Spis treści • Contents Wulkan Kilimandżaro

tom 2 • nr 1(2) • 2005 r.
Spis treści • Contents
Jerzy Żaba
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki . ................................................. 3
The Kilimanjaro Volcano – geotouristic attraction in Africa
Paweł Różycki
Klasyfikacja współczesnych form turystyki . ..................................................................... 13
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Aneta Ptaszek
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne ................................ 25
Waterfalls in the Kacwinianka Stream as geotourist sites
Alicja Kicińska-Świderska, Marcin Łasak
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego ............................................................ 33
Geoturist route in the Złockie stream valley
Ewa Małgorzata Welc
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski) ...... 43
Proposals of geotourist trails across the Magura Wątkowska Range
Marek W. Lorenc, Waldemar Zima
Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Śląska: Skała . ................................................... 53
Monumental stone-buildings of Lower Silesia: Skała
Krzysztof Miśkiewicz
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach
XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
Florencja 20-28 sierpnia 2004 r. .......................................................................................... 57
Geotourism, geoconservation and geology education on 32th International
Geological Congress (Florence, 20-28.08.2004)
Sławomir Bębenek
Wyprawa naukowa Peru’2004 ........................................................................................... 63
Scientific expendition Peru’2004
(Geoturism) jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie
z Wydziałem Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako jeden tom
rocznie w kolejnych zeszytach.
adres e-mailowy: [email protected]
Redaguje zespół w składzie:
Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny),
Andrzej Joniec, Alicja Kicińska-Świderska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka
Rada Redakcyjna:
Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska,
Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski
Adres Redakcji:
Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Zakład Geologii Ogólnej i Matematycznej;
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma.
Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz,
Druk: Drukarnia Leyko
Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica
z pomocą finansową Wydziału GGiOŚ Akademii Górniczo-Hutniczej
© Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2004
PL ISSN 1731-0830
zapraszamy na naszą stronę:
www.geoturystyka.pl
Geoturystyka 1 (2005) 3-11
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
The Kilimanjaro Volcano – geotouristic attraction in Africa
Jerzy Żaba
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec;
e-mail: [email protected]
masyw górski zwieńczony bielą śniegów i lodowców wyrasta
bowiem z rozległej, pofalowanej równiny spowitej zielenią tropikalnej roślinności, na wysokość (względną) ponad 5 km. Tę
największą wyniosłość Afryki (tzw. „dach Afryki”) opisał już
w II wieku Ptolemeusz (ok.100 – ok. 168), geograf i astronom
z Aleksandrii. Masyw Kilimandżaro stał się znany w Europie
po dotarciu w te okolice w 1848 roku niemieckich misjonarzy
Johannesa Rebmanna i Ludwiga Krapfa. Wierzchołek Kibo (5895
m n.p.m.) został po raz pierwszy zdobyty w 1889 roku przez
niemieckiego geografa Hansa Meyera i austriackiego wspinacza
Ludwiga Purtschellera. Na drugą co do wielkości kulminację Kilimandżaro – Mawenzi (5149 m n.p.m.) pierwszy wspiął się niemiecki geograf Fritz Klute w 1912 roku. W owym czasie region
Kilimandżaro, a także cały obszar obecnej Tanzanii, znajdował
się pod panowaniem niemieckim. Po pierwszej wojnie światowej
terytoria te przeszły pod panowanie brytyjskie, a niepodległość
uzyskały dopiero w 1961 roku (powstała wtedy Tanganika, a po
połączeniu jej w 1964 roku z Zanzibarem i Pembą – Tanzania).
Pierwszym Polakiem, który stanął (w 1910 r.) na szczycie Kibo
był zoolog Antoni W. Jakubowski. Dopiero w 1975 roku na
wierzchołek masywu ruszyła pierwsza polska wyprawa alpinistyczna. Góra Kilimandżaro, jako najwyższa w Afryce, należy
do szczytów zaliczanych do tzw. „Korony Ziemi”.
Treść: Wulkaniczny masyw Kilimandżaro stanowi największą
wyniosłość Afryki (5895 m n.p.m.), a zarazem jest najwyższą,
samotnie stojącą górą Ziemi. Kilimandżaro leży na wschodnim
obrzeżu ryftu Gregory’ego, stanowiącego wschodni segment
wschodnioafrykańskiego systemu ryftowego (East African Rift
System). Ewolucja tego systemu przebiega od miocenu do dziś.
Wulkan Kilimandżaro ukształtował się (w warunkach tektoniki
ekstensyjnej) w plejstocenie. Stanowi on produkt wulkanizmu
alkalicznego; jest zbudowany głównie z trachitów, fonolitów,
bazaltów i lokalnie nefelinitów, a także z odpowiadających im skał
piroklastycznych. Ze względu na unikalne walory przyrodnicze
i turystyczne na terenie tym powstał w 1973 roku Park Narodowy
Kilimandżaro obejmujący obszar 756 km2, położony powyżej
2700 m n.p.m. Rejon ten został też wpisany na Listę Światowego
Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
Słowa kluczowe: wulkany, Kilimandżaro, Tanzania, Wschodnioafrykański System Ryftowy, obiekty geologiczne, geoturystyczne
atrakcje
Abstract: The Kilimanjaro volcanic massif is the tallest mountain in
Africa (5,895 meters a.s.l.) and, simultaneously, is the tallest single
mountain on the Earth. Kilimanjaro is located at the eastern margin
of Gregory rift, which is the eastern segment of the East African
Rift System. Evolution of this system has commenced in Miocene
and continues until Recent. The Kilimanjaro volcano formed in
Pleistocene, under the conditions of extensional regime and is a
product of alkaline volcanism. The mountain is formed by trachytes,
phonolites, basalts and local nephelinites with corresponding
pyroclastics. Due to unique, natural and touristic values of the
area the Kilimanjaro National Park has been established in 1973.
The park covers the area of 756 square kilometers of terrain over
the altitude of 2,700 meters a.s.l. The area was included into the
UNESCO World Cultural and Natural Heritage List.
Key words: volcanoes, Kilimanjaro, Tanzania, East African Rift
System, geological objects, geotouristic attractions
Wstęp
Kilimandżaro jest górą magiczną od zawsze przyciągającą
uwagę ludzi. Jej nazwa w języku Masajów oznacza „Góra Światła” bądź „Dom Boga”. Fascynuje swym wyglądem: potężny
Fig. 1. Szkic masywu Kilimandżaro • Sketch-map of Kilimanjaro
massif
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 2. Wierzchołek wulkanu Kibo (5895 m n.p.m.) widoczny z trasy Machame; na pierwszym planie starce (Senecio kilimanjari), fot. J.
Żaba • Summit of Kibo Volcano (5,895 m a.s.l.), view from Machame trail; Senecio kilimanjari in the foreground, phot. J. Żaba
stożek Kibo (Fig. 2), wznoszący się w najwyższym punkcie
korony kaldery, Uhuru Peak, na wysokość 5895 m n.p.m.
Na wschodnim stoku masywu Kilimandżaro, w odległości
około 12 km od Kibo, znajduje się drugi co do wysokości
stożek wulkaniczny – Mawenzi (Fig. 3) o wysokości, w
punkcie Hans Meyer Peak, 5149 m n.p.m. Natomiast na stoku
zachodnim leży najniższy stożek Shira, którego kaldera w
punkcie Johnsell Point sięga wysokości 3962 m n.p.m. Masyw Kilimandżaro ma w planie kształt elipsy; jego podnóże
znajduje się na wysokości około 900 m n.p.m. Kulminacja
Uhuru Peak jest najwyższym szczytem Afryki, a masyw
Kilimandżaro stanowi najwyższą samotnie stojącą górę na
Ziemi. Masyw ten nie łączy się z innymi górami; najbliższe
z nich to: czynny wulkan Meru (4565 m n.p.m.) znajdujący
się w odległości około 60 km na WSW od Kilimandżaro
oraz wąskie pasmo górskie Pare (2113 i 2462 m n.p.m.) o
rozciągłości NNW--SSE, zaczynające się w odległości około
40 km od najwyższej góry Afryki.
