Komórki macierzyste Rodzaje i w³a ciwo ci

advertisement
Nr 10/2007
KWAS
FOLIOWY – SK£ADNIK AKTYWNY KOSMETYKÓW
Kaszel – klasyfikacja i leczenie
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Stem cells – Types and properitis
dr n. med. Aleksandra Mielczarek-Palacz
student Robert Kubina
dr hab. n. med. Zdzis³awa Kondera-Anasz,
mgr Justyna Sikora
Katedra i Zak³ad Immunologii i Serologii, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Kierownik Katedry i Zak³adu: dr hab. n. med. Zdzis³awa Kondera-Anasz
Streszczenie
Komórki macierzyste (Stem Cells – SC) są komórkami niezróżnicowanymi, posiadającymi zdolność do samoodnawiania, a także różnicowania
w komórki potomne o wielorakich funkcjach. Istnieje wiele typów komórek macierzystych, które
różnią się pomiędzy sobą zdolnościami proliferacji
i kierunkiem różnicowania. Ze względu na zdolność
do różnicowania komórki macierzyste dzieli się na:
totipotencjalne, pluripotencjalne, multipotencjalne i unipotencjalne. Natomiast, ze względu na pochodzenie wyróżnia się: embrionalne komórki macierzyste, komórki macierzyste płynu owodniowego oraz somatyczne komórki macierzyste.
Słowa kluczowe: komórki macierzyste
Komórki macierzyste (ang. Stem Cells – SC) to
komórki niezróżnicowane, posiadające zdolność samoodnawiania, a także różnicowania się. Wszystkie
rodzaje komórek macierzystych cechuje:
• klonogenność
klonogenność, czyli zdolność pojedynczej komórki do utworzenia kolonii identycznych genetycznie komórek potomnych,
• plastyczność, czyli zdolność ukierunkowanych
tkankowo komórek macierzystych do odróżnicowania się w komórki macierzyste swoiste dla
innych narządów [1].
Wyróżnia się wiele typów komórek macierzystych,
różniących się aktywnością proliferacyjną oraz kierunkiem różnicowania. Ze względu na zdolność do różnicowania komórki macierzyste dzieli się na:
• totipotencjalne
totipotencjalne, czyli takie które mogą różnicować się do każdego typu komórek. Przykładem takiej komórki jest zygota, dająca początek
zarówno komórkom zarodka jak i łożyska [2],
• pluripotencjalne, dają początek komórkom
macierzystym poszczególnych listków zarodkowych, natomiast komórki te nie mogą tworzyć
Abstract
Stem cells are undifferentiated cells, capable of
self-renewal and differentiation into descent cells,
which posses multiple functions. There exist many
types of stem cells, which differ in proliferation abilities and dimension of differentiation. On account
of the diversification abilities, stem cells may be
divided into four kinds: totipotential, pluripotential, multipotential and unipotential. While, with
regard to stem cell origin, embryonic stem cells,
stem cells of amniotic liquid and adult stem cells
may be distinguished.
Key words
words: stem cells
łożyska. Przykładem są tu komórki węzła zarodkowego blastocysty [3],
multipotencjalne,
•
czyli takie które mogą dać
początek kilku różnym typom komórek, z reguły o podobnych właściwościach i pochodzeniu. Różnicowanie zachodzi tylko w obrębie
jednego listka zarodkowego,
• unipotencjalne, czyli inaczej prekursorowe,
które mogą różnicować się tylko do jednego
typu komórek. Od komórek somatycznych odróżnia je aktywność proliferacyjna.
Proces różnicowania komórek macierzystych przedstawia r ycina 1.
Rycina 1 Podział komórek macierzystych ze względu na zdolność
do różnicowania [2]
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
%
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Ze względu na pochodzenie wyróżnia się:
omórki macierzyste, to komór• embrionalne kkomórki
ki uzyskane z wnętrza blastocysty wykazujące
właściwości toti- lub pluripotencjalne [4]
• komórki macierzyste płynu owodniowego,
to komórki multipotencjalne znajdujące się
w płynie otaczającym płód.
omórki macierzyste, to komór• somatyczne kkomórki
ki znajdowane w ukształtowanych narządach.
Komórki te mają właściwości multi- lub unipotentne.
Embrionalne komórki macierzyste
Ludzkie embrionalne komórki macierzyste (ang.
human embryonic stem cells hESC) wyizolowano po
Nr 10/2007
raz pierwszy w 1998 roku. Otrzymuje się je z wnętrza 5 dniowej blastocysty (ang. inner cell mass ICM)
powstałej w drodze zapłodnienia in vitro lub z blastocysty otrzymanej z zarodkowych komórek płciowych (ryc. 2) [6].
Embrionalne komórki macierzyste są pluripotancjalne. Proces różnicowania tych komórek prowadzi
do powstania trzech listków zarodkowych [5]. Komórki hESC są zdolne do różnicowania się w komórki takie jak: kardiomiocyty, progenitory hematopoetyczne, komórki pęcherzyka żółciowego, mięśnie
szkieletowe, mięśnie gładkie, adipocyty, hepatocyty,
chondrocyty, komórki śródbłonkowe, melanocyty,
neurony, komórki gleju i komórki trzustkowe.
