysoki poziom aktywności wobec inwestorów (choć zanotowano spadek na 3. miejsce z 2. w 2013 r.), a także chłonność rynku zbytu (3. lokata). Znacznie niżej natomiast oceniany jest poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej (9.), wielkość zasobów i koszty pracy (9.), dostępność transportowa (11.) i poziom bezpieczeństwa powszechnego (13.)51. Najbardziej atrakcyjna dla inwestorów jest aglomeracja trójmiejska, gdzie szczególnie dynamicznie rozwija się sektor usług dla biznesu, czego dowodem jest m.in. przyznanie Trójmiastu prestiżowego tytułu „Best City of the Year” dla sektora BPO/SSC52. Poza BPO/SSC rozwija się branża farmaceutyczna i kosmetyczna, biotechnologie, technologie off-shore, energetyka, logistyka, przemysły kreatywne oraz sektor ICT. Rynek pracy, sytuacja dochodowa ludności i pomoc społeczna Wzrasta populacja mieszkańców aktywnych zawodowo i pracujących w regionie. W 2014 r. w porównaniu z 2011 r. Pomorskie zanotowało największy przyrost w kraju w obu tych kategoriach, odpowiednio o 13,3% i 13,2%53. Aktywność zawodowa mieszkańców województwa od kilku lat utrzymuje się na porównywalnym poziomie. W 2014 r. współczynnik aktywności zawodowej54 wyniósł 55,7%, co dało 7. miejsce w Polsce (awans o 3 pozycje w porównaniu z 2011 r.). Region wypada niekorzystnie na tle kraju pod względem aktywności zawodowej kobiet (10. pozycja w 2014 r.), dla których współczynnik aktywności wyniósł 46,8% (mężczyźni – 65,2%). Wskaźnik zatrudnienia55 wzrósł z 49,8% w 2011 r. do 50,9% w 2014 r., co dało 4. pozycję w Polsce (awans o 3 miejsca). Zwiększyło się także zatrudnienie osób w wieku 20–64 lata (65,7%), nadal jednak województwo zajmuje pod tym względem 8. miejsce w kraju. Korzystne zmiany obserwowane są także w kategorii osób w wieku 55–64 lata (wzrost z 38,0% do 41,8%). Zmniejszyło się natomiast przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw, które w 2014 r. w stosunku do 2011 r. zmalało o 1,9 tys. osób. Rok 2014 był drugim rokiem z rzędu, w którym odnotowano zmniejszenie bezrobocia. Poziom bezrobocia rejestrowanego w grudniu 2014 r. był nieco niższy od krajowego – wyniósł 11,3% (plasując region na 11. pozycji w Polsce56), chociaż według BAEL zjawisko ma nieco mniejszą skalę (w latach 2011–2014 stopa bezrobocia była niższa niż rejestrowanego o około 3,5 p.p.). Stopa bezrobocia rejestrowanego (stan w dn. 31.12.2014 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia należały: powiat nowodworski (27,5%) oraz (powyżej 20%) sztumski, malborski, człuchowski i bytowski. Podobnie jak w 2011 r. najniższą stopę bezrobocia zanotowano w Sopocie (4%). W latach 2011–2014 poziom bezrobocia spadł w większości powiatów województwa, w tym największą zmianę na lepsze odnotowano w powiatach starogardzkim i kwidzyńskim. Na podstawie corocznego rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw i podregionów Polski, sporządzanego przez IBnGR. Business Process Outsourcing (BPO) to centra outsourcingu procesów biznesowych. Shared Services Centers (SSC) to centra usług wspólnych, czyli wydzielone z firmy macierzystej działy lub samodzielne podmioty gospodarcze przeniesione poza granice kraju, z którego pochodzi firma (za: www.ssw.sopot.pl/). 53 Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności. 54 Dotyczy osób w wieku 15 lat i więcej. 55 Dotyczy osób w wieku 15 lat i więcej. 56 Licząc od najwyższej do najniższej wartości wskaźnika. 51 52 92 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiatach województwa pomorskiego (stan w dniu 31.12.2014 r.) Źródło: Informacja miesięczna o rynku pracy, województwo pomorskie, grudzień 2014, Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku. Liczba bezrobotnych57 w grudniu 2014 r. wyniosła 96,8 tys. osób i była niższa w stosunku do grudnia 2011 r. o prawie 10 tys. osób. Utrzymało się wyższe bezrobocie wśród kobiet, które stanowiły większość bezrobotnych (55,9%). Poprawia się sytuacja materialna gospodarstw domowych. W 2013 r. przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę był wyższy niż w kraju (1 391 zł przy 1 255 zł w kraju), a wzrost dochodu w latach 2010–2013 był najwyższy w Polsce (prawie 16%). Pomimo zauważalnej poprawy sytuacji na rynku pracy, odsetek mieszkańców województwa żyjących poniżej relatywnej granicy ubóstwa58 w 2013 r. wynosił 19,2% i nadal był wyższy niż średnio w Polsce lokując województwo na 6. miejscu59. Potwierdza to liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, która co prawda w latach 2010–2013 spadła z 570 do 538 na 10 tys. mieszkańców, nadal jednak jest wyższa od średniej dla Polski i lokuje Pomorskie na 9. miejscu. Trendy demograficzne, stan i ochrona zdrowia Pomorskie jest jednym z pięciu województw, w którym w latach 2011–2014 zanotowano wzrost liczby mieszkańców. Liczba ludności regionu wzrosła o niecały 1%, co było drugim wynikiem w Polsce po województwie mazowieckim. W 2014 r. region zamieszkiwało 2,3 mln osób (niecałe 6% populacji kraju) z czego 64,9% mieszkało w miastach (Polska – 60,3%). Pomorskie cechuje się najwyższym przyrostem naturalnym w kraju (głównie w gminach kaszubskich), który w 2014 r. wyniósł 2‰ i dodatnim saldem migracji (0,9‰ – 3. miejsce), czego efektem jest dodatni rzeczywisty przyrost liczby ludności o jednej z najwyższych wartości w Polsce (2,9‰). Mieszkańcy regionu są relatywnie młodsi niż średnio w kraju – odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym jest wciąż najwyższy wśród województw (19,5% w 2014 r.). Rozpoczął się proces starzenia się społeczeństwa, przejawiający się m.in. systematycznym spadkiem populacji osób do 24. roku życia oraz wzrostem udziału ludności w wieku 65 lat i więcej (w latach 2011–2014 Pomorskie było jednym z trzech regionów, w których nastąpiła największa zmiana w tym zakresie – prawie 14%). Zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy. 50% średnich wydatków gospodarstw domowych. 59 Licząc od najwyższej do najniższej wartości wskaźnika. 57 58 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 93 Przegląd regionalny Polski 2015 Struktura ludności województwa pomorskiego wg wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W regionie odnotowuje się wzrost liczby nowych zachorowań z powodu niektórych chorób cywilizacyjnych, w tym cukrzycy, chorób układu krążenia i nowotworów. W latach 2011–2014 liczba zgonów na 1000 ludności wzrosła z 8,5 do 8,8, nadal jednak była jedną z najniższych w kraju. Głównymi przyczynami zgonów mieszkańców województwa pomorskiego są choroby układu krążenia. W 2010 r. stanowiły one 39,8% wszystkich zgonów, natomiast w 2014 r. już 42,1%. Nadal jest to wartość niższa niż w średnio w Polsce (45,8% – 2013 r.), jednak w województwie wystąpiła zauważalna tendencja wzrostowa. Drugą główną przyczynę zgonów mieszkańców regionu stanowią choroby nowotworowe. Pomorskie jest na niekorzystnym 1. miejscu wśród województw o najwyższej zachorowalności na nowotwory złośliwe. W 2012 r. standaryzowany współczynnik zachorowalności na nowotwory złośliwe na 100 tys. ludności wyniósł 313,3 dla mężczyzn (Polska – 261,8) i 263,4 dla kobiet (Polska – 214,3)60. Ogółem odsetek zgonów z powodu nowotworów w 2013 r. wynosił 28,9%, przy średniej dla Polski – 25,5%. W stosunku do 2010 r. zauważalny jest niewielki spadek (o 0,6 p.p.). W ostatnich latach w regionie obserwuje się poprawę dostępności do stacjonarnej opieki społecznej. W 2014 r. placówki stacjonarnej pomocy społecznej dysponowały łącznie ponad 7 tys. miejsc, tj. o 8,8% więcej niż w 2011 r. (w Polsce nastąpił wzrost o 6%). Infrastruktura społeczna Pomorskie61 należy do województw o dużej aktywności obywatelskiej62 (w 2012 r. 5. miejsce w Polsce). Jednak część organizacji pozarządowych nie prowadzi aktywnej działalności. Zgodnie z badaniem GUS, w 2012 r. liczba aktywnych organizacji i stowarzyszeń w regionie wyniosła 21 na 10 tys. mieszkańców (11. pozycja w kraju). Największą aktywność przejawiają w obszarach związanych z edukacją i wychowaniem (50,3%), sportem i turystyką (47,6%) oraz kulturą i sztuką (38,8%). Województwo oferuje szerokie możliwości uczestnictwa w kulturze dzięki wykorzystaniu zarówno zasobów materialnych dziedzictwa kulturowego, jak i potencjału licznych instytucji kultury. Liczba widzów i słuchaczy odwiedzających teatry i instytucje muzyczne jest coraz większa, w 2014 r. wyniosła 385 os. na 1000 ludności, co stawia region na 3. miejscu w kraju (spadek o 1 pozycję w stosunku do 2011 r.). Wiąże się to z licznymi inwestycjami w obiekty kultury oraz działalnością na obszarze największych miast instytucji kultury, które oferują program o wysokim poziomie artystycznym, stanowiący zarazem atrakcję turystyczną63. Na uwagę zasługuje także zauważalny wzrost zainteresowania mieszkańców województwa korzystaniem z bibliotek publicznych. W latach 2010–2013 r. liczba czytelników na 1000 ludności wzrosła o ponad 18%, co było najlepszym wynikiem w kraju, dzięki czemu Pomorskie przesunęło się z 15. na 7. miejsce w Polsce. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2012 r., Ministerstwo Zdrowia, 2014 r. Badania Stowarzyszenia Klon-Jawor. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych – raport z badania 2012 r., 2013 r. 62 Mierzonej liczbą organizacji w odniesieniu do wielkości populacji. 63 Przykładem może być rozbudowa Teatru Muzycznego im. Danuty Baduszkowej w Gdyni, budowa siedziby Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego, czy Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku. 60 61 94 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 W roku szkolnym 2013/2014 w regionie funkcjonowało 1 328 placówek wychowania przedszkolnego, tj. o 204 więcej niż w roku szkolnym 2010/2011. Liczba miejsc w przedszkolach zwiększyła się o ponad 19%, a w punktach przedszkolnych o ponad 88%. W efekcie, udział dzieci w wieku 3–5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w latach 2010–2013 poprawił się o 13,6 p.p.(do 70,4%), nadal jednak jest to wartość niższa od średniej dla kraju dająca 11. miejsce (awans o 1 pozycję). Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Pozytywnym zjawiskiem jest także wzrost liczby miejsc zorganizowanej opieki nad dziećmi do lat trzech. W latach 2012–2014 w województwie pomorskim nastąpił największy w kraju wzrost liczby miejsc w żłobkach64 tj. o ponad 139% (Polska – 53,7%). Poprawił się także odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w liczbie wszystkich dzieci do 3 lat (5,4% w 2014 r., awans z 15. na 8. miejsce w kraju w porównaniu do 2011 r. – 2,0%). Wskaźnik liczby studentów przypadających na 10 tys. mieszkańców w regionie w ostatnich latach utrzymuje się powyżej średnich wartości dla kraju (w 2014 r. wyniósł 426 – 4. miejsce w Polsce). Pomorskie szkolnictwo wyższe nie należy jednak do czołówki krajowych dostawców wiedzy akademickiej, o czym świadczy m.in. niewielki odsetek studentów cudzoziemców (w 2014 r. 2,1%, 10. miejsce w kraju). Do pozytywnych zjawisk należy natomiast systematyczny wzrost liczby uczestników studiów doktoranckich, a także wyższy od przeciętnego w kraju udział studentów kierunków matematycznych, przyrodniczych i technicznych (30,9% w 2014 r., 5. miejsce w Polsce). Od 2009 r. region zajmuje 2. pozycję w Polsce pod względem kształcenia ustawicznego65 (5,3% w 2014 r.). Od 2012 r. zauważalny jest spadek wartości tego wskaźnika, co jest zgodne z trendem ogólnokrajowym. Infrastruktura techniczna w kontekście warunków życia Dzięki szeregowi przedsięwzięć inwestycyjnych przeprowadzonych w ostatnich latach, nastąpiła poprawa dostępności zewnętrznej i wewnętrznej województwa, zwłaszcza dla mieszkańców jego południowej części (przebudowa odcinków dróg krajowych nr 7, 20, 22, 91, budowa obwodnic Chojnic i Słupska, Południowej Obwodnicy Gdańska, mostu przez Wisłę w Kwidzynie). Ukończono również budowę odcinka autostrady A1 (Gdańsk – Toruń). W latach 2010–2013 łączna długość dróg ekspresowych i autostrad w województwie wzrosła ze 120 do 138 km. Zrealizowano także wiele inwestycji w ciągu dróg wojewódzkich, nastąpiła stopniowa poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowego mierzonego liczbą ofiar śmiertelnych na 100 zaistniałych wypadków drogowych – jedna z najniższych wartości w kraju (7 osób – 3. miejsce). Pomimo znaczących inwestycji, około 19% dróg krajowych66 (w 2010 r. dwukrotnie więcej) i 60% dróg wojewódzkich kwalifikuje się do pilnego remontu, względnie poprawy stanu technicznego. W Obszarze Metropolitalnym Trójmiasta występuje przeciążenie układu drogowego, zwłaszcza na trasie średnicowej i trasach dojazdowych do Obwodnicy Trójmiasta, pomimo zrealizowanych inwestycji, podnoszących sprawność wewnętrznego układu Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta67. Ponadto, pogorszył się stan infrastruktury kolejowej, zwłaszcza służącej transportowi towarów. razem z oddziałami i klubami dziecięcymi. Udział osób w wieku 25–64 lata. 66 Raport o stanie technicznym dróg krajowych województwa pomorskiego w roku 2014, GDDKiA Oddział w Gdańsku, Gdańsk. 67 np. Trasa Słowackiego wraz z budową Tunelu pod Martwą Wisłą, Trasa Sucharskiego, dokończenie trasy W–Z, przebudowa węzła Karczemki, budowa Obwodnicy Południowej Gdańska 64 65 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 95 Przegląd regionalny Polski 2015 Nadal występuje brak dostatecznej integracji systemu transportu zbiorowego w postaci węzłów integracyjnych. Szansą na zmianę tego stanu oraz na poprawę przestrzeni województwa będzie z pewnością jedno z największych przedsięwzięć Samorządu Województwa Pomorskiego – Pomorska Kolej Metropolitalna. Usprawni ona połączenia Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta z resztą regionu, co wpłynie na poprawę dostępności i mobilności mieszkańców oraz na jakość życia (usprawnienie transportu zbiorowego wewnątrz aglomeracji). Dynamicznie rozwija się Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy. W latach 2010–2014 nastąpił wzrost liczby pasażerów o prawie 50%. W 2014 r. obsłużył on prawie 3,3 mln podróżnych68. Dostęp do infrastruktury komunalnej stawia region w czołówce województw. Od lat Pomorskie dystansuje pod tym względem inne regiony zajmując pierwsze miejsca w odniesieniu do odsetka ludności korzystającej z kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków. Zbiorcza kanalizacja sanitarna obsługuje 77,9% mieszkańców (w 2013 r. w stosunku do 2010 r. nastąpił wzrost o 2,5 p.p.), a oczyszczalnie ścieków – 83,7% (od 2010 r. do 2014 r. wzrost o 4,4 p.p.), przy średnich krajowych odpowiednio: 65,1% i 71,5%. Korzystnie na tle Polski kształtuje się liczba ludności korzystającej z sieci wodociągowej – 4. miejsce w 2013 r. (o 5,1 p.p. więcej od średniej dla kraju). Z drugiej strony, województwo charakteryzuje się dużymi dysproporcjami pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi w dostępie do systemów odbioru i oczyszczania ścieków. Pomimo stopniowego zmniejszania się tej dysproporcji, różnica nadal sięga prawie 40 p.p. W regionie odnotowuje się pozytywną zmianę wartości wskaźnika dotyczącego udziału selektywnej zbiórki odpadów do ogółu odpadów komunalnych, który wyniósł 12,8% w 2013 r. (o 4,3 p.p. więcej niż w 2012 r.) oraz poprawę świadomości wśród mieszkańców na temat recyklingu i odzysku odpadów. Jednocześnie wciąż duża ich masa trafia na wspólne składowiska śmieci. Województwo od lat należy do czołówki polskich regionów pod względem liczby mieszkań oddanych do użytkowania (3. miejsce). W 2014 r. na 10 tys. mieszkańców przekazano do użytkowania 47 mieszkań (w poprzednich 3 latach wielkość była zbliżona – 52–62 mieszkań), przy średniej w kraju 37. Mieszkańcy regionu są w relatywnie komfortowej sytuacji, jeśli chodzi o infrastrukturę informatyczną. W 2014 r. Pomorskie przodowało w Polsce pod względem odsetka gospodarstw posiadających dostęp do Internetu w domu, w tym także szerokopasmowy – wskaźniki te osiągnęły poziom odpowiednio 83,1% i 78,8%. W regionie odnotowano także najwyższy w kraju odsetek osób kiedykolwiek korzystających z Internetu oraz regularnych użytkowników Internetu (odpowiednio 77,5% i 68,6%). Poważnym zagrożeniem regionu są powodzie. Obszar województwa zagrożony jest występowaniem różnych ich typów, z kilku kierunków. Wysoki stopnień zagrożenia powodziowego cechuje znaczne obszary, nie tylko Żuław, ale także Nizin Nadwiślańskich oraz rzek Przymorza i Pojezierzy. Stan techniczny około 30% wałów przeciwpowodziowych69 oceniany jest na mogący zagrażać bezpieczeństwu obszarów przez nie chronionych, a około 4% na zagrażający bezpieczeństwu. Na poprawę bezpieczeństwa powodziowego w regionie z pewnością wpłynie zakończenie I etapu inwestycji w ramach programu dotyczącego kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław. Atuty regionu • Możliwości rozwojowe związane z nadmorskim położeniem, zróżnicowanymi i bogatymi zasobami oraz walorami przyrodniczo-krajobrazowymi. • Względnie wysoki poziom internacjonalizacji i otwartości gospodarki regionu. • Wysoki na tle kraju udział nakładów ponoszonych przez sektor przedsiębiorstw w nakładach na B+R. • Najwyższy w kraju udział przychodów ze sprzedaży produktów innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych. • Wysoka atrakcyjność Trójmiasta dla sektora usług dla biznesu. • Ponadprzeciętna skłonność mieszkańców do podejmowania działalności gospodarczej oraz dobrze rozwinięty sektor MŚP i infrastruktura IOB. • Wysoki na tle kraju przyrost naturalny oraz dodatnie saldo migracji. Relatywnie młodsi niż średnio w kraju mieszkańcy – korzystne demograficzne uwarunkowania rozwoju gospodarczego. • Rosnąca populacja osób aktywnych zawodowo, w tym pracujących oraz zmniejszenie wewnętrznych zróżnicowań stopy bezrobocia. Źródło danych: Port Lotniczy w Gdańsku. Będących w utrzymaniu Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego. 68 69 96 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 • Jedna z najwyższych pozycji w kraju pod względem jakości życia. • Szerokie możliwości uczestnictwa w kulturze m.in. dzięki wykorzystaniu zasobów materialnych dziedzictwa kulturowego oraz potencjału licznych instytucji kultury. • Bogata oferta turystyczna oraz jedna z największych w kraju baz noclegowych. Wielokierunkowy rozwój turystyki czyniący region jedną z kluczowych destynacji w kraju. • Obszar Metropolitalny Trójmiasta – jedno z centrów rozwojowych Polski i Regionu Morza Bałtyckiego, zyskujące na znaczeniu jako międzynarodowy węzeł transportowo-logistyczny. • Korzystne warunki naturalne dla rozwoju energetyki, znaczny potencjał rozwoju energetyki odnawialnej, głównie w zakresie energii wiatru i słońca, duże zasoby biomasy oraz potencjał do produkcji i wykorzystania biogazu. • Dobrze rozbudowana infrastruktura ochrony środowiska, w szczególności na terenach zurbanizowanych. Problemy i deficyty rozwoju • Niedostatecznie ukierunkowany na cele gospodarcze potencjał naukowo-badawczy regionu, co przekłada się na niski poziom transferu i komercjalizacji wiedzy w gospodarce. • Niski odsetek przedsiębiorstw, zwłaszcza małych, wykazujących aktywność innowacyjną oraz imitacyjny charakter znacznej część inwestycji w innowacje. • Nie w pełni wykorzystywany potencjał przedsiębiorstw, zwłaszcza MŚP, spowodowany m.in. barierami w dostępie do kapitału, niewystarczającą skłonnością do kooperacji, czy aktywności międzynarodowej, a także niskim poziomem innowacyjności firm. • Umiarkowane sukcesy w zakresie przyciągania dużych inwestycji gospodarczych. • Zróżnicowanie geograficzne rynku pracy, zarówno w zakresie popytu na pracę i podaży pracy, jak i wysokości dochodów. • Niższy niż przeciętnie w kraju udział dzieci w edukacji przedszkolnej. • Luki kompetencyjne uczniów, o których świadczą m.in. utrzymujące się poniżej średniej krajowej wyniki sprawdzianu szóstoklasistów i egzaminu gimnazjalnego. • Niedopasowanie oferty kształcenia zawodowego do zmiennych potrzeb gospodarki. • Wysoka zachorowalność spowodowana niektórymi chorobami cywilizacyjnymi, w tym najwyższa w kraju zachorowalność na nowotwory złośliwe. Ograniczona dostępność do świadczeń zdrowotnych, zwłaszcza specjalistycznej opieki medycznej na obszarach wiejskich i w małych miastach. • Wciąż niezadowalający na tle kraju poziom dostępności transportowej, o czym decyduje w dużej mierze niska jakość techniczno-funkcjonalna krajowej i wojewódzkiej infrastruktury drogowej. Duże zróżnicowanie wewnętrznej spójności systemu transportowego. • Niedostateczny stopień integracji systemu transportu zbiorowego, zły stan techniczny sieci kolejowej i infrastruktury towarzyszącej (głównie węzły integracyjne). • Niewystarczający poziom bezpieczeństwa energetycznego regionu. Duży deficyt mocy wytwórczej wymuszający import energii elektrycznej. Wysoka energochłonność gospodarki. • Niedostateczny poziom bezpieczeństwa powodziowego. Zagrożenie powodziowe na dużych obszarach, niezadowalający stan techniczny urządzeń ochrony przeciwpowodziowej. • Duże dysproporcje między obszarami wiejskimi i miejskimi w zakresie dostępu do systemów odbioru i oczyszczania ścieków komunalnych. • Niedostatecznie rozwinięty system selektywnego zbierania odpadów, zbyt duża masa odpadów trafiających na składowiska, niski poziom recyklingu i odzysku odpadów. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 97 Przegląd regionalny Polski 2015 12. WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE Województwo śląskie70 jest drugim pod względem liczby ludności i jednocześnie drugim najmniejszym terytorialnie województwem w Polsce. W rankingu atrakcyjności inwestycyjnej PAIiIZ regularnie plasuje się w czołówce regionów. Jest jednym z motorów napędowych gospodarki kraju, wytwarzający prawie 13% krajowego PKB. Ponadto, dobra kondycja finansowa samorządów zlokalizowanych na terenie województwa stwarza potencjalną możliwość finansowania przedsięwzięć rozwojowych w nowym okresie programowania. Podstawowymi problemami, które dotyczą tego regionu są: wysoka degradacja środowiska, nasilające się negatywne procesy demograficzne (depopulacja, starzenie się społeczeństwa) oraz trwające procesy restrukturyzacji przemysłów tradycyjnych. Województwo charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym. W celu zobrazowania tego zróżnicowania, w ramach procesu monitorowania zjawisk rozwojowych zachodzących na terenie województwa opracowano Wskaźnik Rozwoju Terytorialnego (WRT), uwzględniający różne aspekty życia społecznego, gospodarczego, środowiskowego i infrastrukturalnego, ukazujący zróżnicowania terytorialne regionu. W 2012 r. najwyższe miejsca pod względem wskaźnika rozwoju terytorialnego uzyskały powiaty grodzkie Bielsko-Biała i Katowice. Relatywnie wysoki poziom rozwoju uzyskały także takie powiaty jak: powiat cieszyński, Gliwice, Tychy, powiat pszczyński, Częstochowa. Na przeciwnym biegunie znalazły się dwie główne grupy jednostek. Pierwszą z nich tworzą typowo rolnicze powiaty leżące w głównej mierze na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej: zawierciański, częstochowski, kłobucki, drugą natomiast – obszary przemysłowe lub z nimi powiązane: Świętochłowice, Bytom czy powiat rybnicki. WRT w powiatach województwa śląskiego w 2012 roku71 Źródło: Raport „Moduł gospodarczy cz. II: Regionalne mierniki rozwoju”, UM województwa śląskiego, Wydział Rozwoju Regionalnego, Katowice 2015 70 Wybrane dane statystyczne obrazujące poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz jego zmiany w województwie śląskim w ostatnich latach, w zależności od tematyki, prezentowane były za lata 2011–2014, 2010–2013 lub 2009–2012. Różnice te zostały odpowiednio zaznaczone w tekście. Dane użyte w niniejszym opracowaniu pochodzą z Banku Danych Lokalnych (BDL) – chyba, że zaznaczono inaczej. Źródła inne niż BDL poparto przypisami. 71 Wskaźnik WRT ogólny został zaprezentowany na mapie w podziale na 5 równych klas według następującej skali: b. wysoki (wartość wskaźnika: 0,4600 – 0,5062), wysoki (0,5062 – 0,5524), średni (0,5524 – 0,5986), niski (0,5986 – 0,6448), b. niski (0,6448 – 0,6910). Zgodnie z metodologią budowy wskaźnika jego niskie wartości oznaczają wysoką pozycję powiatu i odwrotnie wysokie wartości wskaźnika oznaczają niską pozycję powiatu w rankingu. 