Masyw Kilimandżaro leży w Afryce Równikowej zaledwie
330 km na południe od równika (ok. 3° szerokości geograficznej południowej). Na stokach wulkanu wyodrębniono 5
wyraźnych pięter roślinnych, które stanowią odbicie zmian
klimatu (temperatura, wilgotność itp.) zachodzących w miarę
wzrostu wysokości nad poziom morza. Do wysokości 1000 m
n.p.m. występują suche lasy i sawanny porośnięte półsuchymi,
kolczastymi zaroślami. Do wysokości około 1800 m n.p.m.
(maksymalnie do 2000 m) stoki pokryte są uprawami roślin
użytkowych; rozciągają się tam (szczególnie na południowych
Kilimandżaro – najwyższa
samotna góra Ziemi
Wulkan Kilimandżaro leży na Wyżynie Wschodnioafrykańskiej, w północno-wschodniej Tanzanii, w pobliżu
granicy z Kenią (225 km na południe od Nairobi). Masyw
ten odznacza się prawie równoleżnikową rozciągłością
(WNW-ESE); jego długość dochodzi do 80 km. Masyw Kilimandżaro składa się z trzech wygasłych wulkanów: Shira,
Kibo i Mawenzi (Fig. 1). W centralnej jego części występuje
Fig. 3. Wulkan Mawenzi (5149 m n.p.m.), fot. J. Żaba • Mawenzi
Volcano (5,149 m a.s.l.), phot. J. Żaba
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 5. Starce (Senecio kilimanjari) na południowym zboczu Kilimandżaro (wysokość około 3800 m n.p.m.), fot. J. Żaba • Senecio
kilimanjari at the southern slope of Kilimanjaro (altitude about 3,800
m a.s.l.), phot. J. Żaba
Fig. 4. Fragment wiecznie zielonego, górskiego wilgotnego lasu
równikowego na południowym zboczu Kilimandżaro (wysokość
około 2300 m n.p.m.), fot. J. Żaba • Fragment of evergreen, equatorial
mountain rainforest at the southern slope of Kilimanjaro (altitude
about 2,300 m a.s.l.), phot. J. Żaba
Wschodnioafrykański system ryftowy
stokach wulkanu) dobrze nawodnione pola uprawne i plantacje,
głównie kawy i bananów. W interwale wysokości 1800-2800
m n.p.m. (maksymalnie do 3000 m) rosną wiecznie zielone,
górskie wilgotne („deszczowe”) lasy równikowe z licznymi
epifitycznymi widłakami, paprociami i mchami (Fig. 4). Wyżej rozpościera się piętro subalpejskie (do 3500 m n.p.m.),
które tworzą zarośla wrzosowatych, a w piętrze alpejskim
(do wysokości około 4300 m n.p.m), gdzie panuje już klimat
chłodny, występuje roślinność afroalpejska. Rosną tam m.in.
gigantyczne, osiągające kilka metrów wysokości: wrzosiec
drzewiasty (Erica arborea), starzec (Senecio kilimanjari; Fig.
5), stroiczka (Lobelia deckenii; Fig. 6) oraz widłaki, paprocie
i mchy. Rośliny kwiatowe docierają niekiedy nawet do wysokości 4700 m n.p.m., wyżej – w warunkach zimnej pustyni
– spotykane są już tylko mchy i porosty.
W szczytowych partiach Kibo powyżej 5100 m (linia wiecznego śniegu) lokalnie zalega stała pokrywa śnieżna. Znajdują
się tam też izolowane pola lodowców górskich, które spływają
jęzorami nawet do wysokości 4270 m n.p.m. Sam szczyt Kibo
– Uhuru Peak jest wolny zarówno od śniegu jak i lodu (Fig. 7).
Na stożku Mawenzi pokrywa śnieżna występuje tylko okresowo. Powierzchnia lodowców Kilimandżaro stale się kurczy; od
1912 roku ubyło tam ponad 80% pokrywy śnieżno-lodowej.
Jak się przypuszcza, pozostała część lodowców może zniknąć
całkowicie (i bezpowrotnie?) przed 2020 rokiem.
Kilimandżaro leży w obrębie wschodnioafrykańskiego
systemu ryftowego, stanowiącego jedno z ramion trójzłącza
(ang. triple junction) Afaru związanego z ewolucją znajdującej
się na tym obszarze, plamy gorąca (ang. hot spot). Aktywność
plamy gorąca, jak też znajdującego się poniżej pióropusza
płaszcza (ang. mantle plume) trwa od późnego mezozoiku do
czasów współczesnych. Procesy ryftogenezy doprowadziły
w miocenie do rozerwania skorupy kontynentu Gondwany
i powstania ryftów: Morza Czerwonego, Zatoki Adeńskiej
i wschodnioafrykańskiego. Bardziej intensywny rozwój ryftów
Morza Czerwonego oraz Zatoki Adeńskiej doprowadził do
rozpadu litosfery kontynentalnej i powstania – w ich strefach
osiowych – litosfery oceanicznej. Ryfty te stanowią obecnie
naturalną, tektoniczną granicę między płytami litosfery – afrykańską i arabską. Wschodnioafrykański system ryftowy wskutek znacznie wolniejszego rozrostu ma nadal charakter ryftu
wewnątrzkontynentalnego, gdyż w jego podłożu zachowała
się do tej pory litosfera kontynentalna.
Wschodnioafrykański system ryftowy kształtuje się od
miocenu do czasów współczesnych. Jednak najwcześniejsze
przejawy ryftingu (zachodzące w warunkach W-E ekstensji)
połączone z wielofazową aktywnością transkontynentalnych,
przesuwczych (ang. strike-slip) stref ścinania (ang. shear
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 7. Uhuru Peak (5895 m n.p.m.) – najwyższy punkt Afryki
znajduje się na koronie kaldery wulkanu Kibo, fot. J. Żaba • Uhuru
Peak (5,895 m a.s.l.) – highest point in Afryca located at the edge of
Kibo Volcano caldera Kibo, phot. J. Żaba
mieszczane uskokami poprzecznymi bądź ujawniającymi
układ kulisowy. Na znacznych odcinkach system ryftowy
składa się z naprzemiennie pojawiających się półrowów lub
asymetrycznych rowów o przeciwnie skierowanej asymetrii.
Uskoki ograniczające półrowy mają w planie kształt łukowaty,
co ściśle wiąże się z ich listryczną (ang. listric faults) naturą.
Wewnątrz ryftów zaznaczają się liczne wtórne zręby. Ramiona
ryftów (ang. rift shoulders) są przeważnie wyraźnie podniesione względem centralnej doliny, przyjmując formę zrębów lub
półzrębów. Procesy wypiętrzania wiszących skrzydeł rowów
Fig. 6. Stroiczka (Lobelia deckenii), na południowym zboczu Kilimandżaro (wysokość około 4000 m n.p.m.), fot. J. Żaba • Lobelia
deckenii at the southern slope of Kilimanjaro (altitude about 4,000
m a.s.l.), phot. J. Żaba
zones) o kierunku NE-SW, zaznaczyły się na tym obszarze
już w mezozoiku (Daly i in., 1989). Główne etapy ewolucji
systemu ryftowego, związane z aktywnością uskoków (przede
wszystkim o charakterze normalno-zrzutowym) oraz alkalicznym wulkanizmem reprezentowanym najczęściej przez
fonolity, trachity, bazalty i nefelinity (Kazmin, 1980; Karson
& Curtis, 1989; Petters, 1991) objęły: późny miocen–wczesny
pliocen, późny pliocen, plejstocen i holocen.
Wschodnioafrykański system ryftowy rozciąga się od
Morza Czerwonego po wybrzeże Oceanu Indyjskiego w
Mozambiku (Fig. 8). Jego łączna długość wynosi około
6400 km. Dzieli się na dwa ramiona – ryft zachodni oraz
ryft wschodni, reprezentowane w morfologii przez Wielkie
Rowy Afrykańskie. Pomiędzy nimi usytuowane jest Jezioro
Wiktorii. Zachodnia Dolina Ryftowa ciągnie się od górnego
biegu Nilu Alberta i Nilu Górskiego, poprzez wielkie jeziora
afrykańskie: Alberta, Edwarda, Kiwu, Tanganika, Rukua i
Malawi (Niasa), aż po miejscowość Beira w Mozambiku
leżącą na wybrzeżu Oceanu Indyjskiego. Wschodnia Dolina
Ryftowa rozciąga się od Morza Czerwonego (gdzie w rejonie
cieśniny Bab-al-Mandab łączy się z ryftem Morza Czerwonego
i Zatoki Adeńskiej), poprzez jezioro Turkana (Rudolfa), Natron
i Manyara. Segment tej doliny przecinający terytoria Kenii i
Tanzanii nosi nazwę ryftu Gregory’ego.