Wykazano, że kierunek różnicowania większości ko-
Tabela I. Czynniki wpływające na proces różnicowania komórek macierzystych [8]
CZYNNIK
WYNIK RÓŻNICOW
ANIA
RÓŻNICOWANIA
Czynnik wzrostu nerwów NGF
• ektoderma
• endoderma
• mezoderma
Czynnik wzrostu hepatocytów HGF
• ektoderma
• endoderma
• mezoderma
Naskórkowy czynnik wzrostu EGF
• ektoderma
• mezoderma
Zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów bFGF
• ektoderma
• mezoderma
Kwas retinowy RA
• ektoderma
• mezoderma
Białko BMP-4
• ektoderma
• mezoderma
Czynnik martwicy nowotworów TGF->1
• mezoderma
Aktywina A
• mezoderma
Kolagenaza typu IV
• komórki nabłonkowe jelita
• chrząstka
• kości
• mięśnie gładkie
• mięśnie prążkowane
Czynnik wzrostu fibroblastów FGF
• komórki hematopoetyczne
&
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 10/2007
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Rycina 2 Proces różnicowania zapłodnionej komórki jajowej[5]
mórek embrionalnych zależy od obecności odpowied- Komórki macierzyste p³ynu owodniowego
nich czynników wzrostu i różnicowania [7,8] (tabela I).
Komórki macierzyste płynu owodniowego otaczaLudzkie komórki macierzyste hESC mają zdolność jącego płód są najnowszym odkryciem naukowców
do nieograniczonej liczby symetrycznych podziałów bez w dziedzinie biologii komórki. Można je otrzymać przy
różnicowania się. Zawierają pełen diploidalny zestaw okazji zabiegów amniopunkcji, w wyniku biopsji kochromosomów [8]. Wykazują wysoki stosunek jądro- smówki, a także podczas biposji łożyska po porodzie
wo cytoplazmatyczny, mają dużą liczbę jąderek, a także Stanowią ok. 1% wszystkich komórek obecnych w pływysoki poziom aktywności telomerazy oraz prawidło- nie owodniowym. Posiadają antygen c-kit, będący rewy kariotyp [6]. Komórki hESC długo pozostają w fa- ceptorem dla czynników stymulujących komórki
zie S cyklu komórkowego [5]. Wykazują aktywność macierzyste. Na swojej powierzchni wykazują także
transkrypcyjną i translacyjną. Niestety komórki hESC ekspresję markerów charakterystycznych zarówno dla
wykazują dużą zmienność genomu, co może prowa- embrionalnych jak i dorosłych komórek macierzystych.
dzić do nieprzewidywalnego różnicowania.
Uzyskane komórki są multipotencjalne, co oznacza,
Podczas rozwoju embrionalnego zdolność komó- że nie mogą zmieniać się w komórki nowotworowe,
rek zarodkowych do wielokierunkowego różnicowa- a jednocześnie zdolne są do przekształcania w wiele
nia zanika. Ukierunkowane komórki macierzyste po- typów komórek. Komórki te rosną bardzo szybko i w
wstałe w wyniku asymetrycznego podziału pluripo- warunkach optymalnych podwajają swą liczbę w ciątencjalnej komórki macierzystej, dają początek komórkom progenitorowym
o ograniczonej zdolności różnicowania
[9,10]. Proces różnicowania tkanek wywodzących się z poszczególnych listków
zarodkowych przedstawia rycina 3.
Markerami pomocnymi w rozpoznawaniu hESC są: fosfataza zasadowa,
ECMA-7, SSEA-3, SSEA-4, Tra-1-60, Tra1-81, GCMT-2, TG 343, Tra 254
[6,11,12]. Komórki hESC wykazują także
ekspresję cząsteczki CD9 (ang. cluster of
differentation), a także antygenów klasy
I głównego układu zgodności tkankowej
(ang. major histocompatibility complex
MHC-I) oraz specyficznych czynników
transkrypcji zarodka: Oct-4, Sox-2, NaRycina 3 Różnicowanie poszczególnych listków
zarodkowych w komórki somatyczne [5]
nog, Rex-1 [13,14,15].
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
'
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Nr 10/2007
gu 36 godzin. Przez okres potrzebny do 250 podziałów komórkowych zachowują prawidłową długość
telomerów oraz prawidłowy kariotyp [16].
Somatyczne komórki macierzyste
Somatyczne komórki macierzyste (ang. adult stem
cells ASC) znajdują się w tkankach, które wymagają
regeneracji i odbudowy. Komórki ASC są unipotencjalne i wykazują ograniczoną plastyczność. W warunkach fizjologicznych ASC nie rozwijają się w sposób niekontrolowany. Chroni to przed procesami różnicowania, które mogą doprowadzić do rozwoju nowotworu. Badania wykazują jednak, że komórki ASC
posiadają potencjał, który w odpowiednich warunkach umożliwia im przekształcanie się w tkanki innego pochodzenia [17,18]. Rodzaje somatycznych komórek macierzystych przedstawiono na rycinie 4.
Rycina 4 Rodzaje somatycznych komórek macierzystych
Hemopoetyczne komórki macierzyste
Hemopoetyczne komórki macierzyste (ang. hemopoetic stem cells HSC) biorące udział w procesie krwiotworzenia tworzą dwie populacje:
1. Komórki macierzyste o właściwościach wielopotencjalnych. Są one zdolne do asymetrycznych podziałów, w wyniku których jedna komórka pozostaje
pluripotencjalną komórką macierzystą, a druga ulega
różnicowaniu w komórkę ukierunkowaną.