98 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Obszary funkcjonalne województwa, zdefiniowane w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+”, związane z aglomeracjami miejskimi i ich otoczeniem funkcjonalnym, są mocno zróżnicowane. Istnieją też duże zróżnicowania wartości wskaźnika w powiatach wchodzących w skład Metropolii Górnośląskiej, co nie pozwala wyróżnić jej na mapie jako wiodącego obszaru w zakresie rozwoju województwa. Demografia Sytuacja demograficzna województwa śląskiego przejawia niekorzystne cechy z punktu widzenia dalszego rozwoju regionu. Liczba ludności województwa w 2014 roku wyniosła 4 586 tys. osób, tj. o 40 tys. osób mniej niż w 2010 roku. Na spadek liczby mieszkańców województwa śląskiego mają wpływ zarówno ubytek naturalny, jak i ujemne saldo migracji. W 2014 r. w woj. śląskim ubytek naturalny wyniósł -5 111 (-1,1 ‰); przyrost naturalny utrzymuje się stale na bardzo niskim poziomie. W przekroju podregionów sytuacja jest zróżnicowana – w podregionach: bielskim, tyskim i rybnickim występuje dodatni przyrost naturalny. Najgorsza sytuacja pod tym względem występuje w podregionach: sosnowieckim, katowickim i częstochowskim. Powiększa się ubytek ludności ze względu na migrację. W 2014 r. na terenie województwa saldo migracji wyniosło -7 164 osób W przekroju podregionów jedynie podregion bielski odnotował po 2011 r. większy napływ niż odpływ mieszkańców, zaś najwyższym ujemnym saldem migracji (w wartościach bezwzględnych: -2 294 w 2014 r.) odznacza się podregion katowicki. Pod względem struktury wieku w województwie śląskim, podobnie jak w całej Polsce, obserwować można nasilający się proces starzenia się społeczeństwa. W 2014 r. osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły 20% ludności województwa, co stanowiło wzrost o 1,9 p.p. w stosunku do roku 2011; osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 16,8% ludności. W przekroju podregionów korzystną sytuację demograficzną ma podregion tyski (aż 18,6% ludności stanowią dzieci i młodzież, zaś jedynie 16,9% osoby starsze), korzystną sytuację mają także podregiony: bielski i rybnicki. Z kolei najgorsze statystyki demograficzne pod względem struktury wieku mieszkańców przejawiają podregiony: katowicki i sosnowiecki. Rynek pracy Województwo śląskie tradycyjnie cechuje się wysokim udziałem przemysłu w strukturze zatrudnienia, wysokimi zarobkami oraz względnie niskim bezrobociem. W 2013 r. w regionie pracowało 1,6 mln osób72 (11,8% ogółu zatrudnionych w kraju). Jednocześnie wojew. śląskie charakteryzuje się bardzo niskim udziałem zatrudnionych w rolnictwie w ogóle zatrudnionych – zaledwie 6,2% (101 963 osoby) wobec 17,1% w skali kraju. Wyższy niż przeciętny w kraju jest z kolei udział przemysłu w zatrudnieniu – 35,8% wobec 26,3% w kraju. Udział zatrudnionych w handlu oraz w usługach kształtuje się na podobnym poziomie jak w kraju. Rozkład zatrudnionych na sektory gospodarki nie zmienił się znacząco od 2010 roku. Udział pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w pracujących ogółem przedstawia mapa obok. Sekcja: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo. 72 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 99 Przegląd regionalny Polski 2015 Zatrudnienie w I sektorze73 w podregionach województwa śląskiego w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL. W kluczowych dla nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy sekcjach zmiany poziomu zatrudnienia ilustruje poniższa tabela. W porównaniu z 2010 rokiem, w 2013 liczba osób zatrudnionych zwiększyła się w każdej z badanych sekcji. W wymienionych powyżej sekcjach najwyższe zatrudnienie występuje w edukacji oraz opiece zdrowotnej i pomocy społecznej, najniższe w sekcji: informacja i komunikacja. Liczba zatrudnionych w kluczowych sekcjach gospodarki w latach 2010–2013 (wg faktycznego miejsca pracy) rok 2010 2011 2012 2013 jednostka zatrudnienie 74 J M P Q Polska 239 639 480 548 1 082 191 764 273 śląskie 24 080 56 419 125 392 96 637 Polska 249 498 511 258 1 085 660 774 250 śląskie 25 147 60 116 124 939 96 988 Polska 257 404 524 910 1 084 862 790 339 śląskie 26 572 60 667 125 029 99 659 Polska 270 755 550 064 1 099 808 804 304 śląskie 28 004 64 329 125 882 100 660 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Zatrudnieni wg faktycznego miejsca pracy. J (informacja i komunikacja), M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna), P (edukacja) i Q (opieka zdrowotna i pomoc społeczna). 73 74 100 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Woj. śląskie charakteryzuje się stosunkowo niską aktywnością zawodową ludności. Zgodnie z danymi BAEL, bierni zawodowo w 2013 r. (niepracujący ani nieszukający pracy) stanowili około 46% mieszkańców regionu w wieku 15+ (na poziomie kraju odsetek ten wyniósł blisko 42%). Osób biernych zawodowo najwięcej liczy grupa wiekowa powyżej 50 lat – 1 255 tys. osób, czyli około 68% ogółu tej grupy (analogicznie w Polsce – około 65%). Duży udział biernych zawodowo odnotowano także w grupie osób w wieku 15–29 lat – około 21% (381 tysięcy osób). Powyższy odsetek pozostaje w ostatnich latach na zbliżonym poziomie – w 2010 roku wynosił 45,2%. Bezrobocie na Śląsku kształtuje się na niższym niż średnia dla kraju poziomie. W końcu grudnia 2014 r. stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła tu 9,6% (11,5% w kraju) – niższa była jedynie w woj. wielkopolskim. Najwyższym bezrobociem charakteryzował się podregion bytomski (14,3%) i jednocześnie powiat grodzki Bytom (19,2%). Najniższe bezrobocie notowano natomiast w podregionie tyskim (5,6%) a na poziomie powiatów – w Katowicach i powiecie bieruńsko-lędzińskim (po 4,7%). Znacznym problemem województwa jest bezrobocie długotrwałe (ponad rok), które w 2014 r. dotyczyło ponad 39% ogółu bezrobotnych i dotyczyło głównie podregionu bytomskiego (44,2% ogółu bezrobotnych) oraz częstochowskiego (43,5%). Dochody i warunki życia ludności Sytuację dochodową mieszkańców województwa śląskiego należy ocenić jako dobrą, jednak zgodnie z danymi GUS75 województwo śląskie wraz z województwem opolskim i dolnośląskim znalazło się wśród województw o najniższym udziale beneficjentów pomocy społecznej w liczbie ludności ogółem (ranking opracowano na podstawie miernika syntetycznego opartego na szeregu danych z różnych dziedzin, opisanego we wspomnianym opracowaniu76). W 2014 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w woj. śląskim wyniosło 4 100,51 złotych (tendencja wzrostowa), co stanowiło 102,4% średniej krajowej. Najwyższe dochody z pracy niezmiennie osiągały osoby zamieszkujące podregion katowicki (4 753,73 zł), zaś najniższe mieszkańcy podregionu częstochowskiego (3 332,27 zł). W analizowanym okresie woj. śląskie zamieszkiwało 12,9% wszystkich emerytów i rencistów w kraju. W przeciwieństwie do innych województw, na Śląsku liczba osób pobierających emeryturę z KRUS była niska i wyniosła zaledwie 3,2% ogółu emerytów i rencistów pobierających wskazane świadczenie w kraju. Wysokość emerytur w woj. śląskim wyniosła 2 476,54 zł w ZUS i 1 383,76 zł w KRUS. Stosunkowo wysokie zarobki i emerytury przekładają się jednak jedynie w części na dochody do dyspozycji brutto w gospodarstwach domowych. W 2013 r. przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji brutto na osobę w województwie śląskim wyniósł 1 267,30 zł, natomiast przeciętne miesięczne wydatki na osobę wyniosły 1 118,09 zł. Warunki życia na Śląsku są przeciętne na tle kraju, ale lepsze niż średnio w kraju warunki życia ludności wiejskiej przy przeciętnych lub gorszych od średniej polskiej warunkach życia ludności miejskiej. W 2013 r. 94,6% mieszkań w miastach i 89,7% mieszkań na wsi w woj. śląskim wyposażonych było w łazienkę, wobec odpowiednio 95,3% i 82,0% w kraju. Centralne ogrzewanie posiadało 81,2% mieszkań miejskich i 81,2% wiejskich, wobec 86,8% i 70,3% w kraju. Wartości te nieznacznie poprawiły się w ostatnich latach. Gorsze wskaźniki dla miast województwa śląskiego wynikają z wieku bazy mieszkaniowej – w miastach takich jak Bytom, Gliwice czy Chorzów spora część mieszkań znajduje się w budynkach sprzed 1918 roku, w których brak jest łazienek (lub są na korytarzach) i instalacji centralnego ogrzewania. Z kolei dobre wyniki obszarów wiejskich województwa śląskiego wynikają z ich faktycznej urbanizacji – tereny wiejskie szczególnie w centralnej części województwa są de facto przedmieściami większych miast. W ostatnich latach zwiększa się średnia powierzchnia użytkowa mieszkań oraz przeciętna powierzchnia mieszkania przypadająca na jednego lokatora. W 2014 r. przeciętne mieszkanie miało 70,2 m2, a na jednego lokatora przypadało 26,5 m2. „Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej w 2013r.”; dostępne pod adresem http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/ ubostwo-opieka-spoleczna/beneficjenci-srodowiskowej-pomocy-spolecznej-w-2013-r-,6,4.html, str. 2. 76 Ibid. 75 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 101 Przegląd regionalny Polski 2015 Niedostosowanie społeczne i ubóstwo Województwo śląskie jest zróżnicowane społecznie. Analiza rozkładu wartości indeksu niedostosowania społecznego77 wśród powiatów województwa śląskiego w 2012 r. wykazuje koncentrację powiatów o wysokim stopniu niedostosowania w centrum regionu, a dokładniej wśród graniczących ze sobą miast Metropolii Górnośląskiej (Zabrze, Ruda Śląska, Świętochłowice, Chorzów, Siemianowice Śląskie) oraz w Mysłowicach. Okoliczną przestrzeń wypełniają powiaty o przeciętnym poziomie niedostosowania społecznego takie jak: powiat będziński, powiat zawierciański, Gliwice, Bytom, Piekary Śląskie, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Jaworzno, Katowice oraz Tychy. Poza nimi przeciętnym poziomem niedostosowania społecznego charakteryzują się powiaty graniczne województwa (kłobucki, Jastrzębie-Zdrój, cieszyński oraz żywiecki); pozostałe cechuje niski poziom niedostosowania społecznego. W latach 2010–2013 w woj. śląskim odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji sytuował się poniżej 5%, niewiele zmieniając swoją wartość. Większy odsetek dotyczył osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej relatywnej granicy ubóstwa (wartość wskaźnika systematycznie spada od 14% w 2010 r. do 11,2% w 2013 r.). Odwrotna tendencja jest widoczna w przypadku odsetka osób w gospodarstwach domowych lokujących się poniżej ustawowej granicy ubóstwa, gdzie można dostrzec wzrost wartości (od 2010 do 2013 r. nastąpił wzrost o 2,5 pp. osiągając wartość 8,3%). Ubóstwo w województwie śląskim w latach 2010–2013 16,0 14,0 14,0 12,3 12,0 11,3 11,2 10,0 8,3 8,0 6,0 5,8 4,5 4,8 4,5 4,9 % % % % % % % % 2010 2011 2012 2013 2010 2011 2012 2013 4,8 4,8 % % % % 2010 2011 2012 2013 4,0 2,0 0,0 minimum egzystencji relatywna granica ubóstwa ustawowa granica ubóstwa Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Rozpatrując rozkład terytorialny ubóstwa w województwie śląskim w 2011 r.78 można dostrzec duże zróżnicowanie województwa śląskiego pod względem wskaźnika zagrożenia ubóstwem. Najwyższą wartość wskaźnika zarejestrowano w podregionach: częstochowskim i katowickim (14,6%), z kolei najniższą w podregionie: tyskim (9,9%), sosnowieckim (10,2%) oraz rybnickim (10,4%).79 Gospodarka Województwo śląskie, pomimo wolniejszego niż średnia krajowa tempa rozwoju w ostatnich latach, pozostaje jednym z motorów napędowych polskiej gospodarki. Produkt krajowy brutto województwa śląskiego wynosi 205 025 mln złotych, co stanowi 12,7% PKB kraju i przekłada się na PKB per capita w wysokości 44 372 zł (106% średniej dla kraju). W przekroju podregionów Śląska najwyższym PKB może legitymować się podregion katowicki (43 406 mln zł w 2012 roku) – więcej niż PKB woj. świętokrzyskiego (40 126 mln zł); podlaskiego (36 057 mln zł); lubuskiego (35 667 mln zł); opolskiego (34 305 mln zł)), zaś najwyższym PKB per capita – podregion tyski (59 733 zł co odpowiada 142,5% średniej krajowej w 2012 r.). Najniższe PKB per capita notuje podregion bytomski – 74,5% średniej krajowej. Z produktem krajowym brutto silnie skorelowana jest również produktywność pracy (iloraz wartości dodanej brutto i liczby pracowników), której kształtowanie się w ostatnich latach przedstawia poniższa mapa. Raport „Moduł społeczny Część 2 Niedostosowanie społeczne w województwie śląskim”, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Wydział Rozwoju Regionalnego, Katowice 2015. 78 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem na poziomie podregionów dostępny jest jedynie za 2011 r. 79 „Mapy ubóstwa na poziomie podregionów w Polsce z wykorzystaniem estymacji pośredniej”, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Ośrodek Statystyki Małych Obszarów, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Poznań 2013 r. 77 102 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 PKB per capita w latach 2009–2012 w województwie śląskim Produktywność pracy w latach 2009–2012 w województwie śląskim Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL W strukturze nakładów brutto na środki trwałe wyraźnie zaznacza się dominacja przemysłu. Przemysł jest najbardziej kapitałochłonnym sektorem gospodarki, a dodatkowo sektor przemysłowy stanowi sporą część gospodarki województwa. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg sekcji PKD 2007 w województwie śląskim w latach 2010–2013 przemysł i budownictwo 2013 handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja pozostałe usługi Rok 2012 2011 2010 działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości 0 5000 10000 Nakłady w mln zł 15000 20000 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Na przestrzeni lat 2004–2013 województwo śląskie rokrocznie notowało najwyższe dodatnie saldo bilansu handlowego w kraju. Przewaga eksportu nad importem w regionie dotyczyła zarówno handlu zagranicznego z krajami trzecimi, jak i krajami Unii Europejskiej. W 2013 r. Śląsk był drugim regionem pod względem wartości eksportu towarów w kraju (87,5 mld zł) oraz czwartym zarówno w przeliczeniu eksportu na 10 tys. mieszkańców (190,2 mln zł), jak i na 100 podmiotów z kapitałem zagranicznym (3,63 mld zł w 2012 r.). Wartość importu realizowanego w 2013 r. osiągnęła 60 mld zł (trzecia pozycja w kraju), podczas gdy import w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców i 100 podmiotów z kapitałem zagranicznym plasował region odpowiednio na piątym (129,7 mln zł) i szóstym miejscu w kraju (2,5 mld zł w 2012 r.). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 103 Przegląd regionalny Polski 2015 Pomiędzy powiatami województwa śląskiego występują bardzo duże różnice w wartości eksportu, jak również importu w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Jedynie w 7 z 36 powiatów zarówno import, jak i eksport w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest wyższy od średniej dla regionu. Powiaty te można podzielić na trzy grupy: • powiaty, gdzie wartości tych wskaźników kilkakrotnie przekraczają średnią – zdecydowanym liderem jest Bielsko-Biała; • powiaty, w których wskaźniki są znacznie powyżej średniej, ale dzieli je już bardzo wyraźny dystans do lidera (Tychy, Dąbrowa Górnicza i Gliwice); • powiaty, które są tylko nieznacznie powyżej średniej (powiat bielski, Katowice i Częstochowa). Eksport oraz import w przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2013 roku w powiatach województwa śląskiego80 Źródło: Raport moduł gospodarczy cz. I: Powiązania gospodarcze województwa śląskiego z zagranicą, Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Wydział Rozwoju Regionalnego, Katowice 2015 Zjawiskiem istotnym z punktu widzenia kształtowania procesów rozwojowych województwa jest skala i zróżnicowanie przestrzenne napływu Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych (BIZ). W ciągu jedenastu lat (2002–2012) do województwa śląskiego napłynęło ponad 26 mld złotych BIZ. Liderami w zakresie napływu BIZ są: podregion katowicki, gliwicki oraz bielski, do których w okresie 2002–2012 napłynęło odpowiednio ponad 8, 5 oraz 4 mld złotych. Najniższą wartość odnotowano w podregionie bytomskim (niewiele ponad 1 mld złotych)81. 80 Kolorem pośrednim oznaczone są powiaty, w których wartość wskaźnika jest na średnim poziomie (przedział obejmujący wielkości od -25% do +25% wartości średniej dla województwa). Kolor najjaśniejszy to przedział do 75% wartości średniej wojewódzkiej, natomiast kolorem najciemniejszym zaznaczono powiaty, gdzie wartość wskaźnika wynosi powyżej 125% wartości średniej dla województwa. 81 Por. Raport Moduł Gospodarczy cz. I: Powiązania gospodarcze województwa śląskiego z zagranicą, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Wydział Rozwoju Regionalnego, Katowice 2015 104 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Udział podregionów w napływie BIZ do województwa śląskiego w latach 2002–2012 5,2% 8,7% bielski 18,2% bytomski 5,8% 4,0% 7,0% częstochowski gliwicki katowicki rybnicki 31,9% sosnowiecki 19,3% tyski Źródło: Raport moduł gospodarczy cz. I: Powiązania gospodarcze województwa śląskiego z zagranicą, Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Wydział Rozwoju Regionalnego, Katowice 2015 Finanse samorządu terytorialnego W 2014 r. dochody gmin i miast na prawach powiatu w woj. śląskim wyniosły 18,56 mld złotych, zaś dochody powiatów ziemskich – 1,66 mld złotych. Dochody gmin i miast na prawach powiatu nieustannie rosną, natomiast dochody powiatów ziemskich obniżyły się w 2012 roku, by w następnych latach wzrastać. Środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych w dyspozycji jednostek samorządu terytorialnego (poza samą administracją wojewódzką) wyniosły 54,9 mln zł. Śląsk jest mniej zadłużony niż inne województwa w Polsce. Wydatki na obsługę długu publicznego na 1000 zł dochodów budżetowych kształtują się w województwie na poziomie 8,5 zł wobec 12,7 zł w kraju. Najmniejszymi kosztami obsługi długu publicznego obarczony jest podregion gliwicki, gdzie wydatki te wynoszą zaledwie 5,1 zł. W końcu 2013 r. zadłużenie sięgnęło 31,39% dochodów województwa82. Wśród powiatów ziemskich najbardziej zadłużony był powiat żywiecki (41,32%). Z kolei wśród powiatów o zadłużeniu poniżej 10% jest aż 6 z terenu województwa śląskiego (w tym gliwicki – 0%), czyli prawie połowa wszystkich powiatów ziemskich województwa83. Wśród miast na prawach powiatu nie będących miastami wojewódzkimi tylko jedno (Żory – 62,54%) przekroczyło poziom 50-procentowego zadłużenia, natomiast cztery najmniej zadłużone miasta są z terenu woj. śląskiego (w tym Jastrzębie Zdrój – 0%)84. Tak niskie zadłużenie samorządów z terenu woj. śląskiego wskazuje, że miasta i powiaty zdolne są do finansowania przedsięwzięć rozwojowych w przyszłości. Niepokojącym trendem jest obniżanie się dochodów jednostek samorządu terytorialnego w stosunku do średnich krajowych. Zjawisko to zauważono w badaniu dochodów i wydatków JST zleconym przez dawne Ministerstwo Rozwoju Regionalnego – każdy samorząd terytorialny w województwie relatywnie obniżył poziom swoich dochodów w latach 2004–2011. Szkolnictwo wyższe i nauka Województwo śląskie, a szczególnie Gliwice i Katowice, jest znaczącym punktem na mapie szkolnictwa wyższego Polski. Największymi uczelniami publicznymi w województwie są: Politechnika Śląska w Gliwicach, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Ekonomiczny i Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach. Uczelnie te posiadają swoje wydziały i wydziały zamiejscowe na terenie całego województwa, m.in. w Rybniku, Cieszynie, Zabrzu, Sosnowcu czy BielskuBiałej. Ważnym ośrodkiem akademickim jest także Częstochowa. Na Śląsku w 41 szkołach wyższych w 2013 r. studiowało 9,3% ogółu studentów studiujących w Polsce. Jest to trzecie województwo pod względem liczby studentów. Jednak pod względem liczby studentów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, z wartością 97 znajduje się poniżej średniej dla kraju (na 12-tej pozycji; średnia dla kraju 118). Dostępne pod adresem: http://www.wspolnota.org.pl/rankingi/ j.w. 84 j.w. 82 83 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 105 Przegląd regionalny Polski 2015 Główne miejsce studiowania na Śląsku, to publiczne uczelnie wyższe – w 2013 r. kształciło się na nich 74% ogółu studentów. Spadek liczby studentów na przestrzeni lat dotyczy obu typów uczelni, jednak negatywne tendencje zdecydowanie mocniej dotykają uczelnie niepubliczne. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową, choć systematycznie rosną, ciągle są niskie w relacji do poziomu rozwoju gospodarczego województwa. W 2013 r. nakłady na działalność B+R wyniosły 1 268,9 mln złotych (848,8 mln zł w 2010 r.), co stanowiło zaledwie 8,8% ogółu nakładów na działania B+R w kraju. W stosunku do udziału woj. śląskiego w zatrudnieniu i PKB (po około 12%) oznacza to, że jest ono mniej innowacyjne niż średnio Polska. Statystyka ta wynika z niższego niż w innych województwach poziomu wydatków publicznych na badania i rozwój, bowiem w sektorze prywatnym wydatki na B+R są tu wyższe niż średnia i wynoszą 657,1 mln zł (10,4% wydatków na B+R w sektorze przedsiębiorstw w kraju, średnia dla kraju 393,2 mln zł). Transport Województwo śląskie charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju infrastruktury transportowej. Wpływ na to ma wysoka gęstość zaludnienia oraz przystosowanie infrastruktury do wyższej niż obecnie liczby ludności, jak też wysoki poziom rozwoju i potrzeb gospodarki. Transport kolejowy w województwie śląskim pomimo postępującej regresji, pozostaje najlepiej rozwiniętym w kraju. W 2013 r. istniało 1 978 km linii kolejowych (w roku 2010 wynosiła 2 155 km), w tym 1 734 km – zelekryfikowanych (w roku 2010 wynosiła 1 744 km). Gęstość linii kolejowych, na poziomie 16 km/100 km2, jest niemal dwukrotnie wyższa niż w drugim w rankingu – woj. dolnośląskim – 8,8. Ponadto na Śląsku zlokalizowany jest odcinek końcowy niezelektryfikowanej Linii Hutniczej Szerokotorowej (poprzednia nazwa: Linia Hutniczo-Siarkowa). Jest to najdalej na zachód wysunięta linia kolejowa szerokotorowa w Europie. W woj. śląskim najlepiej w kraju rozwinięta jest również infrastruktura drogowa. W 2013 r. funkcjonowało 27 189,4 km dróg, co stanowiło wzrost o ponad 1,9 tys. km od roku 2009. W liczbie tej zawierało się 168,9 km autostrad oraz 115,8 km dróg ekspresowych. Śląsk charakteryzuje się największym natężeniem ruchu na drogach krajowych i największym wzrostem tego natężenia w ciągu ostatnich pięciu lat. Mocno obciążone są też drogi wojewódzkie. Komunikacja publiczna w woj. śląskim jest powszechnie dostępna. Długość linii komunikacji publicznej w województwie wynosi 12 683 km (2013), co stanowi aż 23,3% całkowitej długości linii komunikacji publicznej w Polsce. Przewieziono w tym okresie 460,9 mln pasażerów (spadek w stosunku do roku 2012 o 21,3%). Negatywnym trendem jest jednak zmniejszanie się ilości linii autobusowych, co ogranicza mobilność mniej zamożnych mieszkańców województwa. Transport lotniczy Śląska obsługiwany jest przez Port Lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach. Część mieszkańców korzysta też często z portu lotniczego w Balicach (woj. małopolskie) i w Ostrawie (Republika Czeska). W 2014 r. lotnisko w Pyrzowicach obsłużyło 2 695 732 pasażerów. Oprócz lotów pasażerskich port lotniczy w Pyrzowicach obsługuje również loty cargo. W 2014 r. przeładowano 16 269 ton ładunków, co plasuje port w Pyrzowicach na pierwszym miejscu wśród lotnisk regionalnych w Polsce. Oprócz transportu drogowego, kolejowego oraz lotniczego w województwie śląskim istnieje także port rzeczny w Gliwicach. Środowisko Stan środowiska naturalnego województwa jest w dużym stopniu zróżnicowany: obok terenów zdegradowanych i zdewastowanych występują obszary rekreacyjne i miejsca bogate przyrodniczo. Na przestrzeni lat 2010–2013 jakość powietrza w województwie śląskim odbiegała od poziomu odpowiadającego obowiązującym normom. Stale występują przekroczenia norm takich zanieczyszczeń, jak: pył zawieszony PM10, pył zawieszony PM2,5 czy benzo(a)piren. Wysoki poziom użytkowania gospodarczego zasobów województwa oraz długotrwała