Wschodnioafrykański system ryftowy ma budowę bardzo
złożoną. Wzdłuż rozciągłości dzieli się na segmenty poprze-
Fig. 8. Wschodniafrykański System Ryftowy (na podstawie: Kazmin,
1987 oraz Daly i in., 1989); 1 – ryfty, 2 – wulkanity • East African
Rift System (after Kazmin, 1987 and Daly et al., 1989); 1 – rifts, 2
– volcanics
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 9. Kaldera zapadliskowa Kibo z młodszym, płaskim stożkiem wulkanicznym (5855 m n.p.m.) oraz kraterem – Ash Pit; w oddali lodowiec wschodni (Easter Icefield), fot. J. Żaba • Kibo collapse caldera with younger, flat cone (5,855 m a.s.l.) and Ash Pit crater; Eastern
Icefield at the distance), phot. J. Żaba
zachodziły głównie w późnym neogenie (Burke i in., 1981)
oraz w czwartorzędzie (Barker i in., 1988).
Szerokość dolin ryftowych waha się zazwyczaj w granicach
40-60 km, natomiast ich strome zbocza często wznoszą się na
wysokości 900 m, a niekiedy nawet 2700 m (np. urwisko Mau
w Kenii) ponad dno rowu.
Wschodnioafrykański system ryftów należy do obszarów
sejsmicznych. Większą aktywnością sejsmiczną odznacza się
ryft zachodni, gdzie intensywność trzęsień ziemi przekracza
czasami 6 stopni w skali Mercallego. Natomiast intensywność
trzęsień ziemi w ryfcie wschodnim (ryft Gregory’ego) rzadko
osiąga 5 stopni w tej skali.
Strefom ryftowym towarzyszą liczne wulkany. W strefie
ryftu zachodniego znajdują się m.in. czynne wulkany Nyiragongo (ostatnia erupcja nastąpiła w 1982 roku) oraz Nyamuragira
(1977 rok). Natomiast po obu stronach doliny ryftu wschodniego
leżą takie wulkany jak: Elgon, Kenia i Kilimandżaro (wszystkie
wygasłe) oraz Meru (czynny – ostatnia erupcja nastąpiła w 1910
roku). W centralnej części tego ryftu znajduje się m.in. słynny
(wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i
Przyrodniczego UNESCO), wygasły wulkan Ngorongoro odznaczający się największą kalderą na Ziemi, o średnicy 16 km
i wysokości (ponad dno krateru) 600 metrów.
W ryfcie wschodnim procesom ryftogenezy towarzyszyły
wielkie wylewy law (Fig. 8). Pokrywy skał wulkanicznych zajmują tam powierzchnię wielu tysięcy kilometrów kwadratowych
i osiągają miąższość 2000 m. Większość skał wulkanicznych w
tym rejonie powstała w interwale od 11,1 do 0,4 mln lat temu.
Natomiast w ryfcie zachodnim udział skał wulkanicznych jest stosunkowo niewielki (Kazmin, 1987). Występują tam powszechnie
rzeczne i jeziorne osady neogenu i czwartorzędu.
Fig. 10. Bomby wulkaniczne na SW stoku masywu Kilimandżaro
(wulkan Kibo); wysokość około 4200 m n.p.m., fot. J. Żaba • Volcanic
bombs at southwestern slope of Kilimanjaro (Kibo Volcano); altitude
about 4,200 m a.s.l., phot. J. Żaba
Kilimandżaro – świadectwo
żywych procesów geologicznych
Wulkan Kilimandżaro leży na wschodnim, wydźwigniętym
obrzeżu ryftu Gregory’ego, około 160 km na wschód od doliny ryftowej. Obszar ten stanowi rozległą pokrywę lawową,
zbudowaną w głównej mierze z wulkanitów górnego pliocenu
i plejstocenu (Łogaczev, 1977). Wulkan Kilimandżaro powstał
najprawdopodobniej w związku z aktywnością plamy gorąca
występującej na tym obszarze w neogenie (Burke i in., 1981).
Wulkan zaczął kształtować się we wczesnym plejstocenie,
około 1,8-1,5 mln lat temu. Natomiast jego aktywność wul
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 11. Lawa o strukturze porfirowej na SW stoku masywu Kilimandżaro (wulkan Kibo), wysokość około 4000 m n.p.m., fot. J.
Żaba • Porphyritic lava at southwestern slope of Kilimanjaro (Kibo
Volcano), altitude about 4,000 m a.s.l., phot. J Żaba
Fig. 12. Fałdy fluidalne w lawie w rejonie Shira Plateau; wysokość
około 3800 m n.p.m., fot. J. Żaba • Fluidal folds in lava from Shira
Plateau; altitude about 3,800 m a.s.l., phot. J. Żaba
kaniczna zakończyła się dopiero we wczesnym holocenie,
około 10 tys. lat temu. Obecnie wulkan ten jest uważany za
wygasły (data ostatniej jego erupcji jest nieznana), chociaż
na północnych obrzeżach krateru Kibo lokalnie pojawiają się
ekshalacje gazowe o charakterze fumaroli.
Masyw Kilimandżaro składa się z trzech wygasłych wulkanów. Najstarszy i zarazem najniższy z nich, Shira, zapadł się
już około 0,5 mln lat temu, tworząc rozległą kalderę o średnicy
około 5 km. Do czasów obecnych zachowała się tylko jej część
południowa i zachodnia, zaznaczająca się w morfologii w
formie charakterystycznego grzbietu (Shira Ridge). Wewnątrz
kaldery uformował się młodszy stożek wulkanu Shira (Cone
Place – 3840 m n.p.m.). Jest on jednak nieco niższy od pozostałości starej kaldery. Na północ od stożka Shira rozpościera
się płaski, rozległy teren – Shira Plateau.
Młodszy od Shira i dłużej aktywny wulkan Mawenzi uległ
niedługo po wygaśnięciu wyjątkowo silnym procesom erozyjnym. Pozostałości kaldery tego wulkanu odznaczają się
poszarpanymi, bardzo stromymi i urwistymi stokami.
Najmłodszy w masywie Kilimandżaro (najdłużej aktywny)
i zarazem najwyższy wulkan Kibo zachował się do dziś |w
stosunkowo dobrym stanie. Z wulkanem Mawenzi łączy go
rozległe, położone na wysokości 4600 m n.p.m., siodło („Siodło Wiatrów”) o długości około 11 km. Na płaskim szczycie
Kibo zachowały się ślady rozległej kaldery zapadliskowej
o średnicy około 3 km. Po stronie południowej urwiste fragmenty korony kaldery wznoszą się na wysokość około 200 m.
Wewnątrz kaldery znajduje się młodszy, płaski stożek wulkaniczny (o wysokości 5855 m n.p.m.) z doskonale zachowanym
kraterem – Ash Pit (Fig. 9). Krater ten, w końcowej fazie swej
aktywności również uległ zapadnięciu, czego śladem jest kilka
bardzo charakterystycznych, koncentrycznych tarasów.
Na zboczach masywu Kilimandżaro zachowało się około
250 stożków pasożytniczych wulkanów (lawowych i tufowożużlowych) o wysokościach przeważnie nie przekraczających
100 m. Występują one głównie na siodle łączącym wulkany
Kibo i Mawenzi, na SE stoku Mawenzi, na NW stoku Shira,
a także w obrębie kaldery Kibo.