2. Komórki macierzyste ukierunkowane, które
w wyniku podziału nie dają komórek macierzystych,
lecz przekształcają się w komórki krwi [19, 20].
Proces różnicowania hemopoetycznej komórki
macierzystej HSC przedstawia rycina 5.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Rycina 5 Schemat krwiotworzenia [22]
Badania potwierdziły, że krwinki białe, czyli leukocyty posiadają wspólną prekursorową komórkę
macierzysta HSC. Różnicując przekształca się ona
w limfoidalną komórkę progenitorową, oraz wielopotencjalną progenitorową komórkę macierzystą CFUMix (ang. multilineage colony-forming units) [5]. Pod
wpływem bodźców zewnątrz- i wewnątrzpochodnych
takich jak: SCF (ang. stem cells factor), czy interleukin: IL-1, IL-2, IL-3, IL-4, IL-5 i IL-6, z komórek progenitorowych limfocytarnych powstają progenitory
limfocytów B i limfocytów T. Natomiast z komórki
CFU-Mix, która jest progenitorem komórek mieloidalnych powstają:
• BFU-E (ang. erythroid burst-forming units), prekursor erytrocytów,
• CFU-GM (ang. granulocyte-macrophage colonyforming units), prekursor neutrofili i monocytów,
• CFU-Eo (ang. eosinophil colony-forming units),
prekursor eozynofili,
• CFU-Bas (ang. basoophil colony-forming units),
prekursor bazofili,
• CFU-Meg (ang. megakaryocyte colony-forming
units), prekursor megakariocytów [21,22,23].
W warunkach fizjologicznych większość komórek
macierzystych pozostaje w fazie G0 cyklu komórkowego. Jeżeli komórka wchodzi w fazę aktywną, wzmaga się w niej synteza DNA i bierze ona udział w dwóch
procesach:
• odtwarzania populacji HSC,
• różnicowania, czyli przejścia do populacji ukierunkowanej.
Prawidłowy przebieg hemopoezy jest zabezpieczo-
Nr 10/2007
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
ny poprzez ustalenie się równowagi pomiędzy komórkami macierzystymi znajdującymi się w fazie spoczynkowej, a komórkami dzielącymi się i różnicującymi
się do postaci ukierunkowanej.
Badania z użyciem przeciwciał monoklonalnych
komórek macierzystych wyizolowanych ze szpiku kostnego pozwoliły na określenie ich antygenów powierzchniowych. Przyjmuje się, że u ludzi wczesna
komórka macierzysta posiada następujące markery:
CD34+, c-kit+, HLA-DR, CD45RO+, CD38-, MDR1+, LDM- [24].
Najlepiej poznanymi są:
• CD34+ jest najwcześniejszym markerem służącym do różnicowania pierwotnych ludzkich
komórek macierzystych. Marker ten występuje
na powierzchni 1-4% komórek jądrzastych szpiku kostnego oraz poniżej 0,1% komórek jądrzastych krwi obwodowej [28],
• c-kit to receptor kinazy tyrozynowej, określany
jako czynnik komórek macierzystych (ang. stem
cells factor SCF),
• HLA-DR jest to determinanta głównego układu zgodności tkankowej obecna na powierzchni większości komórek HSC,
• MDR-1+ (ang. multidrug resistance is responsible) Komórki macierzyste o fenotypie CD34+
posiadają w swojej błonie molekułę oporności
wielolekowej (MDR) [21].
Tabela II. Czynniki wzrostu i interleukiny powodujące różnicowanie HSC [21,27]
NAZWA
NAZW
A
POCHODZENIE
FUNKCJA
Interleukina-1
(IL-1)
Produkowana głównie poprzez
monocyty i makrofagi z tkanek.
Najsilniejszych czynnikiem indukującym uwalnianie IL-1 są liposacharydy ściany bakterii G(-)
Pobudza głównie uwalnianie czynników stymulujących kolonizacje:
G-CSF, GM-CSF, M-CSF
Interleukina-3
(IL-3)
Produkowana jest przez aktywne
monocyty krwi obwodowej, aktywowane komórki NK oraz niektóre linie limfocytów T
Działa na spoczynkowe komórki SC,
podtrzymując ich zdolność do tworzenia kolonii komórek prekursorowych. Optymalny system stymulacji komórek macierzystych wymaga
współdziałania Il-3, IL-6, IL-1 oraz
czynników wzrostu działających
w późniejszych etapach hemopoezy
Interleukina-6
(IL-6)
Produkowana jest przez liczne komórki m.in. fibroblasty, komórki
śródbłonkowe, keratynocyty, chondrocyty, komórki owodni, monocyty, niektóre linie limfocytów T i B
Posiada zdolność do wprowadzania
komórek SC w cykl komórkowy,
działa synergistycznie na IL-3 oraz
GM-CSF w czasie proliferacji komórek macierzystych
Stem cells factor
(SCF)
Produkowany jest przez komórki
podścieliska szpikowego
Dodany do hodowli komórek macierzystych zawierającej IL-3 oraz
GM-CSF, zwiększa wielokrotnie
liczbę koloni potomnych
Czynnik wzrostowy komórek
o charakterze
mielo-monocytowo/makrofagowym (GM-CSF)
Wytwarzany jest przez limfocyty T
i monocyty
Podtrzymuje przeżycie populacji
jak również stymuluje ich proliferacje z dalszym różnicowaniem do
komórek potomnych o charakterze
mieolo-monocytowo/makrofagowym
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
W komórkach HSC stwierdzono także obecność
enzymów pomocnych w identyfikacji tych komórek.