działalność przemysłów silnie wpływających na środowisko i przestrzeń powodują, że woj. śląskie wraz z woj. dolnośląskim posiadają największy odsetek gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w powierzchni ogółem (ok. 0,4%). W 2014 r. zrekultywowano 119 ha gruntów (od roku 2012 tendencja malejąca), w tym na cele rolnicze 9 ha i leśne 35 ha, a zagospodarowano 64 ha, w tym na cele leśne 25 ha. 106 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji w województwie śląskim w latach 2009–2012 (w ha) Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 2013 2014 4 471 4 372 4 921 4 819 4 892 4 818 w tym zdewastowane 3 682 3 668 3 715 3 676 3 754 3 643 w tym zdegradowane 789 704 1 206 1 143 1 138 1 175 Grunty wymagające rekultywacji Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL. Obok szczególnie widocznej degradacji terenu, województwo wyróżnia się na tle kraju ponadprzeciętnym bogactwem i różnorodnością gatunkową, ekosystemową i krajobrazową przyrody żywej oraz elementów przyrody nieożywionej, co jest determinowane specyficznym położeniem województwa w obrębie jednostek fizyczno-geograficznych o odmiennej historii, budowie geologicznej, rzeźbie i klimacie. Powierzchnia form ochrony przyrody woj. śląskiego w 2014 r. wynosiła 273 644,58 ha, co stanowiło 22,2% powierzchni województwa, przy średniej krajowej 32,5%. Wśród form ochrony w regionie dominują parki krajobrazowe zlokalizowane głównie w południowej, północnej i zachodniej części województwa. Fundusze europejskie Według stanu na dzień 26.08.2015 r. wykorzystanie funduszy europejskich w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013 wyniosło 12,7 mld zł, z czego wartość samego dofinansowania kształtowała się na poziomie 7,7 mld zł. Z kolei wartość wydatkowanych funduszy europejskich per capita wyniosła około 2,8 tys. zł (dofinansowanie na poziomie około 1,7 tys. zł per capita)85. Średni poziom dofinansowania środkami UE w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego utrzymywał się na poziomie 60,2%. Najwyższa wartość wydatków była związana z następującymi priorytetami: B+R, innowacje i przedsiębiorczość (3,1 mld zł, tj. 24,61%), Transport (3,0 mld zł, tj. 23,59%) Zrównoważony rozwój miast (2,1 mld zł, tj. 16,1%) oraz Środowisko (1,2 mld zł, tj. 9,29%) i Turystyka (1,1 mld zł, tj. 8,64%). Zaledwie 2,42% środków RPO WSL przeznaczono na kulturę, natomiast 3,69% wydatków dotyczyło priorytetu IX. Zdrowie i rekreacja. Wartość dofinansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013 (stan na 26.08.2015 r.) Źródło: Opracowanie własne wykazu podpisanych umów oraz decyzji o dofinansowanie w ramach RPO WSL 2007–2013 Wykorzystanie środków per capita obliczono w oparciu o liczbę ludności na dzień 31.12.2014 r. 85 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 107 Przegląd regionalny Polski 2015 13. WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE Czynniki wzrostu gospodarczego. Dynamika nakładów brutto na środki trwałe Produktywność pracy mierzonej Wartością Dodaną Brutto na 1 pracującego województwa świętokrzyskiego od 2008 r. do 2012 r. (ostatnie dostępne dane) systematycznie wzrastała i wynosiła odpowiednio 67 718 zł w 2009 r., zaś w 2012 r. już 78 932 zł, czyli o 11 214 zł więcej. Jednak w stosunku do WDB w Polsce była ona znacznie niższa w każdym kolejnym roku, a różnica ta zwiększała się systematycznie. Wynosiła ona w 2012 r. o 24 090 zł mniej (76,6%) niż w Polsce. Należy też podkreślić, iż znaczne zróżnicowanie występuje pomiędzy dwoma podregionami województwa świętokrzyskiego. Podregion kielecki ma dużo wyższą wartość WDB na 1 pracującego od podregionu sandomiersko-jędrzejowskiego i charakteryzuje się wydatnie mniejszą dysproporcją w stosunku do Polski. Struktura gospodarki województwa świętokrzyskiego według wartości dodanej jest zmienna w poszczególnych latach. Kierunki zmian udziału poszczególnych sektorów gospodarki w województwie są zbliżone do zmian obserwowanych w kraju, a różnice występują przede wszystkim w wielkości tych zmian. W latach od 2009 r. do 2012 r. (ostatnie dostępne dane) w tworzeniu wartości dodanej najważniejszą rolę odgrywał przemysł i budownictwo (sekcje B, C, D, E, F), w tym przetwórstwo przemysłowe (sekcja C), budownictwo (sekcja F) oraz handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie, informacja i komunikacja, działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości, pozostałe usługi (sekcje G-T). W IV kwartale 2014 r. liczba przedsiębiorstw regionu świętokrzyskiego zarejestrowanych w rejestrze REGON wzrosła o 175 w stosunku do poprzedniego, kształtując się w końcu grudnia na poziomie 110 130 podmiotów, przy poziomie krajowym 4 119 671. Godnym podkreślenia jest fakt systematycznego wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w województwie zauważalny od początku badanego 2012 r. Wskaźnik przedsiębiorczości obrazujący liczbę firm przypadających na 10 tys. mieszkańców wynosił w 2010 r. 847,7, w 2011 r. 828,6, w 2012 r. 848,3, w 2013 r. 866,4, zaś w 2014 r. 871,9. Liczby te świadczą o sukcesywnym wzroście przedsiębiorczości, z wyjątkiem roku 2011, kiedy odnotowany został gospodarczy regres. W miarę wysoki poziom przedsiębiorczości w województwie świadczy nie tylko o wzrastających możliwościach i kompetencjach, ale także o operatywności kapitału ludzkiego w regionie. Jednym z mierników potencjału rozwojowego są nakłady inwestycyjne, które wskazują, jakie są środki trwałe przedsiębiorstw. W efekcie tych inwestycji zwiększa się możliwość rozwoju przedsiębiorstwa, a co za tym idzie, także potencjalny popyt na pracę. Nakłady inwestycyjne brutto na środki trwałe w 2013 r. ogółem wynosiły 2 706,7 mln zł, przy czym w kraju dla porównania było to 132 955,8 mln zł. Dynamika tych nakładów w województwie świętokrzyskim miała charakter sinusoidalny. W roku 2010 nakłady te wynosiły 2 748,4 mln zł, w 2011 wzrosły do 3 278,6 mln zł, w 2012 r. ponownie spadły i wynosiły 2 865,2 mln zł, a w 2013 odnotowały spadek do 2 706,7 mln zł. Należy zaznaczyć, że występuje wyraźne zróżnicowanie między nakładami inwestycyjnymi w podregionie kieleckim i sandomiersko-jędrzejowskim. W rozpatrywanych latach 2010–2013 są one w każdym roku niższe w podregionie sandomiersko-jędrzejowskim, choć w roku 2013 różnica ta w bardzo zdecydowany sposób uległa zmniejszeniu. W podregionie kieleckim nakłady te w 2013 r. wynosiły 1 449,4 mln zł, a w podregionie sandomierskojędrzejowskim 1 257,3 mln zł. W podziale klasyfikacji działalności przedsiębiorstw dynamika nakładów brutto na środki trwałe była zróżnicowana w zależności od sekcji. W rolnictwie w latach 2010–2013 nakłady wyraźnie wzrastały w kolejnych latach, przy czym najwyższy wzrost odnotowany został w roku 2012, zaś w 2013 r. widoczny był spadek nakładów do poziomu 39,3 mln zł (w 2012 r. – 54,4 mln zł). W przemyśle i budownictwie nakłady miały charakter sinusoidalny wynosząc w 2010 r. 1 849,4 mln zł, w roku następnym 2 111,4 mln zł, w 2012 r. – 1 857,4 mln zł i w 2013 r. został zanotowany ponowny spadek w stosunku do roku poprzedniego wynosząc 1 793,2 mln zł. W handlu, naprawie pojazdów samochodowych, w transporcie i gospodarce magazynowej, zakwaterowaniu i gastronomii oraz informacji i komunikacji odnotowywano wzrosty i spadki nakładów (2010 r. 497,9 mln zł, 2011 r. 754,7 mln zł, 2012 r. 573,2 mln zł, a w 2013 r. 525,7 mln zł), zaś w działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości nastąpił gwałtowny spadek nakładów w roku 2010. W sekcji pozostałych usług w roku 2011 nakłady nieznacznie wzrosły w odniesieniu do 2010 r. i znów nieznacznie spadły w roku 2012 w stosunku do roku 2011, aby w roku 2013 osiągnąć poziom 266,1 mln zł. 108 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Zmiany demograficzne i na rynku pracy Liczba zamieszkałej ludności w województwie świętokrzyskim systematycznie maleje; według stanu na 31.12.2014 roku mieszka tu ogółem 1 263 176 osób. Pomimo że w roku 2014 liczba urodzeń wzrosła o 36 osób w porównaniu z rokiem 2013, to nadal w województwie świętokrzyskim w latach 2011–2014 występował ujemny przyrost naturalny ludności, zarówno w miastach, jak i na wsi. W 2014 roku wyniósł -2,3‰, taki sam współczynnik utrzymuje się dla obszaru wiejskiego i miejskiego, natomiast w roku wyjściowym wyniósł on zarówno w miastach, jak i na wsi -2,7‰86. Poziom urbanizacji w województwie w 2014 roku (44,6% ogółu ludności zamieszkującej w 31 miastach) wyraźnie odbiega od średniej krajowej (60,4%). Corocznie ulega on niewielkiemu zmniejszeniu. W stosunku do 2011 r. współczynnik ten zmniejszył się o 0,43%. Wskaźnik urbanizacji w podregionie kieleckim jest o wiele większy (55%) niż w sandomiersko–jędrzejowskim (28,2%). Wpływ na to ma bez wątpienia obecność miasta Kielce w granicach podregionu kieleckiego87. W województwie świętokrzyskim saldo migracji wewnętrznych międzywojewódzkich na pobyt stały od wielu lat (dostępne dane z BDL GUS od 1995 r.) utrzymuje się w przedziale wartości ujemnych. W 2013 r. województwo pod względem opisywanego wskaźnika plasowało się na 13. miejscu (-2 618). Niekorzystną sytuację pod tym względem w świętokrzyskim obrazuje również saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt czasowy. W wyniku ubytku mieszkańców województwa zarówno w miastach, jak i na wsi, z każdym kolejnym rokiem zmniejsza się wskaźnik gęstości zaludnienia. W woj. świętokrzyskim na 1 kilometr kwadratowy w 2014 roku przypadało 108 osób. W podregionie kieleckim przypadało 154 os./km2, a w sandomiersko-jędrzejowskim o ponad połowę mniej – 73 os./km2. Różnice te wynikają z faktu występowania na obszarze podregionu kieleckiego większej ilości dużych i średniej wielkości miast o dużej koncentracji ludności. Najwyższą gęstością zaludnienia w regionie, poza miastem Kielce (1 814), odznaczały się powiaty: skarżyski 196, ostrowiecki 184 oraz starachowicki 177. Najmniej mieszkańców na każdy km2 przypada natomiast w powiatach: włoszczowskim 51, opatowskim 60 oraz pińczowskim 6688. W regionie świętokrzyskim obserwuje się przyspieszenie procesu demograficznego starzenia się społeczeństwa w stosunku do innych województw. Stopniowo ulegają zmianie wskaźniki procentowe w poszczególnych grupach. Na koniec grudnia 2014 r. osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 13,90% ogółu ludności województwa (wobec 14,3% w 2011 r.) Stale zmniejsza się również udział ludności w wieku produkcyjnym. Odsetek mieszkańców w wieku zdolności do pracy wyniósł na koniec 2014 r. 65,7% (wobec 67% w 2011 r.). Liczebność tej grupy ukształtowała się na poziomie 829 816 osób, co oznacza spadek o 26 940 osób w porównaniu do 2011 r. W ostatnich latach obserwowany jest dalszy wzrost liczby i odsetka osób w wieku poprodukcyjnym. Na przestrzeni lat 2011–2014 populacja mieszkańców w wieku emerytalnym zwiększyła się o 19 385 osób i na koniec 2014 r. liczyła 257 771 osób, tj. 20,4% ogółu ludności (wobec 18,7% w 2011r.). Udział analizowanej grupy pozostał wyraźnie wyższy niż średnio w kraju (niecałe 19%)89. Region województwa świętokrzyskiego charakteryzuje się relatywnie wysokim poziomem bezrobocia. Według danych Urzędu Statystycznego w Kielcach, stopa bezrobocia rejestrowanego w 2014 r. wyniosła 14,2%. Świętokrzyskie należy do województw o największej stopie bezrobocia, na koniec 2014 r. zajmowało pod tym względem piąte miejsce. Średnia stopa bezrobocia w kraju wyniosła natomiast 11,5%. Na koniec 2014 roku najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w powiatach: skarżyskim 24,9%, opatowskim 20,8% oraz koneckim 20,4%. Stosunkowo lepsza sytuacja ma miejsce w pow. buskim 8% i pińczowskim 9,5% oraz w mieście Kielce 9,8%. W porównaniu z danymi za rok 2013, stopa bezrobocia w województwie świętokrzyskim zmalała o 2,4%. Podobna tendencja dotyczyła również wszystkich powiatów wchodzących w jego skład. Wskaźnik zatrudnienia w wieku 15–64 w 2014 r. wynosił 59,2%, dla kraju 60% (wobec 58% w 2013 r.; dla kraju 61,7%). Największa grupa bezrobotnych, podobnie jak w latach poprzednich, tak i w 2013 r. należała do przedziału wiekowego 25–34 lata (22 400 osób). Stanowili oni prawie 30% wszystkich bezrobotnych w województwie. Drugą pod tym względem grupą były osoby w przedziale wiekowym 35–44, powyżej 20% ogółu. Widoczny jest więc nadal utrzymujący się niekorzystny udział grup wiekowych wśród osób pozostających bez pracy. Wartym odnotowania jest również fakt, iż porównując dane z lat ubiegłych (od 2011 r. do 2014 r.) dotyczące liczby osób bezrobotnych w województwie świętokrzyskim według grup wiekowych, największy wzrost, o 2 065 osób odnotowano wśród bezrobotnych w wieku 55 i więcej lat90. Źródło danych: opracowanie własne na podstawie danych z bazy GUS/BDL j.w. 88 j.w. 89 j.w. 90 j.w. 86 87 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 109 Przegląd regionalny Polski 2015 Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie świętokrzyskim, w całym roku 2014 wyniosło 113 041 osób i w porównaniu do 12 miesięcy poprzedniego roku było niższe o 2,4%. Na przestrzeni roku zatrudnienie zmniejszyło się w sektorze publicznym o 11,4% (do 9 884 osób), zaś w prywatnym o 1,5% (do 103 157 osób). Największy spadek przeciętnego zatrudnienia odnotowano w budownictwie (o 10,7%) oraz działalności naukowej, profesjonalnej i technicznej (o 7,3%), następnie w handlu i naprawie pojazdów samochodowych (o 4,8%) oraz transporcie i gospodarce magazynowej (o 4,2%), wzrost natomiast w sekcjach: zakwaterowanie i gastronomia (o 14,9%), administracja i działalność wspierająca (o 7,2%) oraz informacja i komunikacja (o 2,1%). Najwięcej osób pracujących w sektorze przedsiębiorstw zatrudnionych jest w branży przetwórstwa przemysłowego – 53 341 – oraz w handlu i naprawie pojazdów samochodowych – 21 879 osób, wg danych za grudzień 2014 r.91 Dostrzec należy również, że na przestrzeni trzech lat, od 2011 r. do 2014 r., w regionie zmniejsza się poziom zatrudnienia w przemyśle i budownictwie, rośnie natomiast w sektorze usług. Zmiany w sytuacji dochodowej ludności. Zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego. Nierówności społeczne Zmiany w sytuacji dochodowej ludności można zaobserwować m.in. w oparciu o wskaźnik poziomu nominalnych dochodów do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na 1 mieszkańca oraz po analizie przeciętnych wynagrodzeń miesięcznych brutto. Według danych Banku Danych Lokalnych92 roczny dochód do dyspozycji brutto na jednego mieszkańca w województwie świętokrzyskim wynosił w 2009 r. 19 646 zł i był niższy od średniej krajowej o 2 546 zł (w 2009 r. Polska – 22 192 zł). W 2010 r. różnice te pogłębiły się, niezależnie od niewielkiego wzrostu dochodu do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca w województwie (2010 r. – 20 637 zł). Różnica średniego dochodu między województwem a krajem to 2 614 zł (Polska w 2010 r. – 23 251 zł). Poziom, dynamika i struktura dochodów gospodarstw domowych oraz przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń brutto jest znacznie zróżnicowana w stosunku do średnich dochodów i wynagrodzeń miesięcznych w skali rocznej w Polsce oraz charakteryzuje się bardzo dużą dysproporcją w stosunku do województwa mazowieckiego, gdzie jest najlepsza sytuacja dochodowa ludności na jednego mieszkańca oraz wynagrodzeń miesięcznych brutto. Problemy dochodowe województwa mają podłoże historyczne i techniczno-organizacyjne oraz związane są z tzw. syndromem zapóźnienia i zacofania „ściany wschodniej”93. Zróżnicowanie sytuacji dochodowej jest też determinowane strukturą tworzenia dochodu, która wskazuje na rolę głównych źródeł jego pozyskiwania. Analiza dochodów ludności województwa świętokrzyskiego i ich źródeł w latach 2010–201394 pokazuje, że na przestrzeni ostatnich lat: • wzrastają dochody mieszkańców ze wszystkich źródeł, przy czym dochód uzyskany ze stosunku pracy w 2013 r. uległ spadkowi, • średnioroczny poziom wzrostu dochodów oscyluje na poziomie 0,9–5,7% w przypadku dochodów uzyskiwanych ze stosunku pracy oraz rent i emerytur 4,3–5,2%, zaś w przypadku działalności gospodarczej na poziomie 1,6–6,2% oraz pozostałych źródeł 4,5–5%, • spada liczba mieszkańców województwa uzyskujących dochody z tytułu rent i emerytur, • liczba osób osiągających dochody w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą wzrosła w 2013 r. w stosunku do roku poprzedniego, • liczba osób osiągających dochody ze stosunku pracy spadła w 2013 r. w stosunku do roku poprzedniego. Stosunek pracy Kwota (w mld zł) Liczba osób Emerytury i renty Kwota (w mld zł) Liczba osób Działalność gospodarcza Kwota (w mld zł) Liczba osób Pozostałe źródła Kwota (w mld zł) Liczba osób 2010 10,036 355 590 5,001 341 703 1,523 63 609 1,707 245 398 2011 10,642 357 773 5,226 339 882 1,624 64 918 1,788 239 036 2012 10,967 351 560 5,508 337 114 1,639 64 876 1,840 237 660 2013 10,871 343 493 5,813 335 344 1,665 65 849 1,937 241 778 Źródło danych: opracowanie własne na podstawie danych z bazy GUS/BDL. Bank Danych Lokalnych, Rachunki Regionalne, Nominalne dochody w sektorze gospodarstw domowych – PKD 2007. 93 Dr Leszczyńska Małgorzata, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Rzeszowski, „ Poprawa sytuacji dochodowej w regionach przygranicznych jako warunek osiągnięcia spójności społeczno-ekonomicznej – przykład Podkarpacia”, Uniwersytet Rzeszowski, https://www.ur.edu.pl/file/6550/15-Leszczynska.pdf 94 Na podstawie informacji Izby Skarbowej w Kielcach, pismo z dn. 06.07.2015 r. 91 92 110 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wyniki analiz z zakresu ubóstwa stanowią kolejny dowód na to, że w Polsce występują znaczne różnice w poziomie życia w zależności od miejsca zamieszkania. Posługując się różnymi granicami ubóstwa uzyskuje się jednak odmienne oszacowania liczebności osób ubogich. Zasięg ubóstwa skrajnego, za granicę którego przyjęto poziom minimum egzystencji oszacowano w 2010 r. w Polsce na 5,8%. W województwie świętokrzyskim ten wskaźnik był wyższy niż przeciętnie w skali kraju i wynosił 9,5%, co stawiało województwo na przedostatnim miejscu w kraju (przed województwem warmińsko-mazurskim) z różnicą 5,9% do najmniejszego wskaźnika zagrożenia ubóstwem, które występuje w województwie opolskim (3,6%). W 2011 r. wskaźnik ten wynosił 10,1% i był lepszy niż w roku poprzednim, stawiając województwo na trzynastej pozycji, z różnicą 3,3% w stosunku do wyniku krajowego (Polska 2011 r. – 6,8%), zaś w 2013 r. był on znacznie niższy od roku poprzedniego i wynosił 8,5%, stawiając świętokrzyskie na 9 miejscu wśród województw, tuż za wskaźnikiem dla Polski wynoszącym 7,4%, czyli tylko o 1,1% wyższym niż w kraju. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym, po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych w latach 2010–2011 ulegał wahaniom i osiągnął poziom odpowiednio 23,2% i 25,5%. Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną Sytuację dróg publicznych w województwie charakteryzuje nieregularna ich długość na przestrzeni ostatnich lat. Do 2012 r. długość dróg publicznych wzrosła do 17 170 km, zaś w roku 2013 spadła do 16 583 km. Długość dróg ekspresowych wynosiła 57,1 km i z roku na rok sukcesywnie zwiększa się (wobec 29,4 km w 2010 r.). Gęstość sieci drogowej województwa w 2013 r. sięgała 115,1 km na 100 km2 powierzchni. Był to trzeci najwyższy współczynnik wśród polskich województw, zaraz za śląskim i małopolskim. Średnia gęstość sieci drogowych w Polsce w tym okresie wyniosła natomiast 91,2 km. Nieco słabiej wypada wskaźnik gęstości linii kolejowych w regionie. W 2013 r. wynosił on 5,9 km długości sieci na 100 km2 powierzchni i zmniejszył się on w porównaniu do 2010 r. o 0,3 km, natomiast w skali kraju osiągnął on poziom 6,2 km.95 Stan i dostępność infrastruktury technicznej w regionie na przestrzeni lat 2010–2013 z roku na rok stale się poprawia. Łączna długość sieci wodociągowej w 2013 r. wynosiła 13 151 km, zatem wzrosła o 726 km w porównaniu z rokiem 2010, kanalizacyjnej odpowiednio o 1 781 km do 5 165 km, a gazowej o 102,9 km do 4 038 km. Co za tym idzie, zwiększyła się liczba osób korzystających z wyżej wymienionych instalacji sieciowych w województwie świętokrzyskim. Ostatnie dane za 2013 r. (dostępne z BDL) wskazują, iż z sieci wodociągowej korzystało w regionie 85,1% mieszkańców, kanalizacyjnej 51,5%, a gazowej 36,5%. Mimo że widoczna jest istotna poprawa stanu faktycznego w tej materii, to jednak województwo świętokrzyskie na tle całego kraju wypada nadal słabo, biorąc pod uwagę np. procent korzystających ze wskazanych sieci.96 W okresie minionego roku zaobserwowano ponadto poprawę na polu szeroko pojętej infrastruktury społecznej. W roku 2013 (ostatnie dane z BDL) w województwie świętokrzyskim funkcjonuje 15 szkół wyższych, w których kształci się 33 760 studentów. W regionie na 10 tys. osób w wieku 19–24 przypada 3 259 osób studiujących, co stanowi 13. wynik w kraju. W 2013 r. działały 284 biblioteki z filiami, w tym 1 wojewódzka. Przeciętnie na 1 bibliotekę przypadało 4 466 osób, zaś liczba użytkowników wynosiła 177 49497. Na sieć placówek kultury o charakterze ponadlokalnym w województwie świętokrzyskim w 2014 r. składało się: 14 kin stałych, 30 muzeów, 3 teatry (w tym 1 teatr dramatyczny, 1 lalkowy, 1 teatr muzyczny rozrywkowy, operetka) i 10 galerii oraz salonów sztuk. Zwiększyła się również liczba widzów i słuchaczy odwiedzających regionalne teatry, muzea i kina przypadających na 1 000 mieszkańców. W przypadku instytucji teatralnych i muzycznych była to zmiana z 212,3 w 2010 r. do 223,02 w 2013 r. (dostępne dane z BDL), natomiast w kinach w latach 2010–2014 zaobserwowano wzrost z 431 do 634 osób98. Według stanu na koniec roku 2013 r. opiekę medyczną można było uzyskać w 25 szpitalach ogólnych. Liczba łóżek w szpitalach ogólnych przypadająca na 10 tys. ludności była zbliżona do średniej krajowej wynoszącej 48,78 (w województwie 48,90). Sanatoria i szpitale uzdrowiskowe (w liczbie 16) dysponowały 2 831 łóżkami99. Źródło danych: opracowanie własne z danych GUS/BDL j.w. 97 j.w. 98 j.w. 99 j.w. 95 96 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 111 Przegląd regionalny Polski 2015 Główne czynniki atrakcyjności regionu Region to przede wszystkim tereny rolniczo-przemysłowe. Południe województwa ma charakter rolniczy, zaś jego północ przemysłowy. Jego specyfiką jest działalność przemysłowa w zakresie wydobycia i przetwórstwa surowców mineralnych, branży budowlanej, metalurgicznej oraz działalność turystyczno-uzdrowiskowa. Urodzajne gleby, czyste powietrze to doskonałe warunki do rozwoju rolnictwa w regionie świętokrzyskim. Wysoko wydajne rolnictwo rozwija się przede wszystkim w rejonie Sandomierza, Opatowa (ośrodek ogrodniczy i sadowniczy), Kazimierzy Wielkiej, Pińczowa i Jędrzejowa. W skali kraju województwo świętokrzyskie jest znaczącym dostawcą warzyw, owoców, jarzyn, jak również zbóż, przetworów mlecznych i masła. Świętokrzyskie specjalizuje się też w intensywnej hodowli trzody chlewnej, krów, są liczne fermy drobiu i stawy rybne. Rozwój instytucji otoczenia biznesu w regionie stanowi ważny czynnik jego atrakcyjności inwestycyjnej. Szczególnie istotną rolę odgrywają instytucje wspierające przedsiębiorczość, rozwiązania proinwestycyjne i innowacyjne przedsiębiorstw. Wśród instytucji okołobiznesowych w województwie, które mają znaczący wpływ na rozwój gospodarczy regionu, znajdują się m.in. następujące podmioty: Kielecki Park Technologiczny, Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii w Kielcach, Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości w Kielcach przy Uniwersytecie Jana Kochanowskiego oraz Staropolska Izba Przemysłowo-Handlowa w Kielcach. Województwo świętokrzyskie posiada urozmaicony i zróżnicowany krajobraz. Na szczególną uwagę zasługują Góry Świętokrzyskie, które stanowią turystyczne centrum regionu. Region świętokrzyski wyróżnia rozmaita budowa geologiczna, ukształtowanie formy powierzchni terenu, warunki klimatyczne, hydrologiczne oraz bogactwo świata zwierzęcego i szaty roślinnej, stąd aż 67% powierzchni województwa objętych jest prawną ochroną przyrody. Pod tym względem świętokrzyskie znajduje się w polskiej czołówce. Jest to związane z występowaniem na terenie województwa świętokrzyskiego istotnych elementów europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 oraz programu ECONET. Finanse samorządu terytorialnego W 2013 r. ogólne dochody jednostek samorządu terytorialnego w województwie świętokrzyskim ukształtowały się na poziomie 5 883,3 mln zł, wydatki wyniosły natomiast 5 976,8 mln zł. Dochody wszystkich JST wzrosły w porównaniu z 2012 r. o 3,35% (o 190,9 mln zł). Wzrost dochodów widoczny był na wszystkich szczeblach jednostek samorządowych. Zmniejszyły się natomiast wydatki ogólne samorządów regionu świętokrzyskiego w stosunku do 2012 r. o 0,17%, (9,9 mln zł.). W 2013 r. wzrost poziomu wydatków widoczny był tylko w budżecie samorządu województwa o 6,27%, (46 mln zł). Biorąc pod uwagę okres ostatnich 3 lat (od 2010 r.), obserwowany jest stały wzrost dochodów ogólnych oraz spadek całościowego poziomu wydatków JST. Budżety wszystkich jednostek samorządu terytorialnego w województwie świętokrzyskim w 2013 r. ostatecznie zamknęły się deficytem w wysokości 93,5 mln zł, co było spadkiem w porównaniu z rokiem poprzednim o 68,23%. W 2013 r. samorząd województwa świętokrzyskiego wykazał wykonane dochody rzędu 639,6 mln zł, wzrosły one o 46,5 mln zł (7,84%) w stosunku do roku poprzedniego. Co ciekawe poziom ich wykonania wyniósł 94,22%100. Był więc o wiele wyższy niż w 2012 r., w którym kształtował się na poziomie 83,2%. Wydatki samorządu wykonane w 2013 r. również uległy zwiększeniu w stosunku do 2012 r. o 46 mln zł (6,68%) do poziomu 734,3 mln zł. Budżet samorządu województwa świętokrzyskiego w 2013 r. zamknął się deficytem w wysokości 94,8 mln zł. Wielkość deficytu była porównywalna z 2012 r., różnica wynosiła niecały milion zł. Poziom zobowiązań samorządu województwa w stosunku do wykonanych w 2013 r. dochodów wynosił 22,5%, był to wzrost relacji w stosunku do roku poprzedniego o ponad 2 p.p. W porównaniu natomiast z 2010 r. finanse samorządu województwa wykazują znaczny wzrost deficytu. Zauważalny jest on zwłaszcza w dwóch ostatnich latach. Należy jednak podkreślić, że nadal w porównaniu do wszystkich województw kraju stopień zadłużenia samorządu województwa świętokrzyskiego jest jednym z najniższych (jak również daleko mu do 60% progu stanowiącego element mechanizmu zabezpieczającego). 