Kilimandżaro jest stratowulkanem zbudowanym z naprzemianległych „warstw” reprezentowanych przez potoki lawowe
oraz skały i materiały piroklastyczne (tzw. tefra). Utwory te
stanowią produkt wulkanizmu alkalicznego; są to głównie
trachity, fonolity i bazalty (a lokalnie nefelinity), którym towarzyszą brekcje wulkaniczne i tufy wulkaniczne, a także luźne
materiały piroklastyczne reprezentowane przez: bloki (głazy)
wulkaniczne, bomby wulkaniczne, żużle i szlaki wulkaniczne,
lapille, piaski wulkaniczne oraz popioły i pyły wulkaniczne
(Fig. 10). Duża część law wulkanicznych odznacza się charakterystyczną, doskonale wykształconą strukturą porfirową
(Fig. 11). Automorficzne fenokryształy (przeważnie skaleni)
stosunkowo często osiągają długość kilku, a nawet kilkunastu
centymetrów. Skały takie masowo występują w wyższych
partiach masywu (powyżej 3800 m n.p.m.). Część law ma charakter szkliwa wulkanicznego, wykazującego niekiedy cechy
obsydianu. W wielu miejscach skały odznaczają się wyraźnie
widocznymi strukturami fluidalnymi, powstałymi podczas
spływania potoków lawowych. Szczególnie atrakcyjne są
– masowo występujące – fałdy fluidalne (Fig. 12). Fluidalnym
uporządkowaniem odznacza się też duża część fenokryształów.
Część law (szczególnie powyżej 4600 m n.p.m.) wykazuje
struktury sznurowe bądź trzewiowe. Spotykane są też lawy
blokowe oraz „kuliste”. Rzadziej natomiast występują lawy
porowate (gąbczaste, komórkowe lub pumeksowe). W lawach
bywają spotykane porwaki (ksenolity) skał pochodzących z
rozrywanej skorupy kontynentalnej. Są one najczęściej reprezentowane przez granitoidy i gnejsy. Ksenolity masowo
występują w szczytowych partiach masywu.
Na stokach Kilimandżaro wykształciły się różnorodne formy utworzone w wyniku procesów erozyjnych. Są to m.in.:
grzyby skalne (szczególnie liczne na zachodnich zboczach
masywu, około 4000 m n.p.m.; Fig. 13), turnie i iglice skalne,
żłobki erozyjne („barrancos”) oraz głęboko wcięte doliny
o charakterze gardzieli lub jarów. W wielu miejscach spotykane są malownicze wodospady, a w dnach wartko płynących
potoków – kotły eworsyjne.
Kilimandżaro słynie z występowania licznych jaskiń. Część
z nich ma charakter tektoniczny; gdyż utworzyły się one
w miejscach występowania spękań lub uskoków. Niektóre
jaskinie mają charakter tuneli, którymi płynęła niegdyś lawa.
Jednak najliczniej reprezentowane są jaskinie powstałe wsku
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Fig. 13. Grzyb skalny o podstawie zbudowanej z tufu wulkanicznego, a kapeluszu – z lawy; zachodnie zbocze Kibo, wysokość około 4000
m n.p.m., fot. J. Żaba • Rock „mushroom”, tuff base capped by lava; western slope of Kibo, altitude about 4,000 m a.s.l., phot. J. Żaba
tek intensywnego niszczenia (wymywania) warstw tufowych
występujących pod przykryciem bardziej odpornych, litych
skał wulkanicznych.
W wyższych partiach masywu Kilimandżaro (przeważnie
powyżej 4000 m n.p.m.), na stromych, południowych zboczach spotykany jest lód włóknisty. Lodowe igły o długości
dochodzącej nawet do kilkunastu centymetrów, tworzą się
lokalnie podczas chłodnych nocy, a znikają wystawione na
promienie słońca.
Szczególną atrakcją Kilimandżaro są lodowce występujące
w szczytowych partiach stożka Kibo. Skupiają się one głównie
wokół krawędzi kaldery, tworząc izolowane pola o różnej powierzchni. Największy lodowiec zalega w północno-zachodniej, szczytowej partii stożka Kibo. Masy lodu są zazwyczaj
obcięte pionowymi ścianami o wysokościach przekraczających czasami kilkadziesiąt metrów. Na powierzchniach tych
doskonale widoczna jest wewnętrzna stratyfikacja lodu (Fig.
14). W obrębie lodowców występują liczne jaskinie lodowe, a
z pionowych ścian zwisają ogromnych rozmiarów lodowe sople. Białe, lśniące i mieniące się w słońcu lodowce, zalegające
ponad chmurami na czarnych „zwałach” skał wulkanicznych,
stanowią widok ze wszech miar fascynujący. Podobnie jak obserwowane z „dachu Afryki” wschody i zachody słońca.
wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Piętro lasów znajdujące się formalnie
poza granicami Parku Narodowego, stanowi już od 1921 roku
Rezerwat Fauny i Lasu. Obszar ten leżący w interwale wysokości od 1800 do 2700 m n.p.m. pełni dziś rolę otuliny Parku.
Kilimandżaro stanowi prawdziwy „turystyczny raj”. Corocznie ośmioma trasami (Rongai Route, Loitokitok Route, Marangu
Tourist Route, Mweka Route, Umbwe Route, Machame Route,
Lemosho Route i Shira Route) na górę tę wyrusza około 13 tys.
osób. Wpływy z turystyki w tym regionie wynoszą w ciągu roku
około 6 mln dolarów (co wskazuje, iż jest to już turystyczny
przemysł). Pomimo, że przeciętnie tylko 25-30% wchodzących
osiąga szczyt wulkanu, przygoda ta dostarcza wszystkim niezapomnianych przeżyć. 
Podsumowanie
Wulkan Kilimandżaro odznacza się wielkimi, unikalnymi w skali
światowej walorami przyrodniczymi (w tym też geologicznymi) i
turystycznymi. Uznając wyjątkową atrakcyjność Kilimandżaro, w
1973 roku nadano temu obszarowi status parku narodowego. Park
Narodowy Kilimandżaro obejmuje część masywu (o powierzchni
756 km2) położoną powyżej 2700 m n.p.m. Teren ten został też
Fig. 14. Lodowiec południowy (Southern Icefield) poniżej Uhuru
Peack (Kibo); w oddali widoczny czynny wulkan Meru (4565 m
n.p.m.), fot. J. Żaba • Southern Icefield below Uhuru Peak (Kibo);
active Meru Volcano (4,565 m a.s.l.) at the distance, phot. J. Żaba
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
Summary
The Kilimanjaro Volcano is located in the East-african Upland, in northeastern Tanzania, close to the border with Kenya
(some 225 km south from Nairobi). The Kilimanjaro massif
extends almost meridionally (WNW-ESE) over the distance of
about 80 kilometers and includes three extinct volcanoes: Shira, Kibo and Mawenzi (Fig. 1). The central part of the massif
is occupied by the Kibo summit (Fig. 2), (5,895 meters a.s.l.
measured at the highest point of caldera – the Uhuru Peak).
On the eastern slopes of the massif, about 12 km from Kibo
the second highest summit – Mawenzi – rises to 5,149 meters
a.s.l. (Fig. 3) (measured for the Hans Meyer Peak). On the
western slopes the lowest summit – Shira attains the height of
3,962 meters a.s.l. (at the Johnsell Point). In horizontal plane
the Kilimajaro massif reveals ellipsoidal shape (Fig. 1) with
foothills at the altitude of about 900 meters a.s.l. The Uhuru
Peak is the highest point of Africa and the Kilimajaro Massif
is the tallest isolated mountain in the Earth. The massif has no
connections with adjacent mountains and ranges. The closest
neighbour is the active Meru volcano (4,565 meters a.s.l.)
located some 60 kilometers west-southwest from Kilimanjaro
and narrow, NNW-SSE-trending Pare Range (2,113 and 2,462
meters a.s.l.) which commences about 40 kilometers from
Kilimanjaro.
The slopes of Kilimajaro reveal 5 distinct vegetation zones.
Up to 1,000 meters a.s.l. dry forests and savannas are present,
up to 1,800 meters a.s.l. the slopes are covered with crop fields,
up to 2,800 meters a.s.l. the evergreen, equatorial mountain
rainforests grow (Fig. 4). Higher altitudes are occupied by subalpine (about 3,500 meters a.s.l) and alpine (up to 4,300 meters
a.s.l.) zones, where typical plants are: Erica arborea, Senecio
kilimanjari (Fig. 5) and Lobelia deckenii (Fig. 6). Above the
snow line (5,100 meters a.s.l.) the mountain glaciers accumulate and locally slide down even to 4,270 meters a.s.l.. The
highest Uhuru Peak is snow- and ice-free (Fig. 7).
Kilimanjaro belongs to the East-african Rift system (Fig.