Najważniejszym z nich jest dehydrogenaza aldehydowa (ALDH), której ekspresja pokrywa się z ekspresją
antygenu CD34+ w komórkach macierzystych dojrzałego szpiku kostnego [25].
Liczba komórek HSC w szpiku kostnym jest 16krotnie większa niż liczba krążących komórek macierzystych we krwi obwodowej. Głównymi czynnikami
indukującymi różnicowanie i uwalnianie HSC ze szpiku kostnego są:
• G-CSF- czynnik stymulujący powstawanie kolonii granulocytów
• GM-CSF - czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów
• Flt3 - specyficzna kinaza tyrozynowa [24]
Z badań wynika, że ważną rolę w procesie różnicowania przypisuje się niektórym cytokinom takim jak:
IL-1, IL-3, IL6, które dodane do podłoża w różnych
kombinacjach z czynnikami wzrostu np. SCF, G-CSF,
GM-CSF, powodują różnicowanie komórek w określonym kierunku [21,26]. Tabela II przedstawia wpływ
czynników wzrostu i interleukin na różnicowanie
hemopoetycznej komórki macierzystej.
Proliferację komórek HSC hamują niskie stężenia
lub brak czynników wzrostu, a także obecność czynników hamujących proliferację do których zaliczamy:
• transformujący czynnik wzrostu > (ang. transforming growth factor, TGF->),
Rycina 6
Komórki powstałe z mezenchymalnej komórki macierzystej [29]
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 10/2007
• białko zapalne makrofagów (ang. macrophage
inflammatory protein, 1MIP-- 1=),
• czynnik martwicy nowotworów (ang. tumor
necrosis factor, TNF),
• interferon gamma (IFN-C),
• prostaglandyny [21].
Nerwowe komórki macierzyste
Nerwowe komórki macierzyste (ang. neural stem
cells NSC) zostały odnalezione w centralnym układzie
nerwowym, mimo iż wydawało się, że cechuje się on
stosunkowo małą zdolnością regeneracyjną. Początkowo odnaleziono kilka rodzajów prekursorów komórek układu nerwowego niewykazujących jednak aktywności mitotycznej. W późniejszym czasie odnaleziono obszary, w których komórki wykazywały aktywność
proliferacyjną. Komórki te odnaleziono w warstwie
ziarnistej kory mózgu oraz zakręcie zębatym hipokampa [28,29,30]. Stwierdzono, że początkowo komórki
NSC tworzą w procesie różnicowania dwa rodzaje
komórek progenitorowych:
• NP (ang. neural progenitor cells) – progenitory
komórek nerwowych,
• GP (ang. glial progenitor cells) – progenitory
komórek glejowych.
Dopiero z komórek NP i GP powstają dojrzałe komórki układu nerwowego. Komórki NP mogą różnicować się tylko w neurony, natomiast GP mogą dać
początek astrocytom lub oligodendrocytom [9]. Nerwowe komórki macierzyste wykazują następujący fenotyp: CD133+, 5E12+, CD34-, CD45-, CD24-/low
[29,31, 32].
Mezenchymalne komórki macierzyste
Mezenchymalne komórki macierzyste (ang. mesenchymal stem cells MSC) są multipotencjalne. W wyniku różnicowania MSC powstają: osteocyty, chondrocyty, miocyty, kardiomiocyty, adipocyty, fibroblasty,
oraz tenoblasty [33].
Najlepiej poznanym źródłem komórek MSC jest
szpik kostny. Można je także wyizolować z innych źródeł, takich jak: mózg, oczy, skóra, mięśnie, miazga
zębów, naczynia krwionośne oraz układ pokarmowy.
Tkanki, które rozwijają się z mezenchymalnej komórki macierzystej szpiku kostnego, znacznie się od siebie różnią. Ich wspólną cechą jest jednak formowanie
się z mezodermy.
Komórki, które mają zdolność przekształcania się
w komórki pochodzące z wszystkich trzech listków
zarodkowych nazwano dorosłymi multipotencjalny-
Nr 10/2007
mi komórkami progenitorowymi MAPC (multipotent
adult progenitur cell). Przypuszcza się, że komórki
MAPC wykazują podobną plastyczność do ESC i zachowały charakter zarodkowy [34].
Cechy mezenchymalnych komórek macierzystych:
• łatwe do izolowania,
• posiadają wysoki potencjał ekspansji,
• mają stabilność genetyczną,
• posiadają odtwarzalne cechy od izolacji do izolacji [35,36].
Do dziś nie odnaleziono konkretnego markera powierzchniowego służącego do identyfikacji MSC. Do
markerów, które nie powinny znajdować się na powierzchni tych komórek należą: CD39(-), CD4(-),
CD6(-), CD9(-), CD10(-), CD11a(-), CD14(-),
CD15(-), CD18(-), CD21(-), CD25(-), CD31(-),
CD34(-), CD36(-), CD38(-), CD45(-), CD49d(-),
CD50(-), CD80(-), CD86(-), CD9(-).