100 Poziom wykonania dochodów jest to relacja planowanych dochodów przewidzianych na dany rok budżetowy w stosunku o ich wykonania wyrażona w%. 112 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Podobnie, jak w przypadku samorządu województwa, również w przypadku powiatów w regionie, wliczając powiat grodzki Kielce, ich budżet ogólny zamknął się w 2013 r. deficytem w wysokości 53,9 mln zł, mniejszym o 62% niż w 2012 r. Sześć powiatów zakończyło rok 2013 nadwyżką budżetową. Największa dotyczyła powiatu opatowskiego 2,4 mln zł oraz staszowskiego 1,4 mln zł. W przypadku pierwszego z nich poziom zadłużenia wyniósł 1,6% i był najniższy spośród wszystkich powiatów w regionie, natomiast paradoksalnie dobry wynik finansowy powiatu staszowskiego nie przełożył się na zmniejszenie łącznej kwoty długów w stosunku do wykonanych dochodów, która w 2013 r. wyniosła 60%. Najwyższy deficyt budżetowy wśród powiatów cechował miasto Kielce. Należy jednak podkreślić, że w porównaniu z 2012 r. zmniejszył się on o 75,1 mln zł (66,77%), a stopień zadłużenia ogółem pozostał w 2013 r. na poziomie około 53%. Drugi co do wielkości deficyt zanotowano w powiecie kieleckim 11,1 mln zł, o 2,8 mln zł wyższy niż w 2012 r. Stopień zadłużenia tego powiatu zmniejszył się natomiast w 2013 r. o 0,3 p.p. do poziomu 54,7%. Gminy należące do regionu świętokrzyskiego w 2013 r. ogółem wykazały nadwyżkę budżetową w wysokości 55,1 mln zł. Było to silne ograniczenie deficytu budżetowego w porównaniu zarówno z rokiem poprzednim, który zamknął się, w przypadku wszystkich gmin województwa, deficytem rzędu 57,2 mln zł, a zwłaszcza w stosunku do lat wcześniejszych. W 2010 r. bowiem gminy regionu świętokrzyskiego wykazały deficyt w wysokości 465,1 mln zł. Zobowiązania wszystkich gmin w stosunku do wykazywanych dochodów od 2011 r. pozostają na zbliżonym poziomie i oscylują w granicach 40%. W 2013 r. współczynnik ten zmniejszył się do wysokości 39,5%. Skarżysko– Kamienna było w 2013 r. gminą, która spośród wszystkich w regionie świętokrzyskim wykazała największą nadwyżkę budżetową, w wysokości 13,4 mln zł. Drugą w tym zestawieniu była gmina Busko–Zdrój z nadwyżką rzędu 9,2 mln zł. Kolejne natomiast: Ostrowiec Świętokrzyski, Ożarów i Szydłów odpowiednio z nadwyżką w 2013 r. w wysokości: 8,2 mln zł, 7,3 mln zł i 5 mln zł. Gminami które rok 2013 zamknęły najwyższymi deficytami były zaś: Jędrzejów, Łagów, Sandomierz, Pawłów i Kazimierza Wielka, odpowiednio z deficytem rzędu: 6,4 mln zł, 4,7 mln zł, 4,3 mln zł, 3,9 mln zł. i 3,1 mln zł.101 Wyniki finansowe Jednostek Samorządu Terytorialnego w woj. świętokrzyskim Wynik finansowy na koniec roku (deficyt/nadwyżka) w zł Jednostka terytorialna 2010 Województwo świętokrzyskie 2011 2012 2013 –40 134 480,39 –13 598 806,56 –95 233 203,62 –94 759 002,53 Powiat buski –7 550 567,20 984 624,85 –2 535 864,48 –2 799 184,33 Powiat jędrzejowski –3 578 124,02 –2 741 929,22 –3 823 286,90 135 745,58 Powiat kazimierski –2 217 592,34 1 013 003,57 –577 753,27 412 776,07 Powiat kielecki –5 937 092,97 –8 422 894,63 –8 323 835,92 –11 127 112,33 Powiat konecki 2 850 067,34 2 491 671,65 –482 184,82 1 110 444,62 –59 619,34 3 015 456,97 2 706 498,05 2 395 710,72 Powiat ostrowiecki –12 501 818,72 –7 604 168,12 –7 377 977,67 –639 929,34 Powiat pińczowski –800 766,56 21 384,42 –547 576,24 –166 703,23 –5 348 994,03 –7 665 258,68 2 195 501,02 –3 023 714,41 –15 757 809,99 –6 243 896,55 –5 715 904,72 –3 335 124,89 –7 843 235,35 –5 587 013,14 –1 654 010,24 698 764,73 –11 024 632,46 –5 005 108,93 –5 134 488,03 1 360 180,67 –3 192 618,17 2 793 647,40 1 739 155,41 –1 568 233,08 –64 714 544,03 –99 846 880,85 –112 436 728,60 –37 357 230,00 Gminy –465 112 073,49 –230 868 907,80 –57 205 475,27 55 126 152,85 OGÓŁEM: –642 923 901,72 –377 265 075,62 –294 407 135,30 –93 536 458,90 Powiat opatowski Powiat sandomierski Powiat skarżyski Powiat starachowicki Powiat staszowski Powiat włoszczowski Powiat m. Kielce Źródło danych: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych z realizacji budżetów JST, bazy danych Ministerstwa Finansów. 101 Źródło danych: Obliczenia własne na podstawie danych zbiorczych ze sprawozdań finansowych jednostek samorządu terytorialnego za lata 2010 – 2013. Ministerstwo Finansów. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 113 Przegląd regionalny Polski 2015 Wykorzystanie funduszy europejskich w ramach RPO 2007–2013 Według stanu na koniec 2014 r. wartość podpisanych umów na realizację projektów współfinansowanych ze środków europejskich perspektywy 2007–2013 dostępnych w ramach RPO w województwie świętokrzyskim wyniosła 5 751 mld zł (w tym dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej 3,090 mld zł), zaś liczba podpisanych umów/wydanych decyzji o dofinansowanie wynosiła 1 289 (na dzień 20.04.2015 r. wartość podpisanych umów wynosiła 5 806 mld zł, w tym dofinansowanie ze środków UE 3 123 mld zł: liczba podpisanych umów/wydanych decyzji wynosiła 1 732). Średnia dostępność funduszy w ramach RPO 2007–2013 per capita w województwie wynosiła 4 552,48 zł, czyli była wyższa od wartości zeszłorocznej o 279,28 zł. Łączna kwota dofinansowania w osi priorytetowej 1 „Rozwój przedsiębiorczości” wynosiła na koniec 2014 r. prawie 350 mln Euro, w tym dofinansowanie z EFRR prawie 126 mln Euro, co stanowiło 99,3% realizacji łącznej alokacji. Liczba podpisanych umów to 585. W drugim obszarze interwencji łączna kwota dofinansowania wynosiła bez mała 124 mln Euro, w tym prawie 123 mln Euro to środki z EFRR, co daje 100,24% realizacji środków, a liczba podpisanych umów to 122, przy czym głównym celem interwencji w tym obszarze było stworzenie warunków do rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz powiązań między gospodarką a sektorem B+R. W ramach osi priorytetowej 3 łączne dofinansowanie na poprawę infrastruktury komunikacyjnej wynosiło na koniec 2014 r. 197,86 mln Euro, w tym 197,39 mln Euro ze środków EFRR, co daje 94,55% realizacji alokacji środków EFRR, a liczba umów to 146. W ramach Działania osi 4 RPOWŚ 2007–2013 mieścił się rozwój regionalny oraz lokalnej infrastruktury energetycznej, ochrony środowiska, budowa, modernizacja, rozbudowa instalacji do odzysku, unieszkodliwiania i segregacji odpadów, spalarni odpadów, a także rekultywacja składowisk odpadów i likwidacja dzikich wysypisk. Liczba umów w omawianym obszarze interwencji wynosiła 133 na łączną kwotę dofinansowania 98,08 mln Euro, w tym 97,48 mln Euro to środki EFRR, co stanowi 94,74% realizacji dofinansowania z UE. Obszar 5 osi priorytetowej obejmował 160 umów na łączną kwotę dofinansowania w wysokości 110,37 mln Euro, w tym środki z EFRR to 109,95 mln Euro, do daje 99,92% realizacji zobowiązań EFRR, a dotyczył poprawy dostępu mieszkańców regionu do wysokiej jakości usług sfery publicznej. W ramach kolejnej, 6. osi priorytetowej w odniesieniu do poszczególnych części regionu działania skoncentrowane były na przedsięwzięcia służące włączeniu małych miasteczek i 91 obszarów marginalizowanych w procesy rozwojowe. Obszar tej interwencji obejmował 77 umów o ogólnej wartości dofinansowania w wysokości 67,64 mln Euro, co wyczerpuje alokację w 94,13%. Ostatni obszar interwencji obejmował 66 decyzji o dofinansowaniu na łączną kwotę w wysokości 18,31 mln Euro, co oznacza alokację w 84,56%. Obszar ten miał zapewniać odpowiedni potencjał administracyjny jednostek biorących udział w procesie absorpcji środków strukturalnych. Fundusze europejskie oddziaływają niemalże na każdy obszar życia społeczno-gospodarczego regionu. W wyniku zrealizowanych projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007–2013 do końca 2014 r. zostało zrealizowanych 499 projektów z Osi 1, z czego 287 projektów dotyczyło mikroprzedsiębiorstw, 172 – małych i 61 – średnich przedsiębiorstw. Realizacja wskaźnika wynosi 99,80%. W wyniku realizacji tychże projektów wykreowano 2 587,54 miejsc pracy, w tym 1 707,415 – dla mężczyzn i 880,125 – dla kobiet. Wielkość zatrudnienia, osiągnięta na poziomie 225,63% pierwotnie zakładanego celu dowodzi, że wsparcie inwestycyjne udzielane MŚP przynosi zakładane efekty. W ramach Osi priorytetowej 2 dotychczas zakończyła się rzeczowa realizacja 83 projektów w tym 34 z Działania 2.3 oraz 6 z Działania 2.4, w wyniku czego powstało 110,85 ha terenów inwestycyjnych. W ramach Działania 2.2 dotychczas zakończono realizację 16 projektów, w tym trzy na wdrażanie przedsięwzięć z tematyki e-usług. W wyniku tych przedsięwzięć zostanie wybudowanych prawie 158,34 km sieci szerokopasmowej i w rezultacie 85 szkół uzyska podłączenie do internetu (ok. 85% zakładanej wartości) oraz zainstalowane będą 123 aplikacje. Ponadto 130,308 tys. osób korzysta już z usług on-line. Do końca 2014 roku zakończyła się również realizacja 27 projektów z zakresu B+R realizowanych w sektorze MŚP. Na podstawie zawartych umów Instytucja Zarządzająca szacuje, iż do 2015 roku zostanie zakończonych 51 projektów. W rezultacie powstanie 29,5 nowych etatów badawczych. 114 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 W zakresie wsparcia Działania 2.4 Tworzenie kompleksowych terenów inwestycyjnych – dotychczas ukończono realizację 6 spośród 11 projektów, posiadających podpisane umowy, w ramach których przewidziano utworzenie ponad 203 ha terenów inwestycyjnych. W ramach osi priorytetowej 3 Spośród 146 umów dotychczas zakończyła się realizacja 129 projektów, w efekcie wybudowano 72,9 km dróg gminnych – wartość ta ponad dwukrotnie przekracza zakładaną wartość wskaźnika; zmodernizowano 217,39 km dróg powiatowych oraz 142,32 km dróg gminnych. Znacznie wolniej przebiega proces modernizacji dróg wojewódzkich 38,83 km z zakładanych 125 km. W ramach osi 4 Rozwój infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej do końca grudnia 2014 roku zrealizowano 66 projektów z zakresu gospodarki wodno-kanalizacyjnej, w wyniku czego wybudowano 580,17 km oraz zmodernizowano 30,10 km sieci wodociągowej, w efekcie 17 171 osoby przyłączono do tejże sieci. W rezultacie wybudowania 663,34 km sieci kanalizacji sanitarnej 38 139 osób uzyskało dostęp do kanalizacji. 421 osób zabezpieczono przed powodzią. Na dzień 31 grudnia 2014 roku zakończyła się realizacja 150 projektów, w tym 45 projektów z zakresu infrastruktury edukacyjnej. W wyniku czego 46 373 uczniów/studentów korzysta z efektów projektów. Z zakresu ochrony zdrowia dotychczas ukończono realizację 29 projektów, w wyniku czego wykonano 808 476,90 badań medycznych zakupionym sprzętem. Dotychczas zakończyło się wdrażanie 63 projektów z zakresu turystyki, co daje realizację wskaźnika na poziomie ponad 330%. W wyniku realizacji zakończonych projektów wybudowano/zmodernizowano 15 obiektów kultury. Do końca 2014 roku utworzonych zostało 202,18 miejsc pracy w sektorze turystyki (w tym 94,68 dla mężczyzn i 107,50 dla kobiet), czyli ponad czterokrotnie więcej niż pierwotnie zaprogramowano. Do końca grudnia 2014 r. została zakończona realizacja 50 projektów w ramach Osi priorytetowej 6. Dało to szansę na odnowę w regionie świętokrzyskim obszarów zagrożonych procesem trwałej peryferyzacji i marginalizacji o powierzchni 160,46 ha. Na podstawie dotychczas zakontraktowanych środków Instytucja Zarządzająca zawarła dwie umowy obejmujące zakup taboru komunikacji miejskiej, w ramach których sfinansowano koszty nabycia 16 jednostek służących do przewozu pasażerów na terenie Miasta Starachowice i Miasta Sandomierz, czyli dwukrotnie więcej niż pierwotnie zakładano. Wszystkie zakupione autobusy dysponują 1 390 miejscami siedzącymi.102. Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu Fundusze Europejskie zaabsorbowane przez województwo świętokrzyskie zostały przeznaczone głównie na budowę infrastruktury, widocznej w postaci nowych dróg, inwestycji związanych z ochroną zdrowia, oczyszczalni ścieków, nowych firm, miejsc pracy, parków technologicznych, a także wielu innych inwestycji, dzięki którym świętokrzyskie miejscowości zmieniły swój wizerunek. Zmodernizowano świętokrzyskie rolnictwo i wzmocniono regionalną gospodarkę poprzez nowe inwestycje w przedsiębiorstwach oraz dofinansowanie przy zakładaniu własnych firm wzmacniając i budując jednocześnie kapitał ludzki, przez inwestycje w potencjał i możliwości społeczeństwa103. Województwo warmińsko-mazurskie, które w latach 2011–2013 dokonało największych inwestycji w infrastrukturę techniczną zdobyło I miejsce w kraju w Rankingu Inwestycyjnym Województw104. Przy Regionalnym Centrum Naukowo-Technologicznym w Podzamczu koło Kielc oddano do użytkowania jedyny w Polsce Publiczny Bank Komórek Macierzystych oraz Centrum Nauki Leonardo da Vinci. Biobank Świętokrzyski jest szansą na wdrożenie nowych metod naukowo-badawczych w zakresie medycyny i transplantologii. Ważną dziedziną gospodarki jest działalność sanatoryjno-uzdrowiskowa. Znanymi ośrodkami uzdrowiskowymi są zwłaszcza Busko-Zdrój i Solec-Zdrój, gdzie wydobywana z otworów wiertniczych woda siarczano-słona należy do rzadko spotykanych wód leczniczych, a łączna zawartość siarczków i siarkowodoru, będących głównymi czynnikami terapeutycznymi, stawiają Busko w rzędzie najlepszych tego typu uzdrowisk w Europie. W Kielcach znajduje się drugi co do wielkości w Polsce ośrodek targowy. Dzięki działalności Targów Kielce, zarówno w mieście, jak i w regionie świętokrzyskim rozwija się bogata infrastruktura usług okołotargowych i turystyki biznesowej. Przy Targach Kielce działa Grono Targowe Kielce. To pierwszy w Europie tego typu klaster usługowy, który zrzesza 88 podmiotów z województwa świętokrzyskiego. Do najistotniejszych problemów ograniczających rozwój regionu, z którymi przyjdzie się zmierzyć w najbliższych latach, należy z pewnością trudna sytuacja demograficzna związana z ubytkiem ludności oraz procesem starzenia się społeczeństwa. Zgodnie z prognozami GUS–u, tendencje wyludniania regionu będą się pogłębiać. Ponadto problemem stale widocznym jest stosunkowo wysoki poziom bezrobocia, w porównaniu do innych regionów. Spadająca z roku na rok liczba studentów jest nie tylko pochodną niżu demograficznego ale również preferowania przez młodzież uczelni wyższych w innych województwach. Źródło danych: Sprawozdanie okresowe z realizacji RPO do końca 2014 r. http://www.rposwietokrzyskie.pl/s,618,Sprawozdanie_za_rok_2014.html „Sytuacja społeczno-gospodarcza województwa świętokrzyskiego” II kwartał 2014. 104 „Sytuacja społeczno-gospodarcza województwa świętokrzyskiego” IV kwartał 2014. 102 103 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 115 Przegląd regionalny Polski 2015 14. WOJEWÓDZTWO WARMIŃSKO-MAZURSKIE Czynniki wzrostu gospodarczego Województwo warmińsko-mazurskie posiada stosunkowo niski poziom rozwoju gospodarczego, w porównaniu z Unią Europejską i innymi regionami Polski – znajduje się ono w grupie 5 najsłabszych województw w kraju oraz w gronie 20 najbiedniejszych regionów UE-28. Pozycja Warmii i Mazur na gospodarczej mapie Polski jest wynikiem uwarunkowań historycznych – pomijania województwa w dużych inwestycjach w okresie gospodarki centralnie planowanej, przy jednoczesnej koncentracji gospodarki na państwowych gospodarstwach rolnych. Wskazane czynniki spowodowały niższy poziom kapitału ludzkiego, społecznego i fizycznego na początku transformacji105. Dążenie do osiągnięcia spójności ekonomicznej województwa z pozostałymi regionami Polski i UE jest nadal aktualnym celem rozwojowym Warmii i Mazur. W 2012 r. przyrost PKB realnego (w cenach stałych) w województwie był niższy niż rok wcześniej – o 0,3% wobec 3,8% w 2011 r., co na tle pozostałych regionów daje 12. miejsce. Wartość PKB nominalnego (w cenach bieżących) w 2012 r. uplasowała region na 11. miejscu w kraju. Wytworzone w województwie 43,7 mld zł produktu stanowiło 2,7% wolumenu krajowego. Warmia i Mazury zanotowały wzrost udziału w średniej wartości PKB per capita obliczanej dla krajów UE-28 wg parytetu siły nabywczej waluty106 (do 48%). PKB przeliczony na 1 mieszkańca w 2012 r. wyniósł 30,1 tys. zł, co uplasowało region na 13. miejscu w Polsce (analogicznie do roku poprzedniego). Stosunek wartości wojewódzkiej do krajowej nieznacznie zmalał – z 72,1% w 2011 r. do poziomu 71,7% w 2012 r. Przyrost realnej wartości tego wskaźnika wyniósł 0,3% wobec 3,9% w 2011 r., przyrost w ujęciu nominalnym wyniósł natomiast 3,38% i był niższy niż rok wcześniej (7,24%). Dynamika wskaźnika w ujęciu realnym uplasowała warmińsko-mazurskie na ostatnim, a w ujęciu nominalnym na przedostatnim miejscu w kraju. Zmiany wartości PKB per capita województwa w stosunku kraju i UE wskazują na dywergencję107 województwa w stosunku do średniej krajowej i konwergencję wobec średniej europejskiej (dla PKB per capita w PPS). W 2012 r. w najzamożniejszym podregionie olsztyńskim wypracowano 21,1 mld zł PKB (48,3% wartości wojewódzkiej), w elbląskim – 15,4 mld zł (35,2%), a w ełckim – 7,2 mld zł (16,6%). Przyrost produktu w cenach bieżących wobec roku poprzedniego był największy w podregionie olsztyńskim – 3,35%, podczas gdy w elbląskim wyniósł 3,28% a w ełckim 3,17%. W podregionie olsztyńskim stale notowany jest najwyższy poziom PKB per capita – 33,8 tys. zł w województwie, przewyższający średnią dla regionu (112,4%). W zakresie zmiany produktywności pracy mierzonej wskaźnikiem wartości dodanej brutto na 1 pracującego w województwie w 2012 r., nastąpił wzrost o 5,46% w odniesieniu do 2011 r. wobec 6,46% wzrostu w 2011 r. w porównaniu do 2010 r. W odniesieniu do kraju, WDB per capita w województwie stanowiła 88,2% średniej wartości krajowej w 2012 r., a w przypadku wartości z poprzedniego roku – udział ten wynosił 88%. O tradycyjnym charakterze gospodarki województwa świadczy struktura wartości dodanej brutto, w której relatywnie wysoki jest udział rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa – 7% (ponad dwukrotnie wyższy niż średnio w kraju – w 2012 r.; dla kraju wskaźnik ten wynosił 3,0%, pierwsze miejsce w kraju zajęło podobnie jak w 2011 r. województwo podlaskie, zaś wynik warmińsko-mazurskiego był drugi co do wielkości w gronie 16 województw). Sektor usługowy stanowił 60,5% WDB, co uplasowało region na 8. miejscu w kraju (kraj – 62,9%). Udział przemysłu w strukturze WDB w województwie w warmińsko-mazurskim w 2012 r. charakteryzował się zbliżonym do poziomu krajowego udziałem (24,7%, kraj – 26,2%). Udział budownictwa zarówno dla kraju jak i Warmii i Mazur wyniósł 7,9%. W strukturze wartości dodanej brutto w województwie, w odniesieniu do 2011 r. udział rolnictwa spadł o 2 p.p., podczas gdy przemysłu wzrósł o 0,5 p.p., a usług – o 1,7 p.p. Wzrost nakładów odnotowano w rolnictwie (o 26,29% wobec 11,48% w 2011 r.), w przemyśle (o 30,9% wobec 12,73% w 2011 r.), a także w sektorze działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsłudze rynku nieruchomości (o 9,83% wobec spadku o 8,53% w 2011 r.). Spadek wartości nakładów, jednak znacznie mniejszy niż rok wcześniej, odnotowano w budownictwie (o 2,38% wobec spadku w 2011 r. o 48,78%). W zakresie zmian wysokości nakładów brutto na środki trwałe, należy wskazać na spadek tej wartości w 2012 r. o 2,43% w porównaniu do 17,25% wzrostu w 2011 r. Ewaluacja Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020, op.cit. Dane wg Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA 2010). 107 Konwergencją określany jest relatywnie szybszy rozwój biedniejszych regionów lub krajów w stosunku do regionów lub krajów bogatszych, powodujący zmniejszanie dystansu między nimi. Dywergencja polega na zwiększaniu się dystansu rozwojowego regionów lub krajów biedniejszych wobec bogatszych. 105 106 116 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Zmiany demograficzne oraz zmiany na rynku pracy W 2014 r. na obszarze województwa mieszkało 1 446,9 tys. osób, tj. 3,8% ogółu ludności Polski. W miastach mieszkało 59,2% ludności regionu. Warmińsko-mazurskie jest najrzadziej zaludnionym regionem kraju – gęstość zaludnienia na 1 km2 wynosiła w 2014 r. 60 osób. W efekcie zwiększenia się liczby urodzeń (z 13,6 tys. w 2013 r. do 14,0 tys. w 2014 r.) i spadku liczby zgonów (z 13,9 tys. w 2013 r. do 13,1 tys. w 2014 r.), przyrost naturalny był dodatni (860 osób w 2014 r. wobec -299 osób w 2013 r.), co w przeliczeniu na 1 000 ludności dało wynik 0,6 (wobec -0,2 w 2013 r.). Saldo migracji zagranicznych ludności na pobyt stały w 2014 r. było ujemne – wyniosło -782 osób (w kraju -15 750 osób), co w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców dało -0,5 wobec -0,4 w kraju. Odzwierciedleniem emigracji i wzrastającej długości życia jest stopniowe zmniejszanie się udziału ludności młodej w ogólnej liczbie mieszkańców, zarówno w województwie, jak i w kraju – odsetek mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym108 w 2014 r. zmalał do 18,8% (z 19,0% w 2013 r.), w wieku produkcyjnym109 – do 64,2% (z 64,7%), natomiast wzrósł udział ludności w wieku poprodukcyjnym – do 17,0% (z 16,3%). Wskaźnik obciążenia demograficznego110 wyniósł w 2014 r. w województwie 56 osób (w kraju – 59 osób), co uplasowało region na 2. miejscu111. W 2013 r. w województwie w stosunku do 2012 r. nastąpił wzrost liczby aktywnych zawodowo (o 28 tys. osób) oraz liczby pracujących (o 23 tys. osób). Stopa bezrobocia wg BAEL wyniosła w 2013 r. 11,4% (przy 10,3% w kraju), co uplasowało region na 4. pozycji. Stopa bezrobocia rejestrowanego była w 2014 r. po raz kolejny najwyższa w kraju – 18,9% (Polska – 11,5%). Jednak w porównaniu z rokiem poprzednim zanotowano spadek poziomu bezrobocia (z 21,6% w 2013 r. do 18,9%), przy czym należy pamiętać, że stopa ta ulega w regionie znacznie większym wahaniom sezonowym, w związku z obecnością miejsc pracy w usługach okołoturystycznych i rolnictwie. Liczba pracujących w gospodarce narodowej przypadająca na 1 000 mieszkańców w regionie w 2013 r. wzrosła w porównaniu do poziomu zanotowanego w 2012 r. o 2 osoby i wyniosła 290 osób, podobnie jak w kraju (wzrost do 362 osób z 359 osób w 2012 r.). Udział pracujących w województwie w ogóle pracujących w kraju wyniósł w 2012 r. 3%. Zmiany w sytuacji dochodowej ludności Poziom wynagrodzeń mieszkańców odbiega od średniej krajowej. W 2013 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej wyniosło 3 106,89 zł, tj. 84,9% średniej krajowej (3 659,4 zł) i było najniższe w kraju. Zauważyć można jednak niewielki wzrost tej wielkości – w 2013 r. były one o prawie 4% wyższe niż w 2012 r. W 2014 r. poziom emerytur i rent z pozarolniczego systemu ubezpieczeń (1 734,11 zł) stanowił 87,1% średniej krajowej (1 991,14 zł) i uplasował region na 13. lokacie w kraju. Wskaźnik ten uległ wzrostowi w stosunku do roku poprzedniego o 3,9% (kraj – wzrost o 3,6%). Miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym wyniósł w 2013 r. 1 108,97 zł (85,4% średniej krajowej), uplasował województwo na 14. miejscu w Polsce i był wyższy o 0,5% od wartości zanotowanej w 2010 roku. Miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym wyniósł 1 077,9 zł i stanowił 85,4% wartości krajowej, co również dało 14. pozycję. Wobec 2010 r. wzrósł on o 0,7%. O złej sytuacji materialnej mieszkańców województwa świadczy m.in. najwyższa w kraju liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców: 878 osób w 2013 r., podczas gdy średnio w kraju 516 osób (w porównaniu z 2012 r. wskaźnik ten wzrósł zarówno w regionie, jak i w kraju – o odpowiednio 63 i 16 osób). Relatywnie duża liczba rodzin otrzymuje zasiłki rodzinne na dzieci – 58,4 tys. (w kraju –1,2 mln rodzin), co plasuje region na 11. lokacie; udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny wyniósł 37,1% (w kraju – 30,2%) i był 11. najwyższym wynikiem w kraju. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem poniżej granic minimum egzystencji112 wyniósł w regionie w 2013 r. 13,2%, co było najwyższą wartością w kraju (Polska – 7,4%), również najwyższe w kraju były wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej relatywnej granicy ubóstwa113 (25,4% w 2013 r. wobec 16,2% w kraju) oraz wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej ustawowej granicy ubóstwa114 (20,2% wobec 12,8% w kraju). Wobec 2012 r. największy wzrost w województwie zanotowano w odniesieniu do wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej ustawowej granicy – o 6,4 p.p.(kraj – wzrost o 5,6 p.p.). Liczącej 17 lat i mniej. W przypadku mężczyzn: 18–64 lata, dla kobiet – 18–59 lat. 110 Stosunek liczby mieszkańców w wieku nieprodukcyjnym do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym, wyrażony w procentach. 111 Licząc od wartości najmniejszej do największej. 112 Procent osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji. Minimum egzystencji wyznacza poziom zaspokojenia potrzeb, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. 113 Relatywna granica ubóstwa – 50% średnich wydatków (ekwiwalentnych) gospodarstw domowych. 114 Kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej. 108 109 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 117 Przegląd regionalny Polski 2015 Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną Gęstość dróg o twardej nawierzchni była w 2013 r. w województwie najniższa w kraju (54,1 km/100 km2), co wiązać należy z niską gęstością zaludnienia, rozproszoną siecią osadniczą oraz niskim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Jest to wartość blisko 3,5-krotnie niższa niż w województwie o najwyższej gęstości dróg utwardzonych – śląskim. Zdecydowana większość dróg (49,9 km/100 km2) to drogi o nawierzchni twardej ulepszonej, jednak również w tym przypadku Warmia i Mazury zajmują ostatnie miejsce w kraju. Gęstość linii kolejowych w województwie należała w 2013 r. do najniższych w Polsce (4,5 km/100 km2, 14. lokata w kraju). Jest to wartość ponad 3,5-krotnie niższa niż w województwie śląskim. Pomiędzy pozostałymi województwami różnice nie są już tak znaczące. W dużej części stan techniczny eksploatowanych linii jest średni lub zły. W 2013 r. gęstość sieci wodociągowej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej wyniosła 63,1 km (kraj – 92,0 km). Największe zagęszczenie sieci było w Olsztynie (295,9 km), Elblągu (274,5 km) i powiecie nowomiejskim (138,9 km), najmniejsze zaś w powiecie piskim (24,7 km). Odsetek ludności korzystającej z tej sieci wynosił 89,4% (10. lokata w kraju) i zwiększył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,1 p.p. (kraj – 88,0%, tj. o 0,1 p.p. więcej niż w roku poprzednim). Na koniec 2013 r. gęstość sieci kanalizacyjnej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej wyniosła 26,1 km (kraj – 42,5 km). Największe zagęszczenie sieci wystąpiło w Olsztynie (337,1 km), Elblągu (268,4 km) i w powiecie giżyckim (40,3 km), najniższe zaś w powiecie elbląskim (10,0 km). Odsetek ludności korzystającej z tej sieci wyniósł 68,3% (5. lokata w kraju) i zwiększył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,6 p.p.(kraj – 65,1%, tj. o 0,8 p.p. więcej niż w roku poprzednim). Pod koniec 2013 r. gęstość gazowej sieci rozdzielczej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej wyniosła 8,2 km (kraj – 38,3 km). Największym zagęszczeniem charakteryzował się Olsztyn (340,4 km), Elbląg (244,8 km) i powiat działdowski (18,9 km), natomiast powiaty braniewski, ełcki, gołdapski, nowomiejski i olecki takowej sieci nie posiadały. Odsetek ludności korzystającej z tej sieci wynosił 42,8% (12. lokata w kraju) i zmniejszył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,3 p.p. (kraj – 52,4%, tj. bez zmian w porównaniu do roku poprzedniego). Gęstość sieci cieplnej przesyłowej na 100 km2 powierzchni ogólnej w 2013 r. wyniosła 2,4 km (kraj – 5,2 km). Największe zagęszczenie sieci wystąpiło w Olsztynie (142,8 km), Elblągu (127,1 km) i powiecie ełckim (5,6 km), najmniejsze zaś w powiecie elbląskim (0,3 km) i węgorzewskim (0,4 km). W 7 powiatach zagęszczenie przedmiotowej sieci nie osiągnęło 1,0 km. W 2013 r. w regionie funkcjonowały 42 szpitale (bez oddziałów i filii), co daje Warmii i Mazurom 10. lokatę w kraju. Szpitale te dysponowały 6,7 tys. łóżek, co plasowało województwo na 12. miejscu w kraju (Polska – 966 szpitali ze 187,8 tys. łóżek). Na 10 tys. ludności, w województwie warmińsko-mazurskim przypadało 46 łóżek w szpitalach i filiach, co dawało 11. pozycję w kraju (kraj – 49 łóżek/10 tys. mieszkańców). Na 1 szpital (bez oddziałów i filii) w regionie przypadało 34,4 tys. osób – 5. lokata w kraju (kraj – 39,9 tys. osób), zaś na 1 łóżko w szpitalach ogólnych – 217 osób, co ulokowało nasz region na 11. pozycji w kraju razem z województwem kujawsko-pomorskim (kraj – 205 osób/łóżko). Oprócz pewnych braków w infrastrukturze zdrowotnej sytuację w zakresie dostępu do usług opieki zdrowotnej utrudnia również kwestia dostępności do kadry medycznej. Na Warmii i Mazurach w 2013 r. na 10 tys. ludności przypadało 20 lekarzy115 (kraj – 22), co ulokowało region na 14. pozycji w kraju oraz 52 pielęgniarki i położne116 (kraj – 52), co dało regionowi 11. lokatę w kraju. W 2013 r. najlepiej sytuacja wyglądała w powiatach grodzkich, szczególnie w Olsztynie, gdzie na 10 tys. ludności przypadało 60 lekarzy i 109 pielęgniarek i położnych, najgorzej zaś w ziemskim powiecie elbląskim, w którym na 10 tys. ludności przypadało jedynie 7 lekarzy oraz 19 pielęgniarek i położnych. Dane dotyczą personelu pracującego wg podstawowego miejsca pracy. Dane dotyczą personelu pracującego wg podstawowego miejsca pracy. 115 116 118 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Główne czynniki atrakcyjności regionu (gospodarcze, społeczne, przyrodnicze, kulturowe) Atrakcyjność przyrodnicza województwa, umożliwia rozwój różnych form i rodzajów turystyki, m.in.: turystyki poznawczej (przyrodniczej, krajoznawczej, ekoturystyki), wypoczynkowej, kwalifikowanej (rowerowej, wodnej, jeździeckiej, pieszej, kajakowej, narciarskiej, itp.), a także zdrowotnej, biznesowej czy religijnej. Region Warmii i Mazur jest obszarem czystym, spokojnym, ekologicznym, szczególnie ze względu na brak przemysłu uciążliwego dla środowiska, istnienie dobrego stanu sanitarnego oraz uregulowanej w znacznym stopniu gospodarki wodnokanalizacyjnej. Warunki naturalne umożliwiają regionowi produkcję żywności wysokiej jakości opartej głównie na małych i średnich gospodarstwach dostarczających żywność naturalną, tradycyjną i ekologiczną na bazie własnych surowców. Odpowiada ona na potrzeby konsumentów związane ze zdrowym stylem życia. Wokół produkcji żywności rozwinięto bardzo silną specjalizację naukową, która jest zapleczem badawczo-naukowym dla pojedynczych firm i klastrów117. Atrakcyjność inwestycyjna województwa w zakresie turystyki i gastronomii została bardzo korzystnie oceniona (ocena C wg wskaźnika potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej)118. W 2014 r. województwo warmińsko-mazurskie znalazło się w klasie regionów posiadających generalnie niską atrakcyjność inwestycyjną. Potwierdza to przyznanie województwu klasy F119 wg wskaźnika potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej120. Pod względem atrakcyjności inwestycyjnej, a także zasobów i kosztów pracy region znalazł się na 14. miejscu w kraju, natomiast w zakresie aktywności wobec inwestorów – na 11. Województwo zajęło ostatnie (16) miejsce pod względem chłonności rynku121122. Województwo dysponuje dużym zasobem dziedzictwa kulturowego. W 2013 r. do rejestru zabytków wpisanych było 5,8 tys. obiektów nieruchomych, 4,4 tys. obiektów ruchomych123 oraz 288 nieruchomych zabytków archeologicznych124. W regionie funkcjonują 3 teatry i filharmonia. Szereg instytucji kulturalnych znajdujących się w największych ośrodkach miejskich województwa pełni funkcje ponadlokalne. Region dysponuje licznymi zabytkami architektury świeckiej i sakralnej, znajdują się tu też ciekawe stanowiska archeologiczne i miejsca wydarzeń historycznych. Województwo jest bogate w miejsca historyczne i muzea utrwalające przeszłość i kulturę regionu125. O społecznym charakterze atrakcyjności zamieszkania decydują funkcje o znaczeniu metropolitalnym, które skupione są w Olsztynie (edukacyjna, medyczna i kulturalna). Region wyróżnia się na tle kraju i w Europie znaczną różnorodnością i bogactwem środowiska przyrodniczego, na które składają się: ponad 3000 jezior, duże zalesienie (31%), silnie zróżnicowane ukształtowanie powierzchni, walory krajobrazowe oraz bogata flora i fauna. W Olsztynie zlokalizowanych jest 5126 z 9 uczelni wyższych na Warmii i Mazurach. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, posiadający silne wydziały, z których większość posiada pełne prawa akademickie (13 z 17 w roku akademickim 2014/15), jest uczelnią nadającą Olsztynowi funkcje metropolitalne, a jednocześnie oddziałującą znacząco na możliwości rozwoju całego województwa. Olsztyn charakteryzuje się wysoką koncentracją organizacji społecznych. W sektorze prywatnym działało w 2014 r. 789 stowarzyszeń i organizacji społecznych, tj. 16,6% takich podmiotów w regionie i 0,7% w kraju, 152 fundacje, tj. 35,9% takich podmiotów w województwie i 0,8% w kraju oraz 100 spółdzielni, czyli 13,5% takich podmiotów na terenie Warmii i Mazur i 0,6% w kraju. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025, op.cit. Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2014, op.cit. 119 W klasyfikacji od najwyższej (A) do najniższej (F). 120 Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2014. Województwo warmińsko-mazurskie, Instytut Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2014. 121 Chłonność rynku kształtuje atrakcyjność inwestycyjną, wyznaczając możliwości sprzedaży przez potencjalnego inwestora dóbr i usług na rynku regionalnym. Im jest ona większa, tym możliwe do osiągnięcia korzyści skali rosną, dzięki czemu poniesione nakłady inwestycyjne szybciej zostaną zwrócone. Wysoka chłonność rynku regionalnego pozwala również ograniczyć koszt finalny dobra poprzez redukcję kosztów transportu. 122 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2014, op.cit. 123 M.in. dzieła sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, numizmaty, militaria, wytwory techniki, instrumenty muzyczne. 124 Kultura w 2013 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2014, s. 65–67. 125 Diagnoza do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2014–2020, op.cit., s. 54. 126 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski; Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej; Olsztyńska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Prof. T. Kotarbińskiego; Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego; Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych w Olsztynie. 117 118 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 119 Przegląd regionalny Polski 2015 Finanse samorządu terytorialnego (dochody i wydatki) w kontekście zdolności do finansowania przedsięwzięć rozwojowych Województwo warmińsko-mazurskie zamknęło rok budżetowy 2013 ujemnym wynikiem budżetu na poziomie -37,3 mln zł (kraj – -406,3 mln zł), co ulokowało region na 12. pozycji wśród polskich województw. Deficyt budżetowy w stosunku do roku poprzedniego zmniejszył się o 27,4 mln zł, tj. o 42,3% (kraj – 118,1 mln zł, tj. spadek o 22,5%), co dało Warmii i Mazurom 10. lokatę w Polsce pod względem zmiany bezwzględnej. Najlepszy wynik finansowy budżetów gmin zanotowano w powiecie ostródzkim (nadwyżka na poziomie 12,3 mln zł), najgorszy zaś w powiecie piskim (deficyt na poziomie 14,3 mln zł). Najlepszy wynik finansowy budżetów powiatów zanotowano w powiecie iławskim (nadwyżka na poziomie 2,1 mln zł), najgorszy zaś w powiecie giżyckim (deficyt na poziomie 6,4 mln zł). Powiat m. Olsztyn zanotował nadwyżkę budżetową (28,7 mln zł), zaś powiat m. Elbląg – deficyt budżetowy (70,6 mln zł). Pod względem dochodów budżetu województwa per capita, warmińsko-mazurskie w 2013 r. zajęło 1. pozycję w kraju, uzyskując 612,18 zł (kraj – 298,44 zł). W stosunku do roku poprzedniego wskaźnik ten uległ wzrostowi o 44,6% (kraj – spadek o 8,2%), co ulokowało region na 1. pozycji w odniesieniu do wzrostu wśród polskich województw. Pod względem wydatków budżetu województwa per capita, warmińsko-mazurskie w 2013 r. zajęło 1. pozycję w kraju, uzyskując 637,94 zł (kraj – 429,25 zł). W stosunku do roku poprzedniego wskaźnik ten uległ wzrostowi o 36,3% (kraj – wzrost o 4,9%), co ulokowało region na 1. pozycji w odniesieniu do wzrostu wśród polskich województw. Mimo pozycji lidera pod względem wartości wskaźnika, należy zaznaczyć, że nie jest on najlepszą miarą. Województwo charakteryzuje się najniższą gęstością zaludnienia w kraju i jedną z większych powierzchni geodezyjnych (4 miejsce w kraju). Znaczne rozproszenie ludności wpływa niekorzystanie np. na koszty inwestycji infrastrukturalnych, a potrzeby podstawowe mieszkańców województwa w zakresie np. dostępności transportowej, dostępu do sieci wodno-kanalizacyjnej itp. są takie same jak w innych województwach. A zatem przeliczanie dochodu budżetu województwa na mieszkańca nie jest do końca miarodajne. Warmińsko-mazurskie w 2013 r. zajęło 3. lokatę pod względem wysokości dochodów budżetu województwa przeznaczonych na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych – region przeznaczył na ten cel 468,3 mln zł (kraj – 5,4 mld zł), tj. o 121,3% więcej niż przed rokiem (kraj – wzrost o 24,5%). Najwięcej (69,1%) przedmiotowych środków pochodziło z płatności w zakresie budżetu środków europejskich (kraj – 59,3% środków) natomiast na drugim miejscu znalazły się środki z budżetu państwa lub inne przekazane jako współfinansowanie programów i projektów realizowanych z udziałem środków z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE – 24,0% (kraj – 27,0%). Na poziomie dochodów budżetów gmin przeznaczonych na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych w 2013 r. najwięcej środków na ten cel przeznaczono w powiecie olsztyńskim (22,9 mln zł), najmniej zaś w powiecie węgorzewskim (2,3 mln zł). Na poziomie dochodów budżetów powiatów przeznaczonych na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych w 2013 r. najwięcej środków przeznaczono w powiecie lidzbarskim (26,9 mln zł), najmniej zaś w powiecie działdowskim (0,4 mln zł). Region w 2013 r. zajął ponadto 13. lokatę w Polsce pod względem wysokości dochodów budżetu województwa pochodzących z subwencji ogólnej – 199,1 mln zł (kraj – 2,6 mld zł), które w stosunku do roku poprzedniego uległy zwiększeniu o 8,5% (kraj – wzrost o 5,3%). Część regionalna stanowiła 32,0% subwencji ogólnej (kraj – 27,9%), tj. o 5,0 p.p. mniej niż rok wcześniej (kraj – wzrost o 0,5 p.p.). Wykorzystanie funduszy europejskich z Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007–2013 Osiąganie celów RPO WiM 2007–2013 rozpatrujemy w 3 wymiarach tj. przestrzennym, ekonomicznym i społecznym127. Spójność przestrzenna jest rozumiana jako formalne i jakościowe włączenie się województwa do głównej sieci infrastruktury transportowej w Polsce oraz w transeuropejską sieć korytarzy transportowych. Do poprawy dostępności zewnętrznej regionu przyczyni się projekt kluczowy dotyczący budowy lotniska regionalnego w Szymanach wraz z poprawą dostępności komunikacyjnej do lotniska. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025, op.cit. 127 120 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Do poprawy zewnętrznej dostępności i wewnętrznej spójności województwa przyczyniają się także m.in. takie projekty kluczowe realizowane w ramach RPO WiM 2007–2013, jak: • Program usprawnienia powiązania komunikacyjnego w południowo-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego o wartości całkowitej 296,5 mln zł (w tym 274,6 mln zł z EFRR) – obejmujący realizację 5 inwestycji z zakresu rozbudowy ważnych odcinków dróg w południowo-zachodniej części województwa obsługujących gospodarkę oraz wiążących regionalny system transportowy z siecią dróg krajowych i transeuropejską siecią transportową; • Program usprawnienia powiązania komunikacyjnego w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego o wartości całkowitej 474,7 mln zł (w tym 355,2 mln zł z EFRR) – obejmujący realizację 8 inwestycji z zakresu rozbudowy ważnych odcinków dróg wojewódzkich zapewniających obsługę transportową północnej granicy województwa z sąsiadującym obwodem kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. W obszarze spójności społecznej, wśród osiągnięć można wskazać na realizację inwestycji z zakresu: poprawy infrastruktury medycznej i edukacyjnej, w ramach których zrealizowano łącznie 96 projektów (kwota dofinansowania wyniosła 256 mln zł); humanizacji blokowisk, gdzie zrealizowano 84 projekty o wartości dofinansowania równej 95 mln zł; rewitalizacji miast – 102 projekty, których dofinansowanie wyniosło 219 mln zł; terenów powojskowych i poprzemysłowych – 8 projektów, których kwota dofinansowania wyniosła 44 mln zł128. Poniżej przedstawione zostały informacje na temat rzeczowej realizacji RPO WiM: Według danych elektronicznej bazy projektów współfinansowanych z funduszy UE na lata 2007–2013 KSI SIMIK na dzień 31.12.2014 r., Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego zawarł 81 umów o dofinansowanie projektów znajdujących się w wykazie indywidualnych projektów kluczowych RPO WiM na lata 2007–2013. Wartość przyznanego dofinansowania z EFRR wyniosła 1 269 mln zł. W ramach naborów w trybie konkursowym wybranych do dofinansowania zostało 2 339 projektów na wartość dofinansowania z EFRR 3 068,3 mln zł. W wymiarze ekonomicznym, warto zaznaczyć, że wsparcie RPO WiM 2007–2013 spowodowało pozytywny wpływ efektu netto na konkurencyjność przedsiębiorców. Beneficjenci zanotowali wzrost przychodów ze sprzedaży i wzrost zysków, przy czym wpływ był większy na MSP niż duże przedsiębiorstwa. Największy efekt zauważono w zakresie tworzenia miejsc pracy oraz w obszarze rozwoju nowych produktów i usług. Pozytywny efekt netto wsparcia przedsiębiorstw w ramach RPO WiM odnotowano również w zakresie innowacyjności. Ponadto bezpośrednie wsparcie branży turystycznej ma pozytywne przełożenie na atrakcyjność jej oferty. Kierunki zmian są zgodne z założeniami strategii rozwoju turystyki województwa, które odnoszą się do rozwoju intensywnego i ekstensywnego bazy turystycznej ze szczególnym naciskiem na obiekty o podwyższonym standardzie. W regionie następuje rozwój obiektów hotelarskich o podwyższonym standardzie, przy zmniejszeniu się liczby obiektów niższych kategorii.129 Postęp rzeczowy do dnia 31.12.2014 r. w ramach realizacji RPO WiM na lata 2007–2013 ukształtował się następująco130: • zainicjowano realizację: 86 projektów współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami badawczymi, 806 projektów z zakresu bezpośredniego wsparcia inwestycyjnego dla przedsiębiorstw, 113 projektów z zakresu turystyki, 67 projektów z zakresu edukacji, 27 projektów z zakresu ochrony zdrowia, 178 projektów zapewniających zrównoważenie i poprawę atrakcyjności miast i miasteczek, 32 projekty promujące przedsiębiorczość i nowe technologie, 108 projektów z zakresu transportu, 14 projektów z zakresu prewencji zagrożeń, 7 projektów z zakresu gospodarki odpadami, 52 projekty z zakresu energii odnawialnej i 237 projektów z zakresu społeczeństwa informacyjnego; • powstało/zmodernizowano: 98 obiektów turystycznych oraz 10 obiektów kultury; • 762 budynków poddano rewitalizacji; • wybudowano 20,45 km nowych dróg, a 283,6 km dróg zrekonstruowano; • wybudowano 205,46 km sieci wodociągowej oraz 664,18 km sieci kanalizacyjnej; • wybudowano/zmodernizowano 278,86 km sieci energetycznej; • zakupiono 3 jednostki taboru kolejowego o pojemności 750 miejsc; • dodatkowa moc zainstalowanej energii ze źródeł odnawialnych wyniosła 40,07 MW; • wytworzono 59493,32 MWh/rok z odnawialnych źródeł energii; • wybudowano/zmodernizowano 710 PIAP-ów. Według danych elektronicznej bazy projektów współfinansowanych z funduszy UE na lata 2007–2013 KSI SIMIK na dzień 31.12.2014 r. Badanie ewaluacyjne pt. Ewaluacja RPO WiM w kontekście konkurencyjności firm, produktów i usług, 2012. 