8) and is located on the eastern, uplifted (Burke et al., 1981;
Barker et al., 1988) margin of the Gregory Rift, some 160
kilometers east from the rift valley. The area is covered by
extended lava flows (Kazmin, 1987) composed mostly of Upper Pliocene and Pleistocene volcanics (Łogaczev, 1977). The
Kilimanjaro Volcano originated presumably due to the hot-spot
activity known from the area in Neogene (Burke et al., 1981).
Volcano has started the growth in Early Pleistocene (about
1.8-1.5 Ma) and had been active until the Early Holocene
(about 10,000 y. B.C.). Recently, the volcano is classified as
extinct, as the date of the last eruption is unknown. However,
fumaroles have been locally observed along the northern rim
of the Kibo crater.
The oldest and lowest volcano in the Kilimajaro Massif – Shira
collapsed about 0.5 Ma, forming an extended caldera, about 5 kilometers in diameter. Only its southern and western parts survived
the erosion and stand recently as characteristic morphological
ridge (the Shira Ridge). Within the caldera the younger Shira cone
was formed (the Cone Place – 3,840 meters a.s.l.) but its altitude
does not reach that of the caldera rim. North from the Shira cone
extends the vast flatland called Shira Plateau.
The Mawenzi Volcano was younger and continued its activity
much longer than Shira. However, shortly after extinction it
was subjected to exceptionally intensive erosion. The preserved
relics of its caldera show rugged rim and very steep slopes.
The youngest and highest volcano in the massif – Kibo
– had the longest activity period and has not been significantly affected by erosion. It is connected with the Mawenzi by
a broad, 11-kilometers-long “saddle” located at 4,600 meters
a.s.l. The flat summit bears the features of large collapse caldera, about 3 kilometers in diameter. The southern slopes rise
steeply some 200 meters above the caldera floor. Within the
caldera a young, flat cone (5,855 meters a.s.l.) shows a perfectly preserved crater – the Ash Pit (Fig. 9). However, even
this young structures was subjected to collapse, as revealed
by several, characteristic, concentric terraces.
On the slopes of Kilimanjaro about 250 parasitic cones (both
lava and tufa) are preserved, most of them rising less than 100
meters above the caldera floor. Most of the cones are located
on the saddle between Kibo and Mawenzi, on southeastern
slopes of the Mawenzi, on the northwestern slopes of the Shira
and within the Kibo caldera.
Kilimanjaro is a stratovolcano composed of alternating lava
flows and pyroclastics (tephra). All are products of alkaline
volcanism (Kazmin, 1980; Karson & Curtis, 1989, Petters,
1991) and were classified as trachites, phonolites and basalts
(locally also nephelinites) accompanied by volcanic breccias
and tufas as well as by unconsolidated sediments: blocks,
bombs, cinder, lapilli, sands and ash (Fig. 10). Significant
part of lavas reveals characteristic porphyry structures (Fig.
11) with automorphic phenocrystals (usually feldspars) attain
several and even a dozen of centimeters. Such rocks were
encountered particularly in the upper parts of the massif (above
3,800 meters a.s.l.). Some lavas show the features of volcanoc
glass (locally obsidian-type). In many sites distinct flow
structures can be observed, originating from the movements
of lava tongues. Particularly interesting are very common
flow structures (Fig. 12). Most of phenocrysts also reveals
flow patterns. Some lavas (particularly above 4,600 meters
a.s.l.) have rope, entrail, blocky and “spheroidal” structures.
Less common are porous lavas (spongy, cellular or pumice
structures). Some lava flows contain xenoliths of granitoids
and gneisses of crustal origin. Xenolith are especially common
in the apical parts of the massif.
The Kilimanjaro slopes are covered by various erosional
forms: rock mashrooms (particularly abundant on western
slopes at about 4,000 meters a.s.l., Fig. 13), crags and needles,
erosional grooves (“barrancos”) and deep valleys resembling
slot canyons. Numerous picturesque waterfalls can be encountered and potholes can be observed in stream bottoms.
Kilimanjaro is famous of numerous caves. Some are of
tectonic origin and were formed along fissures and faults,
others are lava tubes. However, the most common are caves
formed by intensive washing out the tufa beds from beneath
the more resistive, massive volcanics.
In the higher parts of the Kilimanjaro Massif (usually above
4,000 meters a.s.l.), on the steep, southern slopes the fibrous ice
10
Wulkan Kilimandżaro - geoturystyczna atrakcja Afryki
is present. The ice needles, even a dozen of centimeters long
form locally during chilly nights and vanish after sunrise.
Glaciers are remarkable touristic attraction of the Kilimanjaro. Glacier occur in the Kibo summit area where they form
icefields of various size. The largest glacier was observed in
northwestern part of the Kibo summit. Ice tongues are usually cut by vertical fissures, up to some tens of meters deep,
with perfectly visible stratification on fissure walls (Fig. 14).
Numerous ice caves are known. In some caves huge icicles
can be seen. White, glistening glaciers resting upon the black
volcanics above the clouds are a fascinating view, similarly to
sunrises and sunsets observed from the “roof of Africa”.
The Kilimanjaro Volcano provides unique natural (including
geological) and touristic attractions. Thus, in 1973 the area
has become the national park. The Kilimanjaro National Park
includes a part of the massif (756 km2) located above 2,700
meters a.s.l. The park was also included into the UNESCO
World Cultural and Natural Heritage List. The forests not
included into the national park area are (since 1921) the Fauna
and Forests Reserve. Recently, this area located between 1,800
and 2,700 meters a.s.l. forms the envelope of the Park.
Kilimanjaro is truly a tourist “paradise”. Each year the
summit is visited by about 13,000 tourist who can choose
one of eight trails (Rongai Route, Loitokitok Route, Marangu
Tourist Route, Mweka Route, Umbwe Route, Machame Route,
Lemosho Route and Shira Route). Annual income from tourism
reaches 6 million USD, which proves the appearance of tourist
industry in the area. Despite the fact that only 25-30% of tourist
are able to hike the summit, the incredible adventure provides
unforgettable impressions and feelings.
Literatura (References)
Barker, B.H., Mitchell, J.G. & Williams, L.A.J., 1988. Stratigraphic geochronology and volcano-tectonic evolution of the Kedong-Naivasha-Kinangop
region, Gregory Rift Valley, Kenya. Journal of the Geological Society,
London, 145: 107-116.
Burke, K.C., Kidd, W.S.F., Turcotte, D.L., Dewey, J.F., Mouginis-Mark, P.J.,
Parmentier, E.M., Sengor, A.M. & Tappioner, P.E., 1981. Tectonics of basaltic volcanism. W: Basaltic volcanism on the terrestrial planets (Basaltic
Volcanism Study Project). Pergamon, New York: 803-898.
Daly, M.C., Chorowicz, J. & Fairhead, J.D., 1989. Rift basin evolution in
Africa: the influence of reactivated steep basement shear zones. W: Cooper,
M.A. & Williams, G.D. (eds), Inversion Tectonics. Geological Society
Special Publications, 44: 309-334.
Karson, J.A. & Curtis, P.C., 1989. Tectonic and magmatic processes in the
Eastern Branch of the East African Rift and implications for magmatically active continental rifts. Jurnal of the African Earth Sciences, 8:
431-453.
Kazmin, V.G., 1980. Geodynamic control of rift volcanism. Geologische
Rundschau, 69: 757-769.
Kazmin, V.G., 1987. Riftovyje struktury vostocznoj Afriki – raskol kontinenta
i zarożdienie okieana. Nauka, Moskva, 208 pp.
Łogaczev, N.A., 1977. Vulkanogennyje i osadocznyje formacji riftovych zon
Vostocznoj Afriki. Nauka, Moskva, 182 pp.
Petters, S.W., 1991. Regional Geology of Africa. Lecture Notes in Earth
Sciences, 40. Springer-Verlag, Berlin, 722 pp.
11
Geoturystyka 1 (2005) 12
Najwyższy szczyt masywu Kilimandżaro – wulkan Kibo (5895 m n.p.m.) widziany z bazy Barranco (Barranco Camp;
3950 m n.p.m.), Tanzania, fot. J. Żaba • The Kiobo Volcano (5,895 m a.s.l.) the highest peak in the Kilimanjaro
massif seen from the Baranco Camp (3,950 m a.s.l.), Tanzania, phot. J. Żaba
12
Geoturystyka 1 (2005) 13-23
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
The classification of recent tourism-forms
Paweł Różycki
Instytut Turystyki i Rekreacji, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie,
al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków; e-mail: [email protected]
Treść: W artykule dokonano analizy współczesnych form turystyki w
kontekście dynamicznego rozwoju turystyki. Jest to nowe spojrzenie
na podział rodzajów turystyki. Teoria turystyki i aktualna wiedza o
sposobach spędzania czasu, jak również analiza definicji turystyki
pozwalają na wyodrębnienie nowych oraz uporządkowanie
dotychczas opisywanych form.