Do markerów, które mogą znajdować się na powierzchni komórek mezenchymalnych należą:
CD13+, CD29+, CD44+, CD49a,b,c,e,f+, CD51+,
CD54+, CD58+, CD71+, CD73+, CD90+,
CD102+, CD105+, CD106+, CDw119+,
CD120a+, CD123+, CD124+, CD126+,
CD127+, CD140a+, CD166+, SSEA-3, SSEA-4,
HLA-A,B,C [33,35].Rycina 6 przedstawia komórki
powstałe w wyniku różnicowania mezenchymalnej
komórki macierzystej.
Spermatogonialne komórki macierzyste
Spematogonialne komórki macierzyste (ang. spermatogonia stem cells SSC) to jedyne komórki, które
przez całe życie mężczyzny ulegające samoodnawianiu i różnicowaniu. U osobnika dorosłego, gonada
męska, jest organem, w którym przez cały okres rozrodczy muszą być obecne aktywne komórki macierzyste. Każdego dnia w jądrach powstają miliony plemników. Jest to niezaprzeczalny dowód na samoodnawianie się populacji komórek SSC.
U ssaków, początkowo powstają zarodkowe komórki płciowe (primordial germ cells PGC), które następnie wędrują do kanalików nasiennych, gdzie stają się
gonocytami. Po urodzeniu gonocyty migrują w kierunku błony podstawnej kanalika nasiennego plemnikotwórczego i różnicują się, w spermatogonialne komórki macierzyste. W przeciwieństwie do oocytów, gonocyty w czasie całego życia mężczyzny posiadają zdolności typowe dla komórek macierzystych. Przyjmuje się,
że ok. 1% spermatogonii to komórki macierzyste, a reszta to komórki różnicujące się. [9,37,38,39].
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Niestety nieznane są obecnie mechanizmy molekularne odpowiedzialne za różnicowanie się i samoodnawianie komórek SSC. Dotychczas poznano jednak kilka czynników, bez których proces odnawiania
populacji spermatogonialnych komórek macierzystych
byłby niemożliwy. Jednym z podstawowych czynników kontrolujących ten proces jest GDNF (ang. glial
cell line-derived factor) [40].
W¹trobowe komórki macierzyste
Zdolność regeneracji wątroby, utrzymywana jest
dzięki obecności trzech rodzajów komórek macierzystych. Są to:
1. Komórki macierzyste wątroby o właściwościach
unipotencjalnymi,
2. Komórki owalne o właściwościach bipotencjalnych, cechujące się ograniczoną zdolnością do
podziałów,
3. Egzogenne wątrobowe komórki macierzyste
pochodzące ze szpiku kostnego. Są to komórki
multipotencjalne posiadające zdolność do samoodnowy [42].
Komórki macierzyste oka
W oku odnaleziono dwa rodzaje komórek macierzystych, z którymi klinicyści wiążą duże nadzieje. Komórki
te odnaleziono w nabłonku rogówki oraz siatkówce oka.
ach macieNa dzień dzisiejszy wiedza o k omórk
omórkach
rz
ystych siatk
ówki (ang. retinal stem cells) jest barrzystych
siatkówki
dzo uboga. Odnalezienie komórek SC w siatkówce
oka szczura, zachęciło badaczy do poszukiwania tych
komórek w ludzkim oku. Wyizolowanie komórek
macierzystych siatkówki oka osiemdziesięcioletniej
kobiety potwierdza ich obecności w komórkach receptorowych przez całe życie [43,44,45].
Nabłonek rogówki posiada bardzo duże zdolności
regeneracyjne odpowiedzialne za jego stała odnowę
podczas uszkodzeń. W odnowę komórek nabłonka
przedniego rogówki zaangażowane są komórki rąbka.
Komórki macierz
yste rogówki (ang. corneal stem cell)
macierzyste
zostały odnalezione w miejscu zwanym niszą rąbka.
Prawdopodobnie w wyniku asymetrycznego podziału komórki macierzystej powstają komórki migrujące. Odkryto, że komórki rąbka migrują do centralnej
części rogówki, gdzie przechodzą do obwodowej części rogówki tworząc warstwę komórek podstawnych.
Dotychczas nie odnaleziono specyficznego markera powierzchniowego komórek macierzystych rogówki, natomiast poznano białka powierzchniowe: K5/
K14 oraz p63 [46,47].
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
!
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
Komórki macierzyste skóry
Komórki macierzyste skóry posiadają dużą zdolność regeneracyjną, co spowodowane jest ciągłym
i szybkim złuszczaniem się zewnętrznej warstwy skóry- czyli naskórka.
Naskórek jest utworzony przez nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący. Jego główną masę stanowią komórki nabłonkowe, zwane keratynocytami.
Komórki te znajdują się na trójwarstwowej błonie
podstawnej naskórka. W warunkach fizjologicznych
liczba komórek złuszczających się jest równa liczbie
komórek nowo powstających, dlatego też liczba komórek naskórka jest względnie stała.