130 Dane w oparciu o Załącznik do Uchwały Nr 42/2015 Komitetu Monitorującego RPO Warmia i Mazury na lata 2007–2013, op.cit. 128 129 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 121 Przegląd regionalny Polski 2015 Ponadto warto wskazać, że z efektów realizacji projektów w ramach RPO WiM na lata 2007–2013 skorzystało 5 953 studentów. Wśród pozostałych efektów można wymienić m.in. zapewnienie szerokopasmowego dostępu do internetu dla 796,15 tys. osób, przyłączenie 33,46 tys. osób do sieci kanalizacyjnej oraz 21,38 tys. osób do sieci wodociągowej, zabezpieczenie 227,83 tys. osób przed powodzią, objęcie 194,52 tys. osób selektywną zbiórką odpadów oraz utworzenie 4766,72 nowych miejsc pracy (brutto).Oddziaływanie RPO WiM na lata 2007–2013 będzie można ocenić dopiero w wyniku przeprowadzenia ewaluacji ex-post, która będzie prowadzona z poziomu ministerstwa ds. rozwoju regionalnego. Jak dotąd województwo warmińsko-mazurskie zakończyło realizację jednego badania o charakterze ex-post w obszarze rozwoju regionalnego i przestrzennego województwa. Wyniki ewaluacji pokazują, że RPO WiM pozwoliło na „dogonienie” krajowych standardów oraz wzmocnienie techniczne instytucji, których potencjał jest wyróżnikiem w skali kraju. Efektami są m.in. niektóre specjalizacje zdrowotne, kulturalne oraz poziom kształcenia. W czasie realizacji RPO WiM stwierdzono znaczące rozproszenie przestrzenne projektów. Mimo rozproszenia, większość projektów koncentruje się jednak w dużych miastach regionu, natomiast mniej projektów identyfikuje się w północnej i południowo-wschodniej części województwa. Wpływ interwencji RPO WiM w obszarze edukacji, turystyki i rekreacji ma pośrednie oddziaływanie na atrakcyjność inwestycyjną, natomiast bezpośredni wpływ i warunkowanie decyzji lokalizacyjnych można dostrzec w zakresie projektów dotyczących zagospodarowania przestrzeni. RPO WiM przyczynił się do zwiększenia znaczenia Olsztyna, Ełku i Elbląga (w obszarze kształcenia, kultury, sportu i rekreacji oraz ochrony zdrowia) w skali regionu, a także w niektórych dziedzinach w skali krajowej.131 Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025 wśród atutów stymulujących rozwój społeczno-gospodarczy wymienia wyjątkowe w skali kraju zasoby wód powierzchniowych i lasów. Potencjał ten umożliwia rozwój przemysłu drzewnego i meblarskiego oraz szeregu aktywności gospodarczych związanych z wodą. Korzystne są warunki dla rozwoju gospodarstw rolnych i produkcji żywności – zarówno wysoko towarowych (struktura wielkościowa gospodarstw rolnych, rozwinięty przemysł rolno-spożywczy, potencjał instytucji naukowych ukierunkowany na sektor rolniczy i zagadnienia przyrodnicze), jak również małych i średnich gospodarstw dostarczających żywność naturalną, tradycyjną i ekologiczną na bazie własnych surowców. W oparciu o te atuty zdefiniowane zostały inteligentne specjalizacje województwa tj. ekonomia wody, żywność wysokiej jakości oraz drewno i meblarstwo. Walory przyrodnicze i kulturowe wpływają korzystnie na atrakcyjność turystyczną regionu. Największym zainteresowaniem na Warmii i Mazurach cieszą się gminy oferujące możliwość uprawiania turystyki wodnej oraz tereny, których turystyczny krajobraz tworzą zamki, kościoły i inne obiekty historyczne. Duża liczba gmin zaliczana jest do najlepszych w Polsce pod względem rozwoju funkcji turystycznej, m.in. gminy obszaru Wielkich Jezior Mazurskich oraz liczne miasta i gminy Pojezierzy Mazurskiego i Iławskiego. Warmińsko-mazurskie wykazuje szczególny potencjał w zakresie turystyki poznawczej, wypoczynkowej, kwalifikowanej, zdrowotnej, biznesowej i religijnej132. Problemem regionu jest niski poziom rozwoju gospodarczego – Warmia i Mazury stale należą do grona najsłabszych województw w kraju oraz do 20 najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Liczba pracujących i dynamika zmian na rynku pracy plasują region na końcowych miejscach w kraju. Od lat województwo notuje najwyższy poziom bezrobocia rejestrowanego (w tym jeden z najwyższych w kraju odsetek młodych bezrobotnych w wieku 24 lata i mniej). W województwie warmińsko-mazurskim na 10 tys. mieszkańców przypada najwięcej osób korzystających z pomocy społecznej. Znaczna część obszaru Warmii i Mazur charakteryzuje się utrudnionym dostępem mieszkańców do usług publicznych, wpływających na możliwości rozwoju kapitału ludzkiego i jakość życia133. Region cechuje się niską przedsiębiorczością, mierzoną liczbą osób prowadzących działalność gospodarczą na 1 000 mieszkańców (14. miejsce w kraju). Niska jest konkurencyjność przedsiębiorstw, produktywność w przemyśle i budownictwie, mały udział w krajowym eksporcie, niska innowacyjność (śladowe nakłady przedsiębiorstw na badania i rozwój oraz niekorzystna struktura nakładów na B+R) oraz minimalny udział w strukturze wartości produkcji sprzedanej produktów wysokiej techniki. Jednym z głównych problemów społecznych regionu jest zmniejszanie się populacji dzieci oraz wzrost liczby osób starszych. Jednocześnie wielu mieszkańców regionu emigruje, upatrując swoją przyszłość gdzie indziej. Badanie ewaluacyjne pt. Ocena wpływu Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007–2013 na rozwój regionalny i przestrzenny województwa warmińsko-mazurskiego, 2014. 132 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025, op. cit. 133 W dokumencie Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025 zidentyfikowano 21 gmin o bardzo wysokiej intensywności problemów związanych z dostępem do usług publicznych (tworzą one obszar strategicznej interwencji – Obszary o słabym dostępie do usług publicznych. 131 122 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Jedną z kluczowych barier rozwojowych regionu jest jego niezadowalająca dostępność komunikacyjna, będąca rezultatem położenia i jakości infrastruktury transportowej (najniższa gęstość dróg o twardej nawierzchni, 14. miejsce w kraju pod względem gęstość linii kolejowych). Wiele gmin Warmii i Mazur należy do grupy tych jednostek w Polsce, w których najdłuższy jest czas dojazdu do miasta powiatowego oraz czas dojazdu do Warszawy. Dostępność wewnętrzna województwa warmińsko-mazurskiego, rozumiana jako dostępność danej gminy do innych gmin w województwie, jest najwyższa w Olsztynie i spada wraz z oddalaniem się od stolicy Warmii, z wyjątkiem kierunku północno-zachodniego, gdzie drugim ważnym miastem kształtującym duży potencjał jest Elbląg134. Niewątpliwie na poprawę dostępności komunikacyjnej będzie miało otwarcie Regionalnego Portu Lotniczy Olsztyn – Mazury. Budowa i proces certyfikacji lotniska ma się zakończyć w 2015 r. Lotnisko przeznaczone zostanie głównie dla przewozów obsługujących region Warmii i Mazur. Część lotnicza lotniska położona jest na około 322 ha terenu w miejscowości Szymany w odległości około 10 km od Szczytna i 59 km od Olsztyna. Z Olsztyna do terminala Regionalnego Portu Lotniczego Olsztyn – Mazury w Szymanach będzie można dojechać szynobusem w czasie około 50 min.135. W kontekście dostępności komunikacyjnej, do najważniejszych osiągnięć województwa warmińsko-mazurskiego zaliczyć można przede wszystkim postępującą rozbudowę infrastruktury drogowej współfinansowaną środkami unijnymi i krajowymi, głównie w ramach RPO WiM 2007–2013, PO RPW 2007–2013 i PO IŚ 2007–2013. Na szczególną uwagę zasługują inwestycje na kolejnych odcinkach dróg kluczowych dla rozwoju Warmii i Mazur, tj. na drodze krajowej nr 16 oraz S7. Mimo że dostępność komunikacyjna Warmii i Mazur ulega stopniowej poprawie dzięki prowadzonym inwestycjom, wciąż stanowi ona wyzwanie dla działań polityki rozwojowej. W obszarze spójności społecznej, wśród osiągnięć można wskazać na realizację inwestycji z zakresu poprawy infrastruktury medycznej i edukacyjnej, jak również humanizacji blokowisk oraz rewitalizacji miast, terenów powojskowych i poprzemysłowych136. Wśród największych pod względem dofinansowania z UE projektów infrastruktury społecznej można wskazać m.in.: modernizację Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Olsztynie, budowę nowego Bloku Operacyjnego wraz z Oddziałem Anestezjologii i Intensywnej Terapii oraz Centralną Sterylizatornią przy Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Elblągu, rewitalizację i humanizację budynków mieszkalnych na osiedlach „Pojezierze” i „Kormoran” będących w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „Pojezierze” w Olsztynie. Kontynuacja prac zmierzających do zminimalizowania wykluczenia cyfrowego społeczeństwa regionu przynosi zamierzone efekty. Warto tu przywołać rozbudowę infrastruktury szerokopasmowego dostępu do Internetu i sieci oraz znaczny wzrost ilości projektów mających na celu usprawnienie wykorzystania urządzeń teleinformatycznych oraz internetu PIAP-ów137, m.in. w instytucjach publicznych, szpitalach, szkołach, instytucjach kultury oraz firmach komercyjnych. Jednakże problem wykluczenia cyfrowego pozostaje wciąż aktualny. Szansą na dalszą poprawę sytuacji jest projekt Sieć szerokopasmowa Polski Wschodniej, realizowanego w ramach PO RPW 2007–2013. Celem projektu jest zapewnienie do końca 2015 roku dostępu do usług szerokopasmowych dla 90% mieszkańców i 100% instytucji publicznych i przedsiębiorców na terenie makroregionu. Istotna jest również w związku z tym kontynuacja działań w na rzecz minimalizacji wykluczenia cyfrowego Warmii i Mazur w ramach przyszłej perspektywy finansowej UE138. 134 Komornicki T, Rosik P, Stępniak M., Pomianowski W., Ocena wpływu projektów drogowych realizowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych na zwiększenie dostępności transportowej województw. IGiPZ PAN, Warszawa, 12 grudnia 2012 r. 135 Port Lotniczy Olsztyn-Mazury, http://szymanyairport.pl/page/9/lotnisko, dostęp: 13.07.2015. 136 Według danych elektronicznej bazy projektów współfinansowanych z funduszy UE na lata 2007–2013 KSI SIMIK na dzień 31.12.2014 r. w ramach RPO WiM 2007–2013 podpisano umowy na realizację: 67 projektów dotyczących infrastruktury systemu oświaty na łączną kwotę 125,2 mln zł (w tym 90,7 mln zł ze środków UE), 25 projektów dotyczących infrastruktury ochrony zdrowia na łączną kwotę 219,7 mln zł (w tym 148,9 mln zł ze środków UE), 78 projektów z zakresu infrastruktury mieszkalnictwa na łączną kwotę 200,0 mln zł (w tym 92,2 mln zł ze środków UE) oraz 4 projektów z zakresu pozostałej infrastruktury społecznej na łączną kwotę 19,9 mln zł (w tym 16,3 mln zł ze środków UE). 137 Projekt kluczowy ujęty w Indykatywnym wykazie indywidualnych projektów kluczowych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007–2013, przyjętym uchwałą Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego nr 64–851/12/IV z dnia 17.12.2012 r. pn. Rozbudowa infrastruktury szerokopasmowego dostępu do Internetu i sieci PIAP-ów w województwie warmińsko-mazurskim. 138 Sieć szerokopasmowa Polski Wschodniej, http://warminsko-mazurskie.orss.pl/projekt/cele/, dostęp: 13.07.2015. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 123 Przegląd regionalny Polski 2015 Nie można w tym miejscu zapominać o projektach realizowanych przez największą w regionie uczelnię wyższą, tj. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Większość projektów UWM realizowana była ze środków PO RPW 2007–2013139 oraz RPO WiM 2007–2013140. Ich efekty przyczynią się nie tylko do poprawy jakości kształcenia na samym uniwersytecie, ale również do poprawy zaplecza naukowego dla innowacji i transferu wiedzy oraz współpracy nauki z regionalnym biznesem, jak również do rozwoju zaplecza aparatury naukowo-badawczej i wyposażenia laboratoriów na potrzeby badań. Słabą stroną regionu jest współpraca na styku nauka i biznes. Doświadczenia wdrażania m.in. RPO WiM 2007–2013 pokazały, że ani jednostki świata nauki, ani przedsiębiorcy w województwie warmińsko-mazurskim nie są w wystarczającym stopniu zainteresowani nawiązywaniem współpracy i wspólnymi projektami, które mogą mieć znaczny wpływ na poprawę innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. 6 projektów dotyczących infrastruktury systemu oświaty oraz infrastruktury B+RT na łączną kwotę 300,5 mln zł (w tym 254,9 mln zł ze środków UE). 5 projektów dotyczących inwestycji w infrastrukturę badawczą instytucji B+RT oraz specjalistyczne ośrodki kompetencji technologicznych na łączną kwotę 16,8 mln zł (w tym 12,3 mln zł ze środków UE). 139 140 124 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 15. WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE Podstawowe informacje o regionie Wielkopolska to drugie co do wielkości (29,8 tys. km2) i trzecie pod względem liczby mieszkańców (3 472,6 tys. osób na koniec 2014 roku) województwo w Polsce, zlokalizowane w jej centralno-zachodniej części, na obszarze Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego i Niziny Wielkopolskiej. Region położony jest w większości na terenie nizinnym z nielicznymi wzgórzami (w części południowej) oraz licznymi skupiskami jezior (w części północnej i środkowej) i kompleksami leśnymi (głównie w części północnej). Znaczną powierzchnię województwa zajmują użytki rolne – 64,7% (więcej niż średnio w kraju – 59,9%) oraz grunty leśne, tereny zadrzewione i zakrzewione – 26,7% (w kraju 30,9%). Grunty zabudowane i zurbanizowane stanowią 5,2% powierzchni. Gospodarka Wielkopolska zaliczana jest do grona najprężniej rozwijających się gospodarczo województw w Polsce. Pod względem produktu krajowego na mieszkańca oraz wytworzonej wartości dodanej, jak i dynamiki ich wzrostu, znajduje się w ścisłej czołówce, osiągając wyższe wskaźniki ekonomiczne w porównaniu do średnich wartości dla kraju. Gospodarka regionu wyróżnia się relatywnie wysokim poziomem rozwoju, konkurencyjnością w skali kraju, otwartością na rynki międzynarodowe i zdywersyfikowaniem. Charakteryzuje ją w pierwszej kolejności silnie rozwinięty i gałęziowo zróżnicowany przemysł, wysoce efektywne i wydajne wysokotowarowe rolnictwo oraz dynamicznie rozwijający się sektor usług, w tym przede wszystkim usług finansowych i doradczych. W ujęciu przestrzennym gospodarkę województwa cechuje występowanie znacznych dysproporcji rozwojowych. Zdecydowanym biegunem wzrostu jest aglomeracja poznańska, będąca lokomotywą napędzającą rozwój gospodarczy województwa. Koncentruje wokół siebie znaczną część aktywności gospodarczej regionu, szczególnie z jego wschodniej i zachodniej części. Aglomeracja dominuje przede wszystkim w sferach: produkcyjnej, usługowej – w tym związanej z usługami wyższego rzędu, instytucji otoczenia biznesu, administracyjnej, nauki i kultury, decydując o pozycji konkurencyjnej całej Wielkopolski. Pozostałe części województwa cechuje zdecydowanie niższy poziom rozwoju, czego odzwierciedleniem są niższe wartości poszczególnych wskaźników makroekonomicznych na poziomie podregionów (NUTS 3), w tym produktu krajowego brutto per capita oraz wartości dodanej brutto na 1 pracującego (wskaźnik wydajności pracy). Czynniki rozwoju gospodarczego Wśród podstawowych korzystnych czynników rozwoju/wzrostu gospodarczego Wielkopolski wymienić można m.in.: dogodne położenie komunikacyjne, w tym obecność rozwiniętych szlaków tranzytowych na linii wschód-zachód (droga E30, linia kolejowa E20) i międzynarodowego Portu Lotniczego Poznań-Ławica, rozwiniętą infrastrukturę społeczną i kapitału ludzkiego (przede wszystkim w aglomeracji poznańskiej), bogactwo zasobów naturalnych, wysoki poziom przedsiębiorczości (również z zaangażowaniem kapitału zagranicznego), rosnącą rolę turystyki biznesowej, czy wreszcie wysokie kwalifikacje zasobów pracy przy jednoczesnym relatywnie niskim koszcie pracy. Wśród wyzwań rozwojowych można wyróżnić natomiast niewystarczający i niesatysfakcjonujący poziom innowacyjności, brak odpowiedniego wykorzystania potencjału badawczo-rozwojowego wielkopolskich uczelni, niedopasowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy (głównie szkolnictwa zawodowego), słabe skomunikowanie północnych i południowych rejonów województwa z jego stolicą, jak również wysoki stopień polaryzacji rozwoju poszczególnych części regionu. Wskaźniki makroekonomiczne Potencjał gospodarki Wielkopolski podkreślają wybrane wskaźniki makroekonomiczne. Podstawowym wskaźnikiem świadczącym o kondycji wielkopolskiej gospodarki jest wartość produktu krajowego brutto per capita w cenach bieżących. W 2012 roku region z wartością 44 567 zł zajmował pod tym względem 3. lokatę w kraju (za województwami: mazowieckim i dolnośląskim, a tuż przed śląskim)141. Wartość ta stanowiła 106,4% średniej wartości dla Polski oraz około 70% średniej unijnej (według szacunków EUROSTAT około 73% w 2013 roku). Jeszcze w 2007 roku analogiczny wskaźnik stosunku do średniej UE wynosił 57%, co oznacza, iż dystans w poziomie rozwoju województwa wielkopolskiego względem Unii Europejskiej nadal pozostaje duży, ale ulega systematycznemu zmniejszaniu. Zgodnie z Bankiem Danych Lokalnych GUS, wyliczone w oparciu o zasady „Europejskiego Systemu Rachunków (ESA 2010)” 141 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 125 Przegląd regionalny Polski 2015 Struktura udziału poszczególnych sektorów w wytworzeniu wartości dodanej brutto wskazuje, iż gospodarkę Wielkopolski zaliczyć można do grona gospodarek tradycyjnych m.in. ze względu na ponadprzeciętny, choć nieustannie malejący, udział rolnictwa oraz ciągle zbyt niski udział sektora usług. Rozkład wartości dodanej w regionie (łączna wartość: 136,6 mld zł) na poszczególne sektory gospodarki wskazuje, iż największą rolę przy jej wytworzeniu odgrywa sektor usług (59,3%), następnie przemysł (28,0%), budownictwo (7,9%) i rolnictwo (4,8%). W odniesieniu do wskaźników krajowych Wielkopolskę cechuje zdecydowanie niższy udział usług (62,8% w kraju), identyczny udział budownictwa (7,9% w kraju) oraz nieznacznie wyższy pozostałych sektorów (przemysł – 26,2% w kraju, rolnictwo – 3,1% w kraju). Nawiązując do zmian udziałów poszczególnych sektorów w tworzeniu WDB w latach 2010–2012 w Wielkopolsce, można wskazać na pewne prawidłowości w zmianach struktury gospodarki: wzrasta udział sektora przemysłu kosztem budownictwa, przy ustabilizowaniu się udziału sektora usług i rolnictwa. Przedsiębiorczość Dynamicznie rozwijająca się przedsiębiorczość jest cechą wyróżniającą wielkopolską gospodarkę, którą charakteryzują jednocześnie zjawiska pozytywne, jak i negatywne. Wśród pozytywnych, które zdecydowanie przeważają w regionie, wyróżnić można m.in.: szybki i stabilny przyrost liczby podmiotów sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), korzystną strukturę rodzajową firm, ich rosnący potencjał ekonomiczno-wytwórczy, długotrwałe tradycje wielu branż i działalności, wysoką produktywność przedsiębiorstw (wzrost dynamiki), wysoki poziom nakładów inwestycyjnych związany m.in. z niemalejącym zainteresowaniem Wielkopolską ze strony firm dużej i średniej wielkości (w tym dalsze angażowanie kapitału zagranicznego), wysokie kwalifikacje pracowników przy relatywnie niskich kosztach pracy, stopniowy rozwój podmiotów sektora kreatywnego, wzrost zdolności przedsiębiorców do wykorzystania funduszy unijnych (w tym instrumentów zwrotnych typu JEREMIE), a także zwiększanie się zaangażowania samorządów w rozwój przedsiębiorstw. Wśród zjawisk negatywnych na uwagę zasługują: niedostateczne wyposażenie kapitałowe dużej części firm (w tym istotny stopień dekapitalizacji ich majątku), mała liczebność firm wysokiej technologii, niska innowacyjność przedsiębiorstw, słabe wykorzystanie miejscowego potencjału badawczo-rozwojowego, niewystarczające powiązania między przedsiębiorstwami oraz między przedsiębiorstwami a sektorem badawczorozwojowym oraz słaby rozwój wyspecjalizowanych instytucji otoczenia biznesu (i nieefektywne wykorzystanie potencjału istniejących) Nakłady inwestycyjne Wartość nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej (w cenach bieżących) w 2013 roku w województwie wielkopolskim wyniosła 18 874,4 mln zł, co stanowiło 8,2% wartości krajowej, a województwo wielkopolskie zajmowało 4. lokatę wśród województw. W odniesieniu do 2008 roku nakłady zmniejszyły się o 6,3% (w Polsce o 6,4%). W przeliczeniu na 1 mieszkańca Wielkopolski wartość nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w 2013 roku wynosiła 5 450 zł, tj. o 8,2% mniej niż w 2008 roku. W 2013 roku największy odsetek nakładów inwestycyjnych przypadł na usługi – 10 888,7 mln zł (tj. 50,1%), w tym w szczególności na transport i gospodarkę magazynową (2 904,8 mln zł – 15,4%), na obsługę rynku nieruchomości (2 852,1 mln zł – 15,1%) oraz na handel i naprawę pojazdów samochodowych (1 766,5 mln zł – 9,4%). Znaczne nakłady ponoszono również w sektorze przemysłu – 6 690,2 mln zł (35,4%). Wysoki poziom nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach w Wielkopolsce jest m.in. efektem inwestycji zagranicznych. Kapitał zagraniczny stanowi jeden z najważniejszych czynników rozwoju regionu, w kontekście wzrostu innowacyjności i modernizacji regionalnej gospodarki, a także tworzenia nowych oraz rozwoju istniejących miejsc pracy. Zdolność Wielkopolski do przyciągania nowych inwestycji sprawia, że województwo jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo regionów w Polsce. Od wielu lat kluczowymi inwestorami w Wielkopolsce są podmioty pochodzące z państw członkowskich Unii Europejskiej. Według szacunków, do końca 2013 roku większość, tj. 81,2%, kapitału zagranicznego została zainwestowana w 5 województwach: mazowieckim (49,4%), dolnośląskim (8,6%), wielkopolskim (8,3%), śląskim (8,3%) oraz małopolskim (6,6%)142. Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2013 roku. GUS. Warszawa. 2014 r. 142 126 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Procesy demograficzne Wypadkową dokonujących się obecnie i w przeszłości przemian demograficznych jest struktura osadnicza regionu, ukształtowana historycznie, podlegająca jednak ciągłym zmianom. Aktualne trendy demograficzne, takie jak: migracje ludności (do miast, za granicę), proces starzenia się społeczeństwa, zmiany modelu rodziny, mają wpływ na wiele dziedzin życia, w tym na rynek pracy, rynek mieszkaniowy, system ochrony zdrowia i opieki społecznej, edukacji, czy system transportowy. Szczególnie istotnym problemem w niedalekiej przyszłości mogą okazać się konsekwencje postępującego starzenia ludności. W województwie wielkopolskim odnotowuje się stały przyrost liczby ludności. W 2014 r. region zamieszkiwało 3 472,6 tys. osób, co w porównaniu z 2011 rokiem oznacza wzrost o 0,2%. Największy przyrost liczby mieszkańców wystąpił w powiecie poznańskim (wzrost o 21,0 tys. osób, tj. o 25%) oraz w powiecie leszczyńskim (o 1,4 tys. osób, tj. o 2,7%), konińskim (o 1,1 tys. osób, tj. o 0,9%) i szamotulskim (o 1,1 tys. osób, tj. o 1,2%). Główną przyczyną pozytywnych tendencji demograficznych występujących na tych obszarach jest stale utrzymujące się dodatnie saldo migracji (związane z suburbanizacją) oraz dodatni przyrost naturalny. Ubytek liczby mieszkańców na przestrzeni ostatnich lat cechował powiaty usytuowane w północnej oraz w zachodniej części regionu. W największym stopniu spadek liczby ludności widoczny był w największych miastach, w tym w Poznaniu (spadek o 7,9 tys., tj. o 1,4%), Kaliszu (o 1,7 tys., tj. o 1,7%) oraz Koninie (o 1,7 tys., tj. 2,1%). W województwie wielkopolskim notowany jest dodatni przyrost naturalny (5,9 tys., tj. 1,7‰ w 2014 roku). Omawiany wskaźnik dla kraju od 2013 roku przyjmuje wartości ujemne. W województwie wielkopolskim obserwowany jest systematyczny wzrost liczby zgonów. Jest to efekt umierania populacji powojennego wyżu demograficznego. W 2014 roku współczynnik zgonów w Wielkopolsce kształtował się na poziomie 8,9‰ (zmarło 31,0 tys. osób). Systematycznie spada natomiast liczba zgonów niemowląt. Rynek pracy Województwo wielkopolskie na tle kraju dysponuje znacznymi zasobami pracy, skupiając 9,8% ogółu pracujących w Polsce (1 358 tys. osób pracujących w 2013 roku). Ponad połowa pracujących związana była z sektorem usług – 53,0%, 31,3% z przemysłem i budownictwem, natomiast 15,7% z sektorem rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa. Liczba osób pracujących systematycznie rośnie. W stosunku do roku 2010 zwiększyła się o 3%. W ostatnich latach zauważalny jest wzrost liczby pracujących w usługach kosztem sektora przemysłu i budownictwa, co jest zgodne z ogólnopolską tendencją. Aktywność zawodowa osób w wieku produkcyjnym, zamieszkałych w Wielkopolsce wynosi 75,1% i z roku na rok rośnie. Wskaźnik ten jest wyraźnie wyższy w przypadku mężczyzn (80,5%), niż kobiet (69,1%). Na koniec 2014 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w Wielkopolsce wyniosła 7,8% i była najniższą w kraju (w Polsce 11,5%). Region jest jednak pod tym względem bardzo zróżnicowany: w podregionie poznańskim i w mieście Poznaniu wskaźnik osiągnął bardzo niski poziom (w samym Poznaniu w 2014 roku wyniósł 3,2%), natomiast w niektórych powiatach z części północnej i wschodniej województwa wartość przekraczała 15%. W okresie od 2009 do 2014 roku województwo wielkopolskie charakteryzowały duże wahania liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Według stanu na koniec 2009 roku w wielkopolskich urzędach pracy zarejestrowanych było 133,6 tys. osób W kolejnych latach liczba bezrobotnych sukcesywnie rosła, aż do poziomu 147,9 tys. osób w 2012 roku. Od tego momentu obserwowany jest sukcesywny spadek liczby bezrobotnych aż do poziomu 116,4 tys. w 2014 roku. Negatywnym zjawiskiem jest natomiast obserwowany systematyczny wzrost liczby osób długotrwale bezrobotnych (43 tys. osób w 2014 roku). REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 127 Przegląd regionalny Polski 2015 Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia w województwie wielkopolskim w latach 2004–2014 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Infrastruktura społeczna Na obszarze województwa wielkopolskiego w 2013 roku znajdowało się 1 149,5 tys. mieszkań (8,3% krajowych zasobów mieszkaniowych), co uplasowało Wielkopolskę na 3. miejscu w kraju. Występuje tu większy przyrost zasobów mieszkaniowych na obszarach wiejskich niż w miastach, który związany jest głównie z inwestycjami ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Odnosząc wielkość