Słowa kluczowe: turystyka, formy turystyki, turystyfikacja
Content: Contemporary forms of tourism were analysed in the
following paper in the context of a dynamic development of tourism.
The paper provides a new approach towards classification of
various kinds of tourism. Theory of tourism, current knowledge of
ways of spending time and the analysis of a definition of tourism,
all together allow the new forms of tourism to emerge and to exist
on their own. The mentioned components provide a considerable
way to categorise the existing forms of tourism as well.
Key words: tourism, forms of tourism, touristification
Fig. 1. Widok na dzielnicę Ribeira w Porto, fot. P. Różycki • The view of Ribeira quarter in Porto, phot. P. Różycki
Na przełomie XX i XXI wieku nastąpiło wyraźne zróżnicowanie i wzbogacenie sposobów spędzania czasu wolnego,
powstało szczególnie dużo tak zwanych form turystyki specjalnych zainteresowań. Proces ten szczególnie widoczny jest
w krajach wysoko rozwiniętych, ale także inne kraje próbując
rozwijać turystykę starają się urozmaicać sposób spędzania
czasu. W dobie epoki globalno – informatycznej można mówić
o zjawisku powszechnej „turystyfikacji”. To nowe pojęcie
odzwierciedla coraz większe zainteresowanie uprawianiem
różnych, w tym także nowych, form turystyki. Współczesny
świat i organizatorzy turystyki na wielu kontynentach proponują wciąż nowe formy spędzania czasu wolnego. Rodzą
się zatem nowe rodzaje turystyki, które często trudno jest
zakwalifikować do tradycyjnych, wyodrębnionych wiele
lat wcześniej form turystyki. W literaturze końca XX wieku
można zauważyć turystykę krajoznawczą, kwalifikowaną,
zdrowotną, biznesową – związaną z wykonywaniem zawodu
oraz rzadsze formy ruchu turystycznego.
Zmieniający się w szybkim tempie świat i przemiany
w sferze czasu wolnego i zachowań wolnoczasowych powodują, iż istnieje potrzeba nowego spojrzenia na rodzaje turystyki,
a w każdym razie na wyodrębnienie nowych form, które w
wielu krajach nabrały już dużego znaczenia, w innych zaś są
dopiero na początkowym etapie rozwoju.
Dokonana klasyfikacja oparta jest na kryterium motywacyjnym, warto jednak pamiętać, iż przedstawione i scharakteryzowane zostały jedynie najważniejsze rodzaje turystyki
decydujące o obliczu turystyki na świecie. Ich spektrum może
być jeszcze szersze, chociaż udział innych form turystyki
jest stosunkowo niewielki. Analiza dostępnej literatury oraz
własne badania i obserwacje pozwoliły na wyodrębnienie
następujących form turystyki.
13
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
sca, gdzie przebywały znane osoby. Przykładem najbardziej
uczęszczanych tras w Polsce są szlaki Ojca Świętego Jana
Pawła II lub Mikołaja Kopernika.
Geoturystyka – Jest w pewnym sensie formą turystyki
krajoznawczej, chociaż w niektórych sytuacjach może mieć
także pewne cechy wspólne z turystyką specjalistyczną. Zatem jako forma mająca związki z innymi rodzajami turystyki
może być wyodrębniona jako niezależna forma. Polega ona
na poznawaniu obiektów lub atrakcji geologicznych oraz
aktywnym udziale w „odkrywaniu” interesujących form,
skał, minerałów, ukształtowania terenu oraz krajobrazu.
Może być również nieco inne, chociaż w swojej istocie
podobne spojrzenie na geoturystykę. T. Słomka i A. Kicińska-Świderska (2004) definiują geoturystykę jako „dział
turystyki poznawczej nastawionej na przeżycia, bazującej
na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz
doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych”. Dokładne poznawanie wymienionych walorów wymaga często
zastosowania podstawowego sprzętu, bowiem geoturystyka
w niektórych przypadkach wymaga od turystów poruszania
się w trudnych warunkach terenowych a także posługiwania
się sprzętem używanym przez geologów.
Fig. 2. Truli w Alberobello (Włochy), charakterystyczne domy
kamienne, fot. P. Różycki • Truli Alberobello (Italy), characteristic
stone houses, phot. P. Różycki
Turystyka krajoznawcza – określana bywa często inaczej
jako turystyka poznawcza. Turyści utożsamiają ją ze zwiedzaniem, poznawaniem. Turystyka krajoznawcza związana
jest zatem głównie z poznawaniem kraju ojczystego i jego
różnorodnych walorów. Z tą formą turystyki nierozerwalnie
związane jest pojęcie krajoznawstwa. W kontekście historycznym krajoznawstwo może być rozpatrywane jako zbiór
wiadomości o kraju lub jako ruch społeczny. Pierwsza opcja
była charakterystyczna dla okresu przedwojennego, podobnie
termin ten pojmował Mieczysław Orłowicz. Krajoznawstwo
traktowane jako ruch społeczny było typowe dla okresu powojennego (Gaworecki, 1997). Historia krajoznawstwa sięga XV
wieku, już wtedy zaczęły się kształtować pierwsze teorie, pojęcia i kierunki. Za pierwszego polskiego krajoznawcę należy
uznać Jana Długosza. Istnieje wiele definicji krajoznawstwa,
dyskusji terminologicznej nie sposób jest zamknąć na określonym etapie, krajoznawstwo ciągle się rozwija i zmienia się
jego znaczenie (Kruczek i in., 2003). Problem krajoznawstwa
znakomicie ujął K. Denek (1981), twierdząc, iż ze względu na
interdyscyplinarny charakter stanowi dziedzinę wiedzy zorientowaną na poznawanie kraju. Sens nowoczesnego krajoznawstwa zawarł w stwierdzeniu „Znać swój kraj i ludzi w dynamice
dziejów, rozmachu przyrody i twórczości człowieka” (Denek,
1981). T Łobożewicz (1997) twierdzi, że bez krajoznawstwa
turystyka byłaby tylko zwykłym „przemieszczaniem się”
w przestrzeni np. podróżą, marszem, jazdą lub pływaniem
(Łobożewicz, 1997). W ostatnich latach niektóre kręgi specjalistów wprowadziły nowe pojęcie światoznawstwa, czyli
poznawania świata. Jest to zjawisko znamienne dla ostatnich
lat, powszechnej globalizacji, łatwości przemieszczania się i
dostępności informacji. Warto podkreślić, iż przez turystykę
krajoznawczą doskonale realizowane są funkcje poznawcze i
wychowawcze turystyki.
Turystyka poznawcza obejmuje różne aspekty historii, sztuki, tradycji i życia społecznego. Turyści zwiedzają poszczególne miejsca i obiekty, centra krajoznawcze lub podróżują
szlakami tematycznymi.
Odmianą turystyki krajoznawczej może być turystyka biograficzna polegająca na udawaniu się do miejsc związanych ze
znanymi osobistościami żyjącymi obecnie lub w przeszłości.
Niekiedy przygotowuje się szlaki biograficzne, odwiedza miej-
Fig. 3. Prezentacja odsłonięcia gipsów (Chotel Czerwony), fot. M.
Szelerewicz • Gypsum exposure At Chotel Czerwony, phot. M.
Szelerewicz
Turystyka aktywna – W literaturze występuje stosunkowo często pojęcie turystyka kwalifikowana, chociaż coraz
modniejszym terminem staje się turystyka aktywna. Jest to
forma turystyki wymagająca szczególnego przygotowania,
umiejętności, oraz zastosowania specjalistycznego sprzętu
i wykorzystania doświadczenia. W literaturze zachodniej do
turystyki aktywnej zalicza się ponad trzysta różnych form
turystyki. Wachlarz zainteresowań turystów i możliwości spędzania aktywnie czasu wolnego sprawiają, iż formę tę określa
się jako turystykę specjalnych zainteresowań lub turystykę specjalistyczną. Obok turystyki krajoznawczej właśnie turystyka
aktywna uważana jest za najstarszą formę turystyki.