Keratynocyty w naskórku układają się w 5 warstw:
podstawną, kolczastą, ziarnistą, jasną, oraz zrogowaciałą. Przeprowadzone badania wykazały, że komórki
macierzyste znajdują się tylko w warstwie podstawnej (rozrodczej), która złożona jest z komórek kształtu cylindrycznego, ułożonych prostopadle do powierzchni naskórka. Komórki tej warstwy dzielą się
mitotycznie. Zważywszy na to, iż skóra człowieka
złuszcza się całkowicie raz na dwa tygodnie, a komórki bazalne odnawiają się same 3 do 6 razy przed różnicowaniem, zdolność samoodnowy macierzystych komórek naskórka jest ogromna [48].
Komórki macierzyste nab³onka jelitowego
Komórki macierzyste nabłonka jelitowego zostały
odnalezione w kryptach jelitowych. Odkryto, że w okolicy dna krypty znajduje się kilka komórek macierzystych. W wyniku ich podziału powstają zawsze dwie
komórki: macierzysta i różnicująca się. Komórki różnicujące dzielą się jeszcze w krypcie 2-7-krotnie, a następnie powstają z nich komórki nabłonkowe kosmka,
takie jak: komórki absorpcyjne z rąbkiem szczoteczkowym, komórki kubkowe wytwarzające śluz, komórki
wydzielnicze oraz komórki znajdujące się u podstawy
krypty, tzw. komórki Paneth’a. W przypadkach konieczności odbudowy ubytków powstałych w jelicie, komórki
różnicujące się, przekształcane są do szybko proliferujących komórek przejściowych, które przemieszczają się
w kierunku środkowej części kosmka jelitowego, gdzie
zachodzi ich różnicowanie [49,50].
Komórki macierzyste trzustki
Podejrzewa się, że komórki macierzyste trzustki
występują w przewodach trzustkowych lub znajdują
się wśród komórek wysepkowych. Z multipotentnych
komórek macierzystych przewodów trzustkowych
powstają komórki endo- i egzokrynne oraz komórki
budujące ten przewód. Pojedyncza komórka macierzysta może dać początek nowej wysepce. Równocze-
"
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 10/2007
śnie stwierdzono, że komórki macierzyste występujące w wysepkach trzustki mogą różnicować się we
wszystkie typy komórek wysepkowych. Odkryto, że
in vitro trzustkowe komórki macierzyste pod wpływem odpowiednich czynników wykazują zdolność do
różnicowania w kierunku hepatocytów.
Wśród markerów powierzchniowych znajdujących
się na komórkach macierzystych trzustki należy wymienić: cytokeratynę, beta-galaktozydazę, PDX-1, hydroksylazę tyrozynową, transporter glukozy GLUT 2
[8,50,51].
Komórki macierzyste miazgi zêba
Regeneracja zębiny jest procesem, który wymaga
aktywności wyspecjalizowanych komórek odontoblastów. Prekursory tych komórek wywodzą się z miazgi
zęba. Nazwano je komórkami macierzystymi miazgi
zęba (ang. human dental pulp stem cells DPSC). Komórki DPSC charakteryzują się znacznie wyższą zdolnością do proliferacji w porównaniu z komórkami
szpiku. Transformujący czynnik wzrostu TGF, białka
morfogenetyczne kości BMP2, BMP4 silne regulatory
procesu kościotworzenia, są uważane za czynniki powodujące powstawanie odontoblastów.
Komórki budujące miazgę zębów mlecznych stanowią pośredni typ komórek macierzystych i są stosunkowo łatwe w pozyskiwaniu. Odkryto, że obecne
są w centralnej części miazgi wokół naczyń i nerwów.
Stwierdzono, że komórki te rosną szybciej niż dojrzałe komórki macierzyste i mają większy potencjał różnicowania się w inne typy komórek. Tracone naturalnie zęby mleczne mogą być źródłem komórek macierzystych miazgi zęba. Tak pozyskana miazga zawiera
12-20 komórek macierzystych z jednego siecznego
zęba mlecznego [52,53].
Komórki macierzyste miêœni poprzecznie
pr¹¿kowanych
Komórki macierzyste mięśni poprzecznie prążkowanych tzw. komórki satelitarne są jednymi z lepiej
poznanych komórek SC, mającymi do spełnienia dwie
podstawowe funkcje:
• regenerację tkanki mięśniowej
• utrzymanie odpowiedniej liczby komórek satelitarnych [54]
Na wyizolowanej frakcji komórek macierzystych
mięśni poprzecznie prążkowanych zostały odkryte
takie antygeny jak:
• miozyna (typ fast)
• desmina – białko specyficzne dla włókien mię-
Nr 10/2007
śniowych. Pojawia się w początkowych etapach
miogenezy. W czasie różnicowania się mięśni
szkieletowych ekspresja desminy nie tylko poprzedza inne białka aparatu kurczliwego, ale
także poprzedza czynniki odpowiedzialne za
koordynację ekspresji mięśniowo specyficznych
genów w rozwijającym się zarodku (myoD, myf
5, miogenin, mrf-4)
• NCAM (ang. neural cell adhesion molekule,
CD54+) –występuje na powierzchni komórek
mięśni szkieletowych, ale także na komórkach
glejowych oraz neuronach.
Do grupy genów niezbędnych do powstania prekursorów mioblastów oraz ich różnicowania we włókna mięśniowe należą: myoD, myf-5, miogenina i mrf4 (myf-6, herulina). Geny te kodują białka należące
do czynników transkrypcyjnych MRF (ang. miogenic
regulatory factors). Pod ich wpływem powstają białka niezbędne dla rozwoju komórki mięśniowej: aktyna mięśniowa, miozyna, tropina, tropomiozyna, kineza kreatynowa i inne [55].