zasobów mieszkaniowych do liczby ludności, pozycja województwa wielkopolskiego w ostatnich latach drastycznie spadała, by w 2013 roku osiągnąć 15. miejsce w kraju. Jednocześnie rośnie liczba mieszkań przypadających na 1 000 ludności, co świadczy o nieznacznej poprawie dostępności mieszkaniowej w regionie. W 2013 roku w Wielkopolsce na 1 000 ludności przypadało 331,5 mieszkań, podczas gdy w kraju 359,9. Najwięcej mieszkań na 1 000 ludności znajdowało się w mieście Poznań (445,5) oraz w mieście Kalisz (410,6), natomiast najmniej – 264,7, w powiecie leszczyńskim. Systematycznie rośnie przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w województwie wielkopolskim, która w 2013 roku wynosiła już 80,4 m2. W przeliczeniu na 1 000 ludności w województwie wielkopolskim w 2013 roku oddano do użytkowania 3,9 mieszkania. Było to nieco więcej niż średnio w kraju (3,8 mieszkania), jednak mniej niż w województwach: dolnośląskim (5,6), mazowieckim (5,5), pomorskim (5,2) i małopolskim (4,6). Zdecydowanie najwięcej mieszkań oddano do eksploatacji w powiecie poznańskim, tj. 10,3 mieszkania na 1 000 ludności, natomiast najmniej w mieście Konin, gdzie wskaźnik ten wyniósł 1,2. W województwie wielkopolskim zauważalne są pozytywne zmiany w wyposażeniu lokali mieszkalnych w podstawowe instalacje, co świadczy o generalnym polepszeniu się warunków bytowych w regionie. Sytuacja Wielkopolski w tym zakresie jest lepsza niż przeciętnie w kraju. W 2013 roku w Wielkopolsce odsetek mieszkań podłączonych do sieci wodociągowej wynosił 98,4%, w ustęp spłukiwany wyposażonych było 95,9% mieszkań, zaś łazienkę posiadało 93,6% mieszkań. Dostęp do centralnego ogrzewania posiadało 82,4% zasobów mieszkaniowych, a gaz sieciowy ponad połowa (52,1%) mieszkań. Rośnie także odsetek mieszkań posiadających urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej oraz komputer osobisty z dostępem do Internetu. Wskaźnik liczby uczących się dzieci w wieku od 13 do 15 lat w gimnazjach w stosunku do ogółu osób w tej grupie wiekowej w regionie maleje. W Wielkopolsce, podobnie jak w kraju, współczynnik skolaryzacji netto obniża się. W 2013 roku osiągnął poziom 94,6% i był wyższy niż w kraju – 92,6%. Liczba uczniów przypadających na jedno pomieszczenie w wielkopolskich szkołach była większa w gimnazjach niż w szkołach podstawowych – odpowiednio 15 i 13 osób. 128 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wielkopolskę cechuje duży potencjał akademicki, który opiera się na wysoko wykwalifikowanej kadrze naukowobadawczej oraz lokalizacji dużej liczby szkół wyższych o różnym profilu kształcenia, oferujących wiele kierunków nauki (głównie w Poznaniu). W 2013 roku w województwie wielkopolskim funkcjonowało 39 uczelni wyższych (o jedną mniej niż w 2012 roku), spośród których 13 szkół stanowiły uczelnie państwowe. W 2014 roku na uczelniach wyższych w województwie wielkopolskim kształciło się 135,9 tys. studentów. W ostatnich latach w województwie wielkopolskim następuje spadek liczby studentów. Tendencja ta obserwowana jest również w całym kraju. Znacznie zwiększa się z kolei liczba osób z wyższym wykształceniem. W 2011 roku posiadało je 18,9% mieszkańców Wielkopolski, podczas gdy w 2014 roku już 22,0% mieszkańców województwa, przy średniej dla kraju na poziomie 23,8%. Jednym z podstawowych zadań administracji publicznej świadczonym wobec obywateli jest opieka zdrowotna. Wielkopolskie szpitale (64 szpitale ogólne i 3 psychiatryczne) w 2013 roku dysponowały liczbą 14 659 łóżek. Na 1 łóżko w szpitalu w Wielkopolsce w 2013 roku przypadało 237 osób, co plasowało województwo na 15. miejscu w kraju (jedynie przed województwem pomorskim), znacznie poniżej średniej dla Polski (205 osób na 1 łóżko). Bardzo niekorzystnym zjawiskiem jest systematyczny wzrost tego wskaźnika, oznaczający pogorszenie dostępu mieszkańców do opieki zdrowotnej. Choć w skali kraju wzrasta ogólna liczba lekarzy, wciąż niski jest współczynnik pracowników służby zdrowia przypadających na 100 tys. ludności (jeden z najniższych wśród wszystkich państw Unii Europejskiej143), który w 2011 roku w Polsce wyniósł 219, a w Wielkopolsce 144. Na 1 pracownika służby zdrowia w Polsce przypadało średnio 458 potencjalnych pacjentów, natomiast w Wielkopolsce analogiczny wskaźnik był niezmiennie najniższy w kraju – 695 osób. Sytuacja zdrowotna mieszkańców Wielkopolski jest determinowana głównie przez choroby układu krążenia i nowotworowe. Wysoki stopień zachorowalności dotyczy także chorób układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej oraz chorób układu oddechowego. Na szczególną uwagę zasługuje wzrastająca wartość wskaźnika zapadalności na choroby zakaźne. Infrastruktura transportowa Województwo wielkopolskie wyróżnia się szczególnie wysokim potencjałem lokalizacyjnym i stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturą transportową. Wysoką rentę lokalizacyjną region zawdzięcza swemu położeniu na głównych szlakach tranzytowych Europy. Przez województwo przebiega autostrada A2 Świecko-Warszawa oraz linia kolejowa nr 3 Kunowice-Warszawa. Oba korytarze są odcinkami ważnych paneuropejskich sieci transportowych łączących ważne ośrodki metropolitalne kontynentu: Paryż, Berlin i Moskwę. Przez Polskę, a jednocześnie Wielkopolskę, przebiegają dwa z dziewięciu korytarzy TEN-T (Trans European NetworkTransport): • Korytarz Morze Północne – Bałtyk, który łączy porty wschodnie wybrzeża Morza Bałtyckiego z portami Morza Północnego poprzez Finlandię, Estonię Litwę, Łotwę, Polskę, Niemcy, Holandię i Belgię. • Korytarz Bałtyk-Adriatyk, który łączy Bałtyk z Adriatykiem poprzez uprzemysłowione obszary m.in. Górny Śląsk, Wiedeń, Bratysławę, północno-wschodnie Włochy. Transport drogowy Pod względem stopnia rozwoju infrastruktury drogowej Wielkopolska należy do grupy relatywnie dobrze rozwiniętych regionów w kraju. Przeliczając długość dróg o nawierzchni twardej przypadającą na 100 km2 powierzchni województwa, występuje tutaj blisko 93,2 km dróg, co jest wartością wyższą od średniej krajowej kształtującej się na poziomie 91,2 km. Łączna długość dróg publicznych o twardej nawierzchni w Wielkopolsce zwiększa się średniorocznie o 0,9%-2,4%. Tempo przyrostu dróg publicznych w porównaniu do innych województw prezentuje poziom przeciętny. Eurostat regional yearbook 2014: Health 143 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 129 Przegląd regionalny Polski 2015 Z powodu tranzytowego położenia Wielkopolski w układzie europejskich korytarzy transportowych, istotne znaczenie odgrywa autostrada A2 przebiegająca w kierunkach zachód-wschód. Autostrada wpływa na atrakcyjność inwestycyjną terenów w jej sąsiedztwie, szczególnie wokół węzłów drogowych. Najważniejsze kierunki ruchu osobowego oraz wymiany towarowej obsługują także drogi krajowe ujęte w docelowym układzie dróg ekspresowych. W wyniku zakończonych w ostatnich latach inwestycji w sieci dróg krajowych w Wielkopolsce powstało ponad 50 km dróg ekspresowych, które pełnią funkcje wschodniej i zachodniej obwodnicy Poznania. Pomimo realizacji niniejszych projektów, stopień rozwoju sieci dróg ekspresowych można uznać za słaby. Obecnie całkowita sieć tego typu dróg w regionie obejmuje jedynie 116,4 km, z czego większość koncentruje się w bliskim sąsiedztwie Poznania. Wobec takiego stanu rzeczy, istotną rolę w sieci układu drogowego pełnią drogi krajowe i wojewódzkie, których stan techniczny w przeważającej mierze uznać można za zadawalający. Analizując rozkład przestrzenny drogowej sieci transportowej, dostrzec można szczególnie niską dostępność transportową obszaru północnej i południowej Wielkopolski, co ma zauważalne konsekwencje dla rozwoju tych części województwa. Widoczne jest to zwłaszcza w północnej Wielkopolsce, co pośrednio przekłada się na współwystępowanie niekorzystnych zjawisk gospodarczych, takich jak bezrobocie czy słabe zainteresowanie lokalizacją inwestycji gospodarczych. Koniecznością w tym zakresie wydaje się zatem być dokończenie budowy strategicznych dróg relacji północ-południe, tj. drogi ekspresowej S5 (A1 – Bydgoszcz – Poznań – Wrocław) oraz drogi ekspresowej S11 (Kołobrzeg – Piła – Poznań – Kępno – Tarnowskie Góry – A1), łączących najbardziej oddalone części regionu ze stolicą. Transport kolejowy Podobne uwarunkowania, choć nieco inne problemy dotyczą transportu kolejowego w Wielkopolsce. Region posiada dobrze rozwiniętą sieć dróg żelaznych. Wskaźnik gęstości linii kolejowych obliczany jako długość linii normalnotorowych przypadających na 100 km2 województwa kształtuje się na poziomie 6,6 km/100 km2 i jest wyższy od wskaźnika dla kraju (6,2 km/100 km2). Wśród 18 czynnych linii kolejowych o priorytecie ruchu pasażerskiego, 9 przebiega przez Poznań lub bierze początek w mieście. Status linii państwowej na odcinkach w granicy województwa posiada 10 linii. Pozostałe linie tworzą sieć o znaczeniu regionalnym lub lokalnym. Większość linii (13) jest zelektryfikowanych, w tym 2 jedynie częściowo. Dwa tory ruchu posiada 11 linii, w tym 3 linie jedynie na wybranych odcinkach. Ponadto w obszarze województwa funkcjonuje 20 linii (głównie łącznic) o znaczeniu towarowym. O znaczeniu linii kolejowych w regionie może świadczyć ich wykorzystanie oraz generowany ruch pasażerski. Od wielu lat do najbardziej obciążonych połączeń należą linie przebiegające przez miasto Poznań. Największe potoki pasażerskie, powyżej 4 mln w ciągu roku, występowały na liniach: nr 271 w kierunku Wrocławia, nr 272 w kierunku Katowic oraz nr 353 w kierunku Torunia. Liczbę pasażerów od 2 do 4 mln obsługiwały linie: nr 3 z Poznania zarówno w kierunku Warszawy, jak i zachodniej granicy państwa, nr 14 i 355 na kierunku Łódź – Ostrów Wlkp.– Wrocław oraz linie regionalne nr 354 (Poznań – Piła), 356 (Poznań – Wągrowiec) i 357 (Poznań – Wolsztyn). Standard sieci kolejowej w Wielkopolsce ocenia się jako wyższy od średniej krajowej. Sieć kolejowa w stanie dobrym i dostatecznym stanowiła w czerwcu 2014 roku144 odpowiednio 59% i 21% ogólnej długości linii. W stanie niezadowalającym znajdowało się 20% sieci. Problem ten dotyczy wielu odcinków torów, podtorzy i rozjazdów, w tym wymagających szybkiej naprawy lub wymiany. Także inne elementy infrastruktury kolejowej, takie jak: mosty, wiadukty, tunele, przepusty czy ściany oporowe, często wymagają wymiany konstrukcji nośnej oraz bieżącej konserwacji, mającej na celu zmniejszenie ich postępującej degradacji. W wielu przypadkach przestarzałe są urządzenia sterowania ruchem. Inwestycje kolejowe w województwie wielkopolskim w czerwcu 2014 roku. Komunikat prasowy PKP PLK SA Warszawa. 17 lipca 2014. 144 130 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Transport lotniczy Istotnym elementem układu transportowego regionu jest również transport lotniczy. Na terenie województwa wielkopolskiego funkcjonuje Port Lotniczy Poznań-Ławica im. Henryka Wieniawskiego o znaczeniu regionalnym, realizujący połączenia międzynarodowe o zasięgu europejskim. Lotnisko obsługuje przede wszystkim ruch pasażerski, ale także ruch towarowy. Rozbudowany w ostatnich latach terminal posiada około 23 000 m2 powierzchni użytkowej i przepustowość 3 mln pasażerów rocznie. Liczba i kierunki połączeń Portu ulegają zmianom i są zależne od aktualnej sytuacji rynku lotniczego oraz preferencji podróżnych. Obecnie z lotniska Ławica odbywają się regularne loty do 24 portów lotniczych Europy (2014 rok), w tym do siedmiu stolic krajów UE, takich jak: Dublin, Kopenhaga, Londyn, Oslo, Paryż, Rzym, Sztokholm oraz do kilku ważnych portów przesiadkowych, jak Frankfurt n/Menem, Monachium, Barcelona czy Edynburg. Najwięcej regularnych połączeń lotniczych tygodniowo (14–23) wykonywanych jest do: Warszawy, Londynu, Monachium, Kopenhagi i Frankfurtu. Od wielu lat województwo wielkopolskie plasuje się na 6. miejscu w kraju pod względem obsługi pasażerów w portach lotniczych. Corocznie obserwowany był wzrost liczby pasażerów obsługiwanych w Porcie Lotniczym Poznań-Ławica, jednak w 2013 roku w stosunku do roku 2012 zanotowano spadek z 1 595 tys. do 1 355 tys. osób, tj. o 15,1%. W 2013 roku obsłużono 1 022 tys. pasażerów w ruchu regularnym, 327 tys. w czarterowym oraz 6 tys. w ruchu General Aviation (20 602 operacje lotnicze). Finanse samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego (JST) w województwie wielkopolskim cechują się zróżnicowaną sytuacją finansową zarówno pod względem poziomu funkcjonowania (gmina, powiat, województwo), jak i lokalizacji na obszarze regionu. W 2013 roku w województwie wielkopolskim łączne dochody budżetów JST (226 gmin, 31 powiatów, 4 miast na prawach powiatu i samorządu województwa) wyniosły 15 312,1 mln zł i były o 1,8% wyższe od uzyskanych w 2012 roku. Dochody ogółem JST w Wielkopolsce stanowiły 8,3% łącznych dochodów wszystkich tego typu jednostek w całym kraju. Niewiele ponad połowę dochodów ogółem wielkopolskich JST w 2013 roku zrealizowały gminy (52,7% w 2013 roku wobec 51,7% w 2012 roku). Udział dochodów miast na prawach powiatu wyniósł 25,0% (spadek o 0,7 p.p. w stosunku do roku poprzedniego), powiatów 14,6% (wzrost o 0,2 p.p.), natomiast udział dochodów budżetu województwa wyniósł 7,6% wzrastając z poziomu 7,3% w 2012 roku. W latach 2009–2013 w strukturze dochodów ogółem JST w województwie wielkopolskim dominowały dochody własne, które w 2013 roku stanowiły 51,6% dochodów ogółem (w kraju – 49,1%). Największe wpływy w tej grupie pochodziły z podatku dochodowego od osób fizycznych (36,5% dochodów własnych, 18,8% dochodów ogółem), podatku od nieruchomości (22,6%) oraz z podatku dochodowego od osób prawnych (7,2%)145. W 2013 roku jednostki samorządu terytorialnego w województwie wielkopolskim otrzymały subwencję ogólną146 przyznaną ze środków budżetu państwa w kwocie 4 422,5 mln zł, która stanowiła 28,9% dochodów ogółem. JST przekazano środki z tytułu dotacji w kwocie 2 941,2 mln zł, co stanowiło 19,5% dochodów ogółem. W 2013 roku najbardziej zależne od otrzymywanych dochodów z budżetu państwa w formie dotacji i subwencji były powiaty. Wydatki ogółem JST w województwie wielkopolskim w 2013 roku wyniosły 15 374,7 mln zł i stanowiły 8,4% łącznych wydatków wszystkich tego typu jednostek w Polsce. W strukturze wydatków ogółem JST w Wielkopolsce największy udział miały gminy 57,7% (w stosunku do 2012 roku spadek udziału o 0,3 p.p.). Miasta na prawach powiatu poniosły 25,0% wydatków (spadek o 1,0 p.p.), powiaty 14,3% (spadek o 0,2 p.p.). Zwiększył się natomiast udział wydatków samorządu województwa o 1,5 p.p., wynosząc 9,0%. Zarówno w województwie wielkopolskim, jak i w całym kraju największą część wydatków w latach 2008–2013 stanowiły wydatki bieżące. Na ten cel JST przeznaczyły 12 658,2 mln zł w województwie i 148 831,9 mln zł w kraju, co stanowiło odpowiednio 82,3% (wzrost o 2,4%) i 81,0% (wzrost o 2,8%) ogółu wydatków. Na wydatki majątkowe JST w województwie wielkopolskim w 2013 roku przeznaczyły 2 716,6 mln zł. Najwyższy udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem zaobserwowano w przypadku budżetu województwa (46,2% wobec 36,0% w 2012 roku), natomiast najmniejszy w budżecie powiatów (10,6% wobec 12,0% w 2012 roku). Budżety jednostek samorządu terytorialnego w województwie wielkopolskim w 2013 r. Urząd Statystyczny w Poznaniu. Poznań. 2014. Świadczenie publicznoprawne państwa na rzecz JST o charakterze bezzwrotnym, ogólnym, bezwarunkowym i nieodpłatnym. Zgodnie z ustawą o finansach publicznych każda gmina otrzymuje subwencję składającą się z części podstawowej, oświatowej i rekompensującej, a każdy powiat z części oświatowej, drogowej i wyrównawczej (na zasadzie „równania” do najlepszego otrzymują te powiaty, których siła dochodowa jest mniejsza niż siła najbogatszego powiatu). 145 146 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 131 Przegląd regionalny Polski 2015 W 2013 roku przewaga wydatków nad dochodami skutkowała deficytem w wysokości 62,6 mln zł na koniec roku budżetowego. Dynamika zmian poziomu dochodów i wydatków JST w Wielkopolsce była niższa od średniej dla Polski, gdzie dla 2013 roku nastąpił wzrost wydatków i dochodów (odpowiednio o 3,4% oraz o 1,9%), w stosunku do 2012 roku. Analiza przestrzenna budżetów JST wskazuje, iż największe wydatki budżetowe ogółem, podobnie jak dochody, występowały w gminach zlokalizowanych w pobliżu aglomeracji poznańskiej, a najniższe w części wschodniej Wielkopolski. Podsumowanie Wielkopolska to jedno z kluczowych województw na mapie Polski, wyróżniające się pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego. W przypadku wielu wskaźników zajmuje czołowe miejsca w kraju, potwierdzając tym samym swój niemały potencjał i to zarówno pod względem gospodarczym, jak i społecznym, czy przestrzennym. Wśród najistotniejszych czynników, mających wpływ na taki stan, wskazać należy przede wszystkim na obecność prężnie rozwijającej się stolicy – Poznania, wraz z jej licznymi powiązaniami społeczno-gospodarczymi z innymi aglomeracjami w kraju i na świecie oraz na ogromną różnorodność pozostałych części regionu, stanowiącą zdecydowany atut. Poznań to jeden z najsilniejszych ośrodków akademickich i naukowo-badawczych w kraju. Silna i dynamicznie rozwijająca się aglomeracja poznańska skupia regionalne i ponadregionalne funkcje naukowe, komunikacyjne, administracyjne, społeczne czy gospodarcze, z istotną rolą jaką odgrywają Międzynarodowe Targi Poznańskie. Duże znaczenie ma również kształtująca się w południowej części województwa aglomeracja kaliskoostrowska, o dużym potencjale rozwojowym oraz pozostałe ośrodki subregionalne zlokalizowane równomiernie na obszarze całego regionu. Wśród mocnych stron Wielkopolski wskazać należy także na rozwinięty system osadniczy z gęstą siecią miast różnej wielkości, predestynowanych do pełnienia funkcji subregionalnych, ponadlokalnych i lokalnych ośrodków wzrostu. Wśród niewątpliwych osiągnięć regionu ostatnich lat wymienić należy przede wszystkim: • rozwój systemu komunikacyjnego (rozbudowa Portu Lotniczego Poznań-Ławica, modernizacja linii kolejowych o znaczeniu lokalnym oraz Dworca Głównego w Poznaniu, rozwój regionalnego transportu kolejowego i transportu miejskiego, w tym sieci, połączeń i taboru, realizacja autostradowego połączenia regionu ze stolicą kraju oraz Europą Zachodnią, budowa wschodniej i zachodniej obwodnicy Poznania, budowa i przebudowa pozostałych dróg na terenie całego regionu), • znaczące inwestycje na rzecz poprawy środowiska regionu (w szczególności w zakresie gospodarki wodnościekowej i gospodarki odpadami) oraz wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii, • rozwój wyższych uczelni (kampusy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Politechniki Poznańskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego oraz innych uczelni, w tym Państwowych Wyższych Szkół Zawodowych), • rozbudowę infrastruktury sportowej (m.in. budowa kompleksów sportowych „Orlik 2012”), • skuteczne wsparcie wielkopolskiej przedsiębiorczości (w tym z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych), • skuteczne i efektywne wykorzystywanie dostępnych środków wspólnotowych obecnej perspektywy finansowej i gruntowne przygotowanie do absorpcji środków w ramach perspektywy przyszłej. Podstawowe problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu od wielu lat pozostają niezmienne. Analiza stanu województwa, trendów rozwojowych oraz uwarunkowań wskazała następujące wyzwania rozwojowe: • utrzymywanie się, a w wielu obszarach pogłębianie zróżnicowań wewnątrzregionalnych, • tworzenie wartości dodanej w oparciu o innowacje i inteligentny rozwój, potencjał naukowo-badawczy i akademicki, bazę edukacyjną, potencjał i świadomość społeczną oraz zasoby przyrody, • kompleksowe działania na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego (wyrównywanie szans), • wykorzystanie dogodnego położenia Wielkopolski w aspekcie gospodarczym i społecznym, • budowanie odpowiedniej pozycji regionu, aglomeracji poznańskiej i Poznania w strukturze przestrzennej kraju w oparciu o dyfuzyjno-absorpcyjny model rozwoju, • konieczność rozbudowy infrastruktury technicznej, podnoszącej atrakcyjność inwestycyjną regionu, • podniesienie poziomu innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, • w obliczu zmian klimatu i wyzwań globalnych, podjęcie działań o prośrodowiskowym charakterze, a także wykorzystanie potencjału przyrodniczego. 132 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 16. WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE Ogólna ocena sytuacji społeczno-gospodarczej województwa zachodniopomorskiego Województwo zachodniopomorskie położone w północno-zachodniej części kraju zajmuje powierzchnię blisko 23 tys. km2. Pomorze Zachodnie dzięki specyficznym na tle kraju warunkom naturalnym należy do najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionów kraju. Atutem regionu jest przede wszystkim mnogość i zróżnicowanie atrakcyjnych akwenów i terenów sąsiadujących z nimi. Jeziora większej części Pojezierza Pomorskiego, Zalew Szczeciński i wody Morza Bałtyckiego, w tym głównie Zatoka Pomorska, tworzą unikalne warunki do uprawiania turystyki, szczególnie sportów wodnych. Walorami województwa są także duże obszary leśne i tereny chronione, zabytki architektury oraz duży potencjał uzdrowiskowy, a także wypoczynkowy typu SPA. Atrakcyjne nadmorskie położenie, w niewielkiej odległości do Danii i Szwecji oraz granica z Niemcami powodują że na Pomorzu Zachodnim wypoczywa największa liczba turystów zagranicznych spośród wszystkich województw. Produkt krajowy brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwie zachodniopomorskim w 2012 roku wyniósł 35 334 zł, co stanowiło 84,3% średniego poziomu krajowego. Najwyższy poziom PKB dotyczył podregionu miasta Szczecin (118,0% średniej krajowej), a najniższy podregionu stargardzkiego (65,3% średniej krajowej). Wciąż największy wpływ na stan gospodarki zachodniopomorskiej ma dwukrotny (2002, 2009) upadek największego pracodawcy w regionie – Stoczni Szczecińskiej oraz związane z tym kłopoty jej licznych kooperantów, z których wielu ulokowanych było na Pomorzu Zachodnim. Przetwórstwo przemysłowe województwa zachodniopomorskiego opiera się na energetyce, przemyśle chemicznym, metalowym (dawniej stoczniowym obecnie stoczniowym i offshore), drzewnym i meblarskim, budownictwie oraz produkcji rolno-spożywczej, w tym rybołówstwie. Dotychczas główne skupiska zakładów przemysłowych znajdowały się w większych miastach regionu, jednak w miarę powstawania stref przemysłowych następuje stopniowe rozpraszanie produkcji i lokowanie jej w gminach na obrzeżach miast, np.w okolicach Goleniowa, Polic, Stargardu Szczecińskiego, Karlina oraz Gryfina. Budownictwo, jako istotna branża regionu charakteryzuje się znacznym rozproszeniem wykonawców i słabą pozycją kapitałową firm. Na zachodniopomorskie przypada 80% potencjału liczbowego i prawie 90% tonażowego morskiej floty transportowej Polski. Jednym z ważniejszych przedsiębiorstw na rynku gospodarki morskiej w kraju jest Polska Żegluga Morska, największy polski armator. Przy ogólnym trendzie wzrostu produkcji sprzedanej przemysłu w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwie jego potencjał osłabia m.in. Szczecin, jako największy ośrodek skupiający przez lata najważniejsze zakłady, w szczególności stocznię. Największe miasto regionu w sektorze produkcji stoczniowej posiada zarówno tradycje, zaplecze naukowo-techniczne, jak i doświadczenia wykonawcze. Prowadzone są próby rozwoju klastrów produkcji metalowej i stoczniowej a także jachtowej, a rozwijająca się infrastruktura żeglarska w postaci największej w Polsce sieci marin i przystani jachtowych (Zachodniopomorski Szlak Żeglarski) stwarza perspektywy dalszego poszerzania rynku. Obok tradycyjnej produkcji stoczniowej niezwykle atrakcyjnym kierunkiem rozwoju województwa jest budowa, wyposażanie oraz serwisowanie jachtów. Obecnie sektor ten w Polsce w zidentyfikowanych firmach (czyli wprost zajmujących się produkcją jachtów) zatrudnia ponad 3 tys. osób, a na Pomorzu Zachodnim ponad 500 osób. W województwie rozwój gospodarki morskiej odbywa się w powiązaniu z rozwojem Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego CETC-ROUTE 65 jako kluczowego mechanizmu zwiększania dostępności i konkurencyjności regionu. Wiąże się to z modernizacją głównych portów o znaczeniu krajowym (Szczecina i Świnoujścia) i zdynamizowaniem rozwoju mniejszych portów morskich zachodniopomorskiego wybrzeża (Polic, Kołobrzegu i Darłowa). Głównym czynnikiem dynamizującym rozwój regionów są procesy inwestycyjne (w tym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, a także aktywność sektora przedsiębiorstw). Jak wynika z danych statystycznych za rok 2013 nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwie zachodniopomorskim wyniosły 6 249 zł i były jednymi z najwyższych w Polsce. Wyższą wartością wskaźnika cechowały się jedynie 3 województwa: mazowieckie, dolnośląskie i łódzkie przy średniej dla całego kraju wynoszącej 6 004 zł. Niski w porównaniu z innymi regionami i danymi dla kraju jest udział w tej wielkości nakładów ponoszonych przez sektor prywatny: w regionie wynosi on 51,9%, w kraju – 61,7%. Stąd wsparcie procesów tworzenia obszarów intensywnego inwestowania i lokowania nowych inwestycji ma duże znaczenie dla ograniczania dysproporcji rozwojowych wewnątrz województwa i włączenia w procesy rozwojowe kraju. Do końca 2013 dzięki wsparciu przedsięwzięć w ramach RPO WZ wykreowano dodatkowe inwestycje o wartości przekraczającej 3 mld zł. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 133 Przegląd regionalny Polski 2015 Podstawowe cechy zachodniopomorskiego rolnictwa to duża powierzchnia gospodarstw, niski, korzystny odsetek zatrudnionych w rolnictwie, wysoki stopień mechanizacji oraz ukierunkowanie na produkcję roślinną. Ponad połowa powierzchni Pomorza Zachodniego to tereny rolnicze. Obserwuje się stałą tendencję zmniejszania liczby gospodarstw przy wzroście ich średniej powierzchni, która jest już ponad dwukrotnie wyższa niż przeciętna krajowa, a także wyższa od średniej w Unii Europejskiej. Korzystna struktura obszarowa rolnictwa w regionie pozwala koncentrować środki produkcji i wytwarzać wysokie dochody. Następuje proces modernizacji sektora przez wzrost wyposażenia gospodarstw w środki produkcji. Powyższe uwarunkowania czynią z regionu potencjalnie atrakcyjne miejsce dla inwestorów z branży rolnej i spożywczej. Turystyka na Pomorzu Zachodnim jest jednym z najbardziej konkurencyjnych gospodarczo obszarów rozwoju, oddziałujących m.in. na poziom zatrudnienia, czy kapitał inwestycyjny. Jej znaczenie dla gospodarki województwa wynika z dużego bogactwa walorów naturalnych w połączeniu z największą w kraju, zróżnicowaną bazą noclegową oraz dobrą dostępnością dla turystów, szczególnie zagranicznych. Województwo jest jednym z najatrakcyjniejszych i najlepiej rozwiniętych pod względem turystycznym regionów. Zachodniopomorskie jest niekwestionowanym krajowym liderem w liczbie obiektów zbiorowego zakwaterowania, liczby miejsc noclegowych, a także osób korzystających z noclegów. Zgodnie z danymi GUS, w 2014 roku w województwie zachodniopomorskim na 1 000 mieszkańców przypadało 70,8 miejsc noclegowych, przy średniej krajowej wynoszącej 18,0 i wartości wskaźnika w dwóch kolejnych województwach (pomorskim i małopolskim) wynoszącej odpowiednio: 42,3 i 25,9. W tym samym roku na Pomorzu Zachodnim na 1 000 mieszkańców udzielono 6 938 noclegów, przy średniej krajowej wynoszącej 1 730 i wartości wskaźnika w dwóch kolejnych województwach (pomorskim i małopolskim) wynoszącej odpowiednio: 3 086 i 3 022. Perspektywy rozwoju dla branży turystycznej w województwie zapewnić może rozbudowa oferty pobytowej o produkty niezależne od warunków atmosferycznych i pór roku co pozwoli na ograniczenie sezonowości, a w konsekwencji dalsze zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu. Szczególną rolę będzie odgrywał wypoczynek w obiektach zamkniętych oraz połączony z regeneracją fizyczną, czyli pobyty w ośrodkach typu SPA i uzdrowiskach ponieważ atutem regionu są walory lecznicze i uzdrowiskowe, które są podstawą działania uzdrowisk w Dąbkach, Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim, Połczynie Zdroju i Świnoujściu. Pozwoli to na optymalne wykorzystanie miejsc noclegowych poza sezonem letnim i podniesienie rentowności działalności w obszarze turystyki. Istotna jest również jakościowa poprawa bazy turystycznej, zróżnicowanie oferty i powiązanie turystyki z ochroną zdrowia i kulturą. Istotny dla rozwoju regionu jest obszar energetyki, a w szczególności odnawialne źródła energii. Województwo jest krajowym liderem w wytwarzaniu energii wiatrowej. W pasie nadmorskim i w bezpośrednim jego sąsiedztwie panują najlepsze w Polsce warunki wiatrowe. Potencjał ekonomiczny energetyki wiatrowej w regionie jest najwyższy w kraju i wynosi 14 GW. Moc uzyskiwana z zachodniopomorskich farm wiatrowych stanowi aż 1/3 energii uzyskiwanej z wiatru w Polsce. W regionie zlokalizowanych jest 6 z 10 największych elektrowni wiatrowych w Polsce: Karścino-Mołotowo, Tymień, Jagniątkowo, Zagórze i Cisowo. Wciąż utrzymuje się bardzo duże zainteresowanie inwestorów budową farm wiatrowych; pojawiają się wstępne projekty lokalizacji dla morskich farm wiatrowych. W województwie pracuje około 320 kotłów spalających biomasę. Największym producentem energii z biomasy jest PGE Zespół Elektrowni Dolna Odra SA Obecnie w regionie eksploatowanych jest około 70 elektrowni wodnych o łącznej mocy zainstalowanej 12,7 MW. Nowe inwestycje w województwie znacząco wpływają na zwiększenie produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Największym potencjalnym odbiorcą energii ze źródeł odnawialnych może być rolnictwo i mieszkalnictwo. Szczególnie dla regionów o wysokim bezrobociu, infrastruktura odnawialnych źródeł energii może przynieść możliwości stworzenia nowych miejsc pracy. Również tereny rolnicze, do tej pory nie używane do upraw roślin spożywczych, mogą zostać wykorzystane do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji biopaliw i biomasy. Duże zapotrzebowanie na biomasę, jakie wystąpi w województwie, przyczyni się do zagospodarowania niewykorzystywanych obecnie gruntów, a w konsekwencji do aktywizacji terenów wiejskich. Największym partnerem handlowym Polski, jak i województwa zachodniopomorskiego, zarówno pod względem wartości importu jak i eksportu od wielu lat pozostają Niemcy. Województwo zachodniopomorskie największe przychody w eksporcie odnotowuje dla branż: chemicznej, drzewno-meblarskiej, rolno-spożywczej i transportowologistycznej. W ujęciu terytorialnym największy udział w eksporcie ma miasto Szczecin i powiat goleniowski; łącznie wypracowują one ponad 50% przychodów z eksportu dla województwa. Pomorze Zachodnie zajmuje 9. miejsce w Polsce pod względem wartości eksportu wyrobów, usług i towarów firm z udziałem kapitału zagranicznego. 134 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Konkurencyjność regionu, w tym przedsiębiorczość, innowacyjność i atrakcyjność inwestycyjna regionu Zgodnie z raportem opracowanym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, ocena atrakcyjności inwestycyjnej województwa zachodniopomorskiego jest stosunkowo korzystna i od kilku lat ulega poprawie lub umocnieniu. W sumarycznym zestawieniu atrakcyjności inwestycyjnej regionów za rok 2014 zostało ono sklasyfikowane na 7. Pozycji, przy szczególnym uwypukleniu wśród mocnych stron aktywności wobec inwestorów. Wśród podregionów na wysokiej 11. pozycji (10. w 2011 roku) w zakresie działalności przemysłowej sklasyfikowany został podregion stargardzki, a niewiele niżej łącznie podregiony: miasto Szczecin i szczeciński. Do ich mocnych stron autorzy raportu zaliczyli bardzo dobrą dostępność komunikacyjną do granicy zachodniej, istotność węzłów komunikacyjnych, niski odsetek terenów chronionych, korzystną strukturę gospodarki, dużą liczbę spółek z udziałem kapitału zagranicznego oraz duże możliwości inwestowania na terenach objętych SSE. Pod względem podregionów o najkorzystniejszych warunkach do prowadzenia działalności zaawansowanej technologicznie podregion szczeciński zajął w rankingu 9. pozycję. Za kluczowe atuty w tym aspekcie uznane zostały: istotność węzła komunikacyjnego, dostęp do lotniska międzynarodowego, bliskość granicy zachodniej i doskonale rozwinięta infrastruktura transportowa, ponadprzeciętna liczba studentów, bardzo wysoki poziom aktywności gospodarczej, ponadprzeciętna gęstość instytucji otoczenia biznesu, bardzo dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna, rozbudowana baza noclegowa, rozwinięta działalność hotelowo-restauracyjna oraz korzystna struktura gospodarki. Przedsiębiorcy inwestujący w województwie zachodniopomorskim jako czynniki sukcesu przy inwestowaniu podają w pierwszej kolejności aktywność samorządu województwa przy tworzeniu warunków do inwestowania, duża liczba dostępnych terenów inwestycyjnych oraz duże zasoby potencjalnych pracowników. Pod względem liczby ofert typu greenfield zgłoszonych do bazy ofert Państwowej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych zachodniopomorskie zajmuje 4. miejsce po województwach: dolnośląskim, wielkopolskim i śląskim. Pomorze Zachodnie oferuje także dużą powierzchnię ofert inwestycyjnych typu brownfield, na co składa się przede wszystkim teren byłej Stoczni Szczecińskiej, a także Wyspa Gryfia w Szczecinie (dotychczasowe tereny stoczni remontowej „Gryfia”) w 2015 roku połączona stałą przeprawą z lądem. W rankingach poziomu innowacyjności region zajmuje jedno z ostatnich miejsc wśród województw. Zachodniopomorskie dysponuje niższymi zasobami i potencjałem, niż np. województwo mazowieckie, dolnośląskie, czy małopolskie. Obecnie region stoi przed wyzwaniem jakim jest zwiększenie konkurencyjności oraz innowacyjności gospodarki. W roku 2013 w województwie nakłady na B+R wyniosły 184,6 mln zł, z czego niemal ¾ wydatkowano w sektorze szkolnictwa wyższego. Udział nakładów na badania i rozwój w PKB jest w województwie zachodniopomorskim niemal 3-krotnie niższy niż średnia krajowa i około 10-krotnie niższy niż średnia unijna. Szczególnie niski jest udział nakładów na B+R w przedsiębiorstwach w odniesieniu do PKB. Większość ofert technologicznych i badawczych pochodzi z sektora nauk technicznych. Powstające zasoby innowacyjne charakteryzują się nierównomiernym rozkładem. Skupienie prac badawczych głównie w dwóch ośrodkach regionu usytuowanych skrajnie peryferyjnie względem centralnej części regionu – Szczecinie i Koszalinie – ogranicza możliwości innowacyjne firm działających na pozostałym obszarze. Pod względem przedsiębiorczości bardzo korzystna sytuacja występuje szczególnie w zachodniej części województwa oraz w Szczecinie. W części wschodniej wysokie wartości wskaźnika liczby podmiotów gospodarczych na 1 000 mieszkańców w wieku produkcyjnym występują na terenie powiatu kołobrzeskiego oraz w Koszalinie. Po Sopocie i Warszawie powiat kołobrzeski zajmuje pod tym względem trzecie miejsce w Polsce. W zachodniej części województwa występują obszary z dużą liczbą podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców w wieku produkcyjnym (Świnoujście i powiat kamieński). Wysokie wartości w tym względzie województwo zawdzięcza przede wszystkim rozwojowi turystyki na wybrzeżu Bałtyku oraz specyfice tej branży opartej na funkcjonowaniu głównie małych i średnich firm. Pobudzenie przedsiębiorczości i podniesienie innowacyjności gospodarki ma zasadnicze znaczenie dla podniesienia konkurencyjności gospodarki regionalnej. Według stanu na koniec 2014 r. na każde 10 tys. mieszkańców województwa zachodniopomorskiego przypadało 1 279 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON i jest to druga wartość wśród województw (obok województwa mazowieckiego, gdzie wartość wskaźnika była nieznacznie wyższa i wynosiła 1 391 podmiotów na 10 tys. mieszkańców, przy średniej krajowej wynoszącej 1 071). W 2014 roku w województwie zachodniopomorskim zarejestrowano 19 011 nowych podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON; od roku 2011 wskaźnik ten powoli i systematycznie wzrasta. Udział województwa w ogólnej liczbie wszystkich nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Polsce utrzymuje się na stałym poziomie. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 135 Przegląd regionalny Polski 2015 Podobnie jak w latach poprzednich, w 2014 r. w strukturze podmiotów według klas wielkości dominowały jednostki małe (do 49 pracujących), które stanowiły 99% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych, w których pracowała 1/3 ogółu zatrudnionych w województwie zachodniopomorskim. Ponadto region charakteryzuje się jedną z najbardziej rozdrobnionych struktur wielkości przedsiębiorstw w Polsce – liczba mikroprzedsiębiorstw na 1 000 mieszkańców stanowi 118,7% średniej krajowej, przy jednoczesnej niższej niż średnia reprezentacji przez przedsiębiorstwa większe. Mankamentem rozwojowym regionu jest mała liczba dużych przedsiębiorstw mogących stanowić motor napędowy lokalnej gospodarki i stymulator procesów rozwojowych. W ostatnich latach pogłębia się nierównowaga finansów publicznych jednostek samorządu terytorialnego województwa, która z jednej strony jest wynikiem utrzymującej się tendencji przekazywania zadań wynikających z zapisów ustaw i rozporządzeń bez zapewnienia źródeł ich finansowania, a z drugiej strony jest wynikiem ograniczonych wpływów z tytułu podatków CIT i PIT. Biorąc dodatkowo pod uwagę niższą w ostatnich latach dynamikę rozwoju regionu w relacji do średniej krajowej i realizację znacznych inwestycji rozwojowych w ramach obecnego okresu programowania środków UE, niebezpiecznym zjawiskiem jest zbliżanie się coraz większej liczby zachodniopomorskich samorządów do dopuszczalnych limitów zadłużenia, a w skrajnych przypadkach nawet zadłużanie się JST w instytucjach parabankowych. Ponadto region charakteryzuje jeden z najwyższych w kraju odsetek zatrudnionych w sektorze publicznym w stosunku do sektora prywatnego, co ma wpływ na osłabienie bazy ekonomicznej i potencjału rozwojowego województwa. Kapitał ludzki i społeczny Województwo zachodniopomorskie jest jednym z najsłabiej zaludnionych obszarów Polski; z wartością wskaźnika na poziomie 75 osób/km² zajmuje 13. miejsce przy średniej krajowej wynoszącej 123 osoby/km². W przypadku Szczecina w ostatnim okresie zwraca uwagę zjawisko wymeldowań na wieś, co w istocie oznacza przenoszenie się mieszkańców do pobliskich miejscowości na terenie powiatów polickiego, stargardzkiego i goleniowskiego, a w mniejszym stopniu gryfińskiego, a także sąsiednich gmin niemieckich. Osoby przyjeżdżające z zagranicy w największej liczbie meldują się na terenie największych miast województwa. Proporcjonalnie do liczby migrantów najwięcej zameldowań z zagranicy ma miejsce w powiecie świnoujskim, co wiąże się z rozwojem budownictwa apartamentowego i w dużej mierze dotyczy cudzoziemców. W przypadku Pomorza Zachodniego emigracja zarobkowa pozostaje istotnym zjawiskiem. W ostatnich latach mieszkańcy województwa najczęściej wyjeżdżali do krajów europejskich, głównie w związku z otwarciem rynków pracy w krajach Unii Europejskiej (przede wszystkim Niemiec, Wielkiej Brytanii, Norwegii i Szwecji). Atutem województwa jest wysoka jakość kapitału ludzkiego, a podstawę regionalnego potencjału innowacyjnego stanowią wyższe uczelnie publiczne. Zgodnie z „V Raportem Kohezyjnym” około 20% zatrudnionych w regionie posiada wykształcenie i pracuje w tzw. sektorze naukowo-technologicznym, co daje 2. miejsce w kraju i stanowi lepszy wynik niż w wielu regionach włoskich, hiszpańskich, a nawet kilku niemieckich, francuskich i brytyjskich. Województwo odnotowuje również wysoki (3. miejsce w kraju) odsetek absolwentów kierunków naukowoinżynierskich oraz wysoki odsetek osób z wyższym wykształceniem – 28% aktywnych zawodowo (4. miejsce w kraju). Według raportu „Profile demograficzno-zawodowe pracowników w województwie zachodniopomorskim” pod względem wykształcenia regionalni pracodawcy preferują osoby posiadające zawód, z konkretnymi umiejętnościami czyli takie, których braki kwalifikacyjne można uzupełnić ewentualnym przeszkoleniem: np.absolwentów techników, ZSZ, na stanowiska sprzedawców – z wykształceniem ogólnokształcącym. W skali regionu najmniej znaczące dla pracodawców są zawody rolnicze, leśnicze, rybackie, nieco większym zainteresowaniem cieszą się operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń, zawody kierownicze oraz pracownicy wykonujący prace proste, a największym: zawody specjalistyczne, pracownicy usług osobistych i sprzedawcy, zawody techniczne/personel średniego szczebla, zawody związane z obsługą biur, zawody robotnicze/rzemieślnicze. Mieszkańcy województwa zachodniopomorskiego, przy bardzo wysokiej aktywności w sferze ekonomicznej, według dostępnych danych wykazują stosunkowo mniejsze zaangażowanie w aktywność publiczną i społeczną. Stale niższy niż w innych regionach kraju jest udział mieszkańców regionu w wyborach. Frekwencja wyborcza w województwie rzadko przekracza 50%. Porównując frekwencję w wyborach samorządowych w różnych województwach, widać jednak, że mimo iż region jest pod tym względem dopiero na 12. miejscu, to wskaźnik ten nie odbiega znacznie od średniej dla Polski. Według bazy ngo.pl w województwie zarejestrowanych było 7 392 organizacje pozarządowe. Najwięcej z nich działa w obszarach: sportu i turystyki, przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych oraz nauki, kultury i ekologii. Najmniej organizacji działa w obszarze przeciwdziałania bezrobociu, ochrony praw oraz tożsamości i tradycji narodowej. Wyniki te pokazują, że w regionie widoczny jest deficyt organizacji związanych z poradnictwem prawnym i obywatelskim. 136 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE Przegląd regionalny Polski 2015 Wykorzystanie funduszy europejskich W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego w 2014 roku ogłoszono 11 naborów wniosków o dofinansowanie, w tym 6 naborów w trybie konkursowym, 3 w trybie indywidualnym i 2 w trybie systemowym. Łącznie, od uruchomienia Programu, do IZ RPO WZ wpłynęły wnioski poprawne formalnie na prawie 147,14% wartości alokacji w Programie. Umowy o dofinansowanie zawarto na poziomie 98,19% alokacji z EFRR (do końca 2014 roku łącznie zawarto 1711 umów na łączną kwotę 841 342 817,33 EUR), zaś wydatki we wnioskach o płatność przedstawiane przez beneficjentów stanowią 76,16% alokacji EFRR przeznaczonej na realizację Programu. Łącznie do końca 2014 r. IZ RPO WZ zatwierdziła płatności końcowe dla 1 232 projektów, które angażują ponad 43% alokacji EFRR w Programie. Najwyższy poziom wykorzystania alokacji został osiągnięty w 7. Osi Priorytetowej, gdzie od uruchomienia Programu do końca 2014 r. zakontraktowano 98,84% środków z EFRR. W tej samej osi występuje również największy procentowo poziom wydatków, wykazany przez beneficjentów we wnioskach o płatność. Dzięki zastosowanemu w 2014 mechanizmowi elastyczności poziom kontraktacji w ramach wszystkich osi priorytetowych wynosi ponad 90%. Zdecydowany postęp wdrażania jest widoczny w przypadku Inicjatywy JESSICA. Na koniec okresu sprawozdawczego w realizacji jest 16 projektów inwestycyjnych o wartości pożyczki z funduszu w wysokości 34,65 mln EUR. Menadżer Funduszu zawarł 8 nowych umów z pośrednikami finansowymi I stopnia na kwotę ponad 20 mln EUR. Pośrednicy Finansowi tylko w okresie sprawozdawczym zawarli umowy z 768 przedsiębiorcami udzielając im wsparcia w wysokości ponad 22 mln EUR (od początku wdrażania inicjatywy wparcie uzyskało 4 183 odbiorców ostatecznych na kwotę ponad 147 mln EUR). Do końca okresu sprawozdawczego poziom kontraktacji wyniósł 98% w stosunku do alokacji przeznaczonej na Program. Wydatki wykazane przez beneficjentów we wnioskach o płatność osiągnęły 76% w stosunku do alokacji przeznaczonej na Program, z czego wypłaconych zostało 78% środków. Łącznie, od uruchomienia Programu do końca okresu sprawozdawczego, Komisja Europejska w ramach RPO WZ wypłaciła 83,55% środków w stosunku do alokacji przyznanej na realizację Programu. Najwyższy poziom zrefundowanych środków zanotowano w 2 osi priorytetowej. Najniższy natomiast w osiach 3 i 4. Na koniec 2014 roku na Indykatywnej Liście Projektów Indywidualnych (ILPI) znajdowało się 115 projektów o wartości maksymalnego dofinansowania w wysokości 298,62 mln EUR, co stanowi 34,61% alokacji na Program (wg dofinansowania ogółem). W stosunku do ILPI aktualnej na koniec 2013 r. liczba projektów indywidualnych przeznaczonych do dofinansowania zwiększyła się o 20. Dodatkowo na koniec 2014 r. na liście rezerwowej ILPI znajdowało się 7 projektów o wartości szacowanego dofinansowania ogółem w wysokości 8,24 mln EUR. Ponadto, w okresie sprawozdawczym złożonych zostało 30 wniosków o dofinansowanie, podpisanych zostało 32 umowy o dofinansowanie oraz zakończyło się 14 projektów. Dotychczasowe doświadczenia we wdrażaniu projektów związanych z działalnością B+R, a także założenia dokumentów do perspektywy 2014–2020 wskazują na potrzebę koncentracji na następujących obszarach: stworzenie zachęt do prowadzenia własnej działalności B+R przedsiębiorstw oraz ułatwienie dostępu do środków publicznych na działalność B+R prowadzoną przez przedsiębiorców, w tym we współpracy z jednostkami naukowymi. Wsparcie powyższych obszarów w ramach RPO WZ 2014–2020 przyczyni się do powstawania działów B+R w przedsiębiorstwach już działających w regionie, a także uruchamiania działów B+R przez firmy lokujące swoje inwestycje na terenie województwa, co przełoży się bezpośrednio na wzrost nakładów na działalność badawczorozwojową w regionie, wzrost zatrudnienia w B+R, a także na wzrost atrakcyjności inwestycyjnej województwa. Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu Czynnikami wspierającymi rozwój gospodarczy województwa są m.in. przygraniczne i nadmorskie położenie województwa, wielofunkcyjna metropolia szczecińska i aglomeracja koszalińska z atrakcyjnymi terenami inwestycyjnymi, duża liczba gospodarstw produkujących żywność ekologiczną, bogate, intensywnie wykorzystywane zasoby turystyczne, wiele walorów uzdrowiskowych i silnie rozwinięta baza noclegowa w pasie nadmorskim. Dobre wyniki sektora turystycznego determinują utrzymanie wiodącej roli gmin położonych na wybrzeżu w kształtowaniu wskaźników makroekonomicznych regionu. W wymiarze infrastrukturalnym mocne strony regionu to porty morskie jako element multimodalnych sieci transportowych, dobre skomunikowanie z Europą Zachodnią i Północną, duży potencjał dla lokalizacji nowych przedsiębiorstw, duży potencjał dla rozwoju energetyki odnawialnej. Wśród czynników społecznych atuty regionu to dobra baza edukacyjna i akademicka, wysoki wskaźnik urbanizacji, dobra baza diagnostyczno-lecznicza i uzdrowiskowa o oddziaływaniu krajowym oraz relatywnie młoda struktura wiekowa społeczeństwa. REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE 137 Przegląd regionalny Polski 2015 Od wielu lat obserwuje się w województwie zachodniopomorskim poprawę stanu środowiska. Wyniki badań monitoringowych potwierdzają tę tendencję. Jest to efekt coraz bardziej racjonalnego korzystania ze środowiska oraz działań naprawczych realizowanych przez użytkowników środowiska i samorządy, zwiększonej świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz dostępności środków finansowych, krajowych i unijnych, na realizację inwestycji ekologicznych. Region charakteryzuje się średnim stopniem zanieczyszczenia powietrza. Najniższe stężenia zanieczyszczeń występują w północnej części, zarówno ze względu na warunki naturalne jak i brak zakładów o szczególnej uciążliwości dla powietrza. Czynnikami silnie oddziaływującymi na rozprzestrzenianie się procesów rozwojowych jest oddziaływanie silnych ośrodków miejskich oraz wysoki stopień przedsiębiorczości. Można wskazać na pozytywny wpływ Szczecina, podobnie jak innych dużych miast w zachodniej części Polski, na ich otoczenie jako skupisk przedsiębiorczości i ośrodków rozwoju. Szczecin nawet w skali kraju odznacza się relatywnie wysokim potencjałem strukturalnym w oddziaływaniu na otoczenie i generuje wokół siebie strefę urbanizacji. 138 REGIONALNE OBSERWATORIA TERYTORIALNE