Wśród wielu jej form do najważniejszych należą: turystyka
piesza nizinna i górska, wodna (kajakowa, motorowodna,
żeglarska i podwodna), narciarska, rowerowa, motorowa,
wędkarstwo, baloniarstwo, paralotniarstwo, skoki ze spado14
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
chronem oraz inne, niekiedy o obco brzmiących nazwach nowoczesne formy turystyki. Poniżej kilka takich przykładów:
Rafting – to spływ pontonami po rwących, górskich
rzekach. Firmy organizujące tego typu imprezy zapewniają
uczestnikom oprócz wioseł i pontonów także kaski i kamizelki
ratunkowe.
Hydrospeed – to poruszanie się po rwącej rzece na desce ze
specjalnymi uchwytami. Rzekę pokonuje się płynąc głową w
dół. Jest to sport popularny głównie we Francji i w Szwajcarii,
chociaż coraz częściej wprowadza się go do ofert turystycznych innych krajów.
Canyoning – to pokonywanie górskich rzek i canyonów
różnymi sposobami, zjeżdża się na linach, przedziera przez
szalejącą kipiel, skacze do wąskich zagłębień wypełnionych
wodą
Nurkowanie – jedna z najmodniejszych form turystyki
aktywnej, organizatorzy zapewniają zwykle cały konieczny
sprzęt. Kursy i szkolenia prowadzone są w miejscowościach
turystycznych, gdzie są doskonałe warunki do nurkowania.
Przykładem mogą być miejscowości w Egipcie położone nad
Morzem Czerwonym oraz w innych częściach świata z rafami
koralowymi lub bogatym światem podwodnym.
Windsurfing – pływanie na desce od lat jest popularną
formą aktywnego spędzania czasu nad zbiornikami wodnymi.
Może być uprawiany na jeziorach jak i otwartych akwenach
wodnych.
Kitesurfing – uważany za jeden z najmłodszych sportów
ekstremalnych. Pojawił się u schyłku XX wieku. Jest to forma wymagająca dużej odwagi, sprawności i doświadczenia.
Kitesurfing polega na poruszaniu się po wodzie na zwrotnej
mniejszej niż surfingowa desce, ciągniętej przez wielki latawiec, który zastępuje tradycyjny żagiel.
Zorbing – powstał w Nowej Zelandii, jego twórcy zainspirowali się rysunkiem Leonarda da Vinci, przedstawiającego
człowieka wpisanego w koło. Powstała zorba, będąca kulą,
którą stacza się po łagodnym zboczu lub odpowiednio przygotowanym torze. Będący w środku człowiek zapiera się rękami
i nogami, jednak po wyjściu może mieć kłopoty ze złapaniem
równowagi. Ta forma aktywności zdobywa zwolenników na
całym świecie.
Quady – to połączenie motocykla z miniaturowym samochodem, czterokołowym pojazdem pokonuje się bezdroża,
turyści zmagają się z dziką przyrodą, pokonują przeszkody
terenowe. Pojazdy pokonują strome zjazdy i podjazdy, przeprawiają się przez brody, rzeki, bagna, poruszają się także
nocą w ciężkim terenie.
Speleologia – zwiedzanie i penetrowanie jaskiń. Może ono
przybierać formę bardzo specjalistyczną lub w niektórych
przypadkach, gdy jaskinie udostępnione i zaadaptowane są dla
masowego ruchu turystycznego stają się także atrakcją krajoznawczą, stanowiącą ważny element produktu turystycznego
w danym regionie. Trasy podziemne poprowadzone są także
w kopalniach, bunkrach, systemach umocnień, podziemnych
miastach i lochach.
Wspinaczka – doskonała forma turystyki wyrabiająca zmysł
równowagi, ogólną sprawność i siłę. Jednocześnie zmusza do
dbania o własna sylwetkę. Do niedawna wspinaczka uznawana
była za niebezpieczną i ekstremalną. Z chwilą postępu tech-
Fig. 4. W jaskini Su Bentu (Sardynia – Włochy), fot. M. Szelerewicz •
In the Su Bentu Cave (Sardini – Italy), phot. M. Szelerewicz
nologicznego i udoskonalenia sprzętu wspinaczka stała się
niemal powszechnie dostępna. Miłośnicy wspinaczki mogą
realizować swoje marzenia na wielu ścianach wspinaczkowych, nie ruszając się z miejsca zamieszkania lub wspinać
się w rejonach skałkowych i w górach.
Fig. 5. Przejście drogi wspinaczkowej o ekstremalnej trudności (Jaskinia Mamutowa), Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, fot. M. Szelerewicz
• Extreme climbing route (Mammoth Cave), Kraków-Wieluń Upland,
phot. M. Szelerewicz
15
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Trekking – jest to forma turystyki uprawiana w trudnych
warunkach, głównie terenowych. Istnieją także inne określenia trekkingu, często kojarzone z turystyką górską. Wyróżnić
można kilka form trekkingu. Najpopularniejszą formą jest
trekking klasyczny, czyli górski. W uproszczeniu można
określić go jako formę pośrednią pomiędzy wspinaczką a
turystyką pieszą górską. Inne jego formy to trekking: pustynny, tropikalny, lodowcowy, polarny, rzeczny, na bagnach
i na wulkanach.
Istnieje jeszcze szereg innych form turystyki aktywnej
stosunkowo rzadko uprawianych, ale mających w ostatnich
latach coraz większe znaczenie.
Turystyka sportowa – inaczej nazywana usportowioną,
jest bardzo ściśle związana z turystyką aktywną. Głównym
motywem jej uprawiania jest osiągnięcie założonego celu.
Przykładem może być pokonanie trudnej góry, drogi wspinaczkowej czy przepłyniecie trudnej rzeki.
Poniekąd do turystyki sportowej zalicza się także wyjazdy
na wielkie imprezy sportowe, obserwowane bezpośrednio
przez rzesze kibiców i turystów. Takimi imprezami są przede
wszystkim igrzyska olimpijskie oraz mistrzostwa świata, Europy bądź innych kontynentów. Obserwowanie widowisk może
być także zaliczane do turystyki kulturalnej lub rozrywkowej,
dlatego klasyfikacja turystyki sportowej na pewno pozostanie
sprawą dyskusyjną. Ogromną rolę odgrywa popularność poszczególnych dyscyplin sportowych. Ekonomiści regularnie
obserwują wpływ wielkich imprez na biznes. Po zakończeniu
mistrzostw lub olimpiad do kraju lub miasta, które było organizatorem igrzysk przez szereg miesięcy lub lat przybywają
kolejne grupy turystów. Na tego typu imprezach zyski osiąga
cała branża turystyczna a także drobni sklepikarze, taksówkarze, sprzedawcy i producenci pamiątek. Na wielkich imprezach
sportowych zyskuje zwykle cały region. Organizatorzy modernizują infrastrukturę, którą w przyszłości wykorzystywać
będą tak mieszkańcy jak i przybywający turyści. Uważa się,
iż w kilku najbliższych latach po zakończeniu rozgrywek
mistrzowskich np. w piłce nożnej wpływy z turystyki będą
dodatkowo rosły od 3 do 6%. Warto dodać, iż taką reklamę
krajowi lub regionowi może zrobić impreza o zasięgu europejskim czy światowym.
Fig. 7. Plaża w Sidari (Korfu – Grecja), fot. M. Doktor • The beach
in Sidari (Corfu - Greece), phot. M. Doktor
Turystyka wypoczynkowa – Może być także określana
jako wypoczynek bierny w odróżnieniu od często stosowanego
określenia „wypoczynku aktywnego”, który w swej istocie
jest turystyką aktywną. Niektórzy autorzy utożsamiają turystykę wypoczynkową z rekreacją lub w literaturze zachodniej
używa się określenia „3s” od słów sun, sea, sand. Zatem turystyka wypoczynkowa ze swej natury jest turystyką masową,
najczęściej uprawianą nad morzem. Jest to bez wątpienia
najważniejsza, najczęściej uprawiana forma turystyki. Badania w wielu krajach wskazują, iż najczęstszymi motywami
wyjazdów turystów są właśnie cele wypoczynkowe. Bardzo
często ośrodki wypoczynkowe łączą turystykę wypoczynkową
z rozrywką. W wielu centrach i regionach wypoczynkowych
powstają dyskoteki i parki rozrywki. Przykładem mogą być
liczne ośrodki śródziemnomorskich wybrzeży.