Komórki macierzyste macicy
Komórki macierzyste macicy poszukiwane są w endometrium lub myometrium. Na istnienie komórek
macierzystych w tej części macicy może wskazywać
zmiana grubości śluzówki w trakcie cyklu menstruacyjnego.
Dotychczas wyizolowano komórki zawierające markery charakterystyczne dla hemopoetycznej komórki
macierzystej, jednakże nie wyizolowano komórek
macierzystych charakterystycznych dla macicy. Odkrycie czynnika transkrypcyjnego zarodków Oct-4
wskazuje na istnienie pluripotencjalnych komórek macierzystych w macicy [56].
Podsumowanie
Poszukiwania komórek macierzystych doprowadziły do odnalezienia ich w wielu narządach wewnętrznych człowieka. Poznanie biologii tych komórek umożliwi w przyszłości zastosowanie ich w terapii.
Piœmiennictwo:
1. Grove J., Bruscia E., Krause D. Plasticity of bone marrow- derived stem cells. Stem Cells 2004;22:487-500.
2. Ratajczak M., Goździk J. Komórki macierzyste- klucz
do długowieczności. Med Dypl 2004; 13(12): 16-25.
3. Gilbert D. The future of human embryonic stem cells
research: adressing ethical conflict with responsible
Komórki macierzyste – Rodzaje i Osteoporoza
w³aœciwoœci
scientific research. Med Sci Monit 2004;10:RA99-RA103.
4. Smits A. i wsp. The role of stem cells in cardiac regeneration. J Cell Mol Med 2005;9:25-36.
5. Hwang W. i wsp. Human embryonic stem cells and
therapeutic cloning. J Vet Sci 2005; 6(2): 87-96.
6. Kirschstein R., Skirboll L. Stem cells: scientific progress and future research directions. National Institutes of Health Departament U.S. Department of Health
& Human Services Washington 2001: 11-21.
7. Doss M. i wsp. Embryonic stem cells: a promising tool
for cell replacement therapy. J Cell Mol Med. 2004;
8(4): 465-473.
8. Sikora M., Olszewski W. Stem cells – biology and therapeutic application. Post Hig Med Dośw 2004; 58: 202208.
9. Fiszer D., Rozwadowska N., Kurpisz M. Komórki macierzyste: perspektywy zastosowań klinicznych. Med Wet
2003; 59(9): 751-754.
10. Stojkovic M. i wsp. Derivation, growth and applications of human embryonic stem cells. Reproduction
2004; 128: 259-267.
11. Wobus A., Boheler K. Embryonic stem cells; Prospect
for developmental biology and cell therapy. Physiol Rev
2005; 85: 635-678.
12. Stojkovic M. i wsp. Derivation of human embryonic
stem cells from day-8 blastocysts recovered after threestep in vitro culture. Stem Cells 2004; 22: 790-797.
13. Pera M., Trounson A. Human embryonic stem cells:
prospects for development. Comp Biol 2004; 131: 55155525.
14. Pereira L., Yi F., Merrill B.J. Repression of nanog gene
transcription by Tcf3 limits embryonic stem cell selfrenewal. Mol Cell Biol 2006; 26(20): 7479-7491.
15. Ambrosi D., Rasmussen T. Reprogramming mediated
by stem cell fusion. J Cell Mol Med 2005;9:320-330.
16. De Coppi P. i wsp. Isolation of amniotic stem cell lines
with potential for therapy. Nat Biotech 2007; 25: 100 –
106.
17. Jiang Y. i wsp. Pluripotency of mesenchymal stem cells
derived from adult marrow. Nature 2002; 418: 41-49.
18. Alison M. i wsp. Recipes for adult stem cell plasticity:
fusion cuisine or readymade? J Clin Pathol 2004;57:
113-120.
19. Burgess A. Cytokine/growth factor responsiveness of
early hemopoietic progenitor cells. Quesenberry P., Stein G., Forget B., Weissman S. red. Stem cell biology
and gene therapy. Wiley-Liss, New York 1998: 15-39.
20. Trigg M. Hemopoietic stem cells. Pediatrics
2004;113:1051-1057.
21. Pituch-Noworolska A. Komórki macierzyste szpiku kostnego. Acta Haematol Pol 1995; 26(1): 27-31.
22. Takagi M. Cell processing engineering for ex-vivo expansion of hemopoietic cells. J Bioscience Bioengi 2005;
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
#
Komórki macierzyste – Rodzaje i w³aœciwoœci
99(3): 189-196.
23. Jansen J., i wsp.Transplantation of hematopoietic stem
cells from the peripheral blood. J Cell Mol Med 2005;
9(1), 37-50.
24. Mackiewicz A., Iżycki D., Nawrocki S. Zastosowanie
przeszczepów allogenicznych komórek macierzystych
szpiku w kombinowanej immunoterapii nowotworów.
Współ Onkol 2002; 6(7): 474-478.
25. Nemeth M., Bodine D. Hmgb3 regulates the balance
between hematopoietic stem cell self-renewal and differentiation. Proc Natl Acad Sci 2006; 103(37): 1378313788.
26. Świeboda-Sadlej A. Nowe preparaty krwiotwórczych
czynników wzrostu. Wsp Onkol 2004; 8(2): 96-100.
27. Ratajczak M. Z.: Podstawy molekularne proliferacji najwcześniejszych komórek hemopoetycznych człowieka.
Acta Haematol Pol 1995; 26(1), 34-43.
28. Clarke D. i wsp. Generalized potential of adult neural
stem cells. Science 2000; 288: 1660-1663.
29. Dupin E, i wsp. Neural crest progenitors and stem cells.
C R Biol 2007;330:521-9.
30. Magnus T., Rao M. Neural stem cells in inflammatory
CNS diseases: mechanisms and therapy. J Cell Mol
Med 2005;9:303-319.
31. Brazelton T. i wsp. From marrow to brain: expression
of neuronal phenotypes in adult mice. Science 2000;
209: 1775-1779.
32. Kim H-T. i wsp. Gene and cell replacement via neural
stem cells. Yonsei Med J 2004;45:32-39.
33. Baksh D., Song L., Tuan R. Adult mesenchymal stem
cells: characterization, differentiation, and application
in cell and gene therapy. J Cell Mol Med 2004; 8(3):
301-316.
34. Kamiya K, i wsp. Mesenchymal stem cell transplantation accelerates hearing recovery through the repair of
injured cochlear fibrocytes. Am J Pathol. 2007;
171(1):214-26.
35. Pittenger M., Martin B. Mesenchymal stem cells and
their potential as cardiac therapeutics. Circ Res 2004;
95: 9-20.
36. Bobis S, Jarocha D, Majka M. Mesenchymal stem cells:
characteristics and clinical applications.Folia Histochem
Cytobiol 2006;44(4):215-30.
37. Kubota H., Avarbock M., Brinster R. Spermatogonial
stem cells share some, but not all, phenotypic and functional characteristics with other stem cells. Proc Natl
Acad Sci USA 2003;100:6487–6492.
38. De Rooij D., van Bragt M. Leydig cells: Testicular side
population harbors transplantable leydig stem cells.
Endocrinology 2004;145: 4009-4010.
39. Kubota H., Avarbock M., Brinster R. Spermatogonial
stem cells share some, but not all, phenotypic and func-
$
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 10/2007
tional characteristics with other stem cells. Proc Natl
Acad Sci USA 2003;100:6487–6492.
40. Oatley J, Avarbock M. Brinster R. Glial cell line-derived neurotrophic factor regulation of genes essential
for self-renewal of mouse spermatogonial stem cells is
dependent on SRC family kinase signaling. J Biol Chem
2007;10:1-20.
41. Zhang Y., Bai X, Huang C. Hepatic stem cells: existence
and orgin. World J Gastroenterol 2003; 9(2): 201-204.
42. Petersen B. i wsp. Bone marrow as a potential source of
hepatic oval cells. Science 1999; 284, 1168-1171.
43. Bentley A.J. i wsp. Characterization of human corneal
stem cells by synchrotron infrared micro-spectroscopy. Mol Vision 2007; 13: 237-242.
44. Ang L., Tan D. Ocular surface stem cells and disease:
current concepts and clinical applications. Ann Acad
Med Singapore 2004;33:576-580.
45. Canola K. i wsp. Retinal stem cells transplanted into
models of late stages of retinitis pigmentosa preferentially adopt a glial or a retinal ganglion cell fate. Invest
Ophthalmol Vis Sci 2007; 48(1): 446-454.
46. Amato M., Arnault E., Perron M. Retinal stem cells in
vertebrates: parallels and divergenmces. Int J Dev Biol
2004;48:993-1001.
47. Moshiri A., Close J., Reh T. Retinal stem cells and
regeneration. Int J Dev Biol 2004;48:1003-1014.
48. Drukała J., Majka M. Ratajczak M.Z. Postępy w metodach izolacji i namnażania komórek macierzystych
naskórka ludzkiego. Post Biol Kom 2003; 30(21): 3749.
49. Leedham S. i wsp. Intestinal stem cells. J Cell Mol Med
2005; 9(1): 11-24.
50. Banner-Weir S., Sharma A. Pancreatic stem cell. J Pathol 2002; 197: 519-526.
51. Zhang Y., Kritzik M., Sarvetnick N.: Identification and
expansion of pancreatic stem/progenitor cells. J Cell
Mol Med 2005; 9(2): 331-344.
52. Wojtowicz A., Kisłowska-Syryczyńska M. Miazga zębów mlecznych-potencjalne źródło komórek macierzystych. Możliwości augmentacji kości w chirurgii stomatologicznej. Med Dydak Wychow 2003; 35: 27-30.
53. Zhang W,i wsp. Multilineage differentiation potential
of stem cells derived from human dental pulp after
cryopreservation. Tissue Eng 2006;12:2813-23.
54. Pupecka M. i wsp. Molekularna i immunologiczna charakterystyka komórek macierzystych izolowanych z
mięśni szkieletowych. Wiad Lek 2004; 57(9-10): 556.
55. Galli R. i wsp.Skeletal myogenic potential of human
and mouse neural stem Cells. Nature Neuroscien
2000;3:986-991.
56. Gargett C.G. Uterine stem cells: What is the evidence?
Hum Repro Update 2007; 13(1): 87–101.
Download