Turystyka lecznicza – Tę formę turystyki można określić
także inaczej jako uzdrowiskową, lub sanatoryjną. Niekiedy
określana bywa w szerszym kontekście jako turystka zdrowotna. Jednak należy pamiętać, iż jest to określenie na tyle
szerokie, że obejmuje niemal wszystkie formy turystyki.
Uprawiana jest w ośrodkach posiadających status uzdrowiska,
w miejscach występowania wód mineralnych a także w miejscowościach o wyjątkowych walorach klimatycznych.
Turystyka kulinarna – inaczej może być określana jako
gastronomiczna. Jest to nowa i wciąż dynamicznie rozwijająca
się forma turystyki. Warto ją wyodrębnić jako osobny rodzaj,
chociaż dostrzega się pewne związki z turystyką krajoznawczą
lub turystyką kulturalną. W ostatnich latach zauważa się coraz
powszechniejsze zainteresowanie serwowanymi w różnych
częściach świata przysmakami, kuchnią regionalną. Są turyści,
którzy podróżują szlakiem np. serów, win, piwa, odwiedzają
jedynie regionalne restauracje, nie zwracając uwagi na zabytki
lub inne produkty turystyczne. Niektóre regiony specjalizują
się w tego typu atrakcjach. Powstają przewodniki kulinarne
opisujące najbardziej charakterystyczne potrawy. W ostatnich
latach zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne. Polska
także nie pozostaje w tyle, tym bardziej, iż specjały polskiej
kuchni znane są także poza granicami kraju. Należą do nich
Fig. 6. Kąpielisko w Hajdúszoboszló (Węgry), fot. P. Różycki • The
baths in Hajdúszoboszló (Hungary), phot. P. Różycki
16
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Fig. 8. Kiosk uliczny w Szkodrze (Albania), fot. P. Różycki • The
street news-stand in Szkodra (Albania), phot. P. Różycki
Fig. 9. Jazda konna – jedna z atrakcji oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne (Wyżyna Krakowsko-Wieluńska), fot. J.
Zygmunt • Horseriding one of attractions offered by agroturistic
farm, Kraków – Wieluń Upland phot. J. Zygmunt
promowane oscypki, kiszone ogórki, wędliny, różne gatunki
chleba. Jest to oferta, na której także możemy skorzystać
rozszerzając rodzimy produkt turystyczny. W niektórych
krajach europejskich specjały kuchni mają ustaloną markę i
są szczególnie eksponowane.
charakter integracyjny. Podczas wyjazdów motywacyjnych
jest zwykle realizowany bardzo bogaty program, obejmujący
zarówno zwiedzanie jak i rozrywkę, wypoczynek oraz integrację w formie zabawy. Istnieje bardzo dużo form i sposobów
zagospodarowania czasu wolnego podczas tego typu wyjazdów. W literaturze fachowej i w języku branżowym wyjazdy
motywacyjne przyjęto określać mianem incentive lub turystyki
stymulacyjnej. Istotnym walorem turystyki motywacyjnej jest
fakt przebywania poza stałym miejscem pracy osób, które
w firmach funkcjonują w innych układach i zależnościach
służbowych. Podczas wyjazdów dochodzi często do odwrócenia piramidy społecznej. Wyjazdy motywacyjne organizuje
się często poza szczytem sezonu co przyczynia się także do
łagodzenia niekorzystnego dla gospodarki zjawiska sezonowości. Podróże motywacyjne znajdują swoje potwierdzenie
szczególnie w krajach wysokorozwiniętych.
Ekoturystyka – Coraz częściej ludzie wyjeżdżają poza
miasto, poza duże aglomeracje po to, by znaleźć się w innym
przede wszystkim czystym, nieskażonym środowisku. Przez
ekoturystykę można rozumieć przebywanie na łonie natury,
w czystym środowisku z dala od ośrodków przemysłowych i
industrialnego krajobrazu.
Agroturystyka – Jest to forma turystyki wiejskiej. Z
definicji różni się jednak od niej, jest jak gdyby węższą specjalizacją. Polega na większej integracji ze środowiskiem
wiejskim, w którym się przebywa. Często sam pobyt na wsi
nazywany jest agroturystyką. Jednak aby można mówić o gospodarstwie agroturystycznym lub o takich usługach musi być
spełnionych szereg warunków. Najważniejszym czynnikiem
jest branie czynnego udziału w pracach gospodarstwa. Mogą
to być zwykłe, proste czynności nie wymagające specjalistycznej wiedzy rolniczej. Można popracować przy sianokosach,
zbiorze warzyw, brać udział w orce, pomagać przy wypasie
krów lub kóz. Często gospodarstwa serwują tzw. zdrową,
ekologiczną żywność. Przebywający na łonie natury goście
mają okazję do niemal całkowitej integracji ze środowiskiem
naturalnym. Agropensjonaty rozszerzają także swoją ofertę
np. o specjalne apartamenty z baldachimem dla nowożeńców.
Jednak do najczęściej oferowanych atrakcji poza zdrową żywnością należą: ogniska, grillowanie, pokazy wypieku chleba,
wyrobu sera, wypożyczanie rowerów, grzybobranie, kuligi,
jazdę konną, przejażdżki bryczką, obserwowanie przyrody np.
bocianie gniazda i spacery po atrakcyjnej okolicy. Turystom
nie wystarcza już tylko świeże powietrze i bezpośredni kontakt
z przyrodą. Przez turystykę wiejską rozumie się wszystkie
pobyty na terenie wsi, można ja także traktować jako pewną
formę ekoturystyki.
Turystyka socjalna. Ta forma łączy w sobie wiele różnych
rodzajów turystyki. Polega ona na finansowaniu lub częściowym dofinansowaniu wyjazdów pracowników lub ich dzieci
np. na obozy i kolonie. Pomoc może się przejawiać także w
Turystyka motywacyjna – jest nowoczesną formą zarządzania firmą, jest to forma marketingu polegająca na organizowaniu wyjazdów dla pracowników. Wyjazdy traktowane są
jako forma nagrody lub zachęta do lepszej pracy, często mają
Fig. 10. Szamańska Skała na wyspie Olchon, Jezioro Bajkał (Rosja),
fot. P. Różycki • The “Shaman Rock” on the Olchon Island, Baikal
Lake (Russia), phot. P. Różycki
17
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Fig. 11. Sklep z pamiątkami w Sidi Bou Said (Tunezja), fot. P. Różycki
• The souvenir shop in Sidi Bou Said (Tunisia), phot. P. Różycki
subsydiowaniu lub udzielaniu preferencyjnych pożyczek.
Dofinansowywane mogą być wyjazdy na wczasy, ale także
zakup sprzętu turystycznego i rekreacyjnego. Celem takiej
pomocy jest umożliwienie wyjazdów rodzinom o najniższych
dochodach. Działalność socjalną dla najuboższych prowadzą poza zakładami pracy także stowarzyszenia, fundacje,
parafie oraz inne organizacje i instytucje. W rozwoju turystyki socjalnej dużą rolę może odgrywać polityka państwa.
Jednak w krajach wysokorozwiniętych, jak i tych mających
kłopoty gospodarcze obserwuje się zjawisko marginalizacji
turystyki socjalnej.
Fig. 12. Młodzi mieszkańcy Pakistanu, fot. P. Różycki • Young citizens of Pakistan, phot. P. Różycki
Turystyka kongresowa i konferencyjna. Jednym z
segmentów uczestników ruchu turystycznego są osoby podejmujące podróże w celu uczestniczenia w kongresach, konferencjach i seminariach. Imprezy te mają charakter spotkań
gospodarczych, ekonomicznych, politycznych, zawodowych,
naukowych. Pod względem sposobu finansowania jest w
swojej istocie podobna do turystyki biznesowej. Wymaga
także wysokiego standardu i jakości świadczonych usług. Na
uwagę zasługują miejsca koncentracji tej formy turystyki. Od
lat obserwuje się na świecie tendencję do organizowania kongresów w dużych miastach, będących ośrodkami politycznymi
i decyzyjnymi. Imprezy te odbywają się również w miastach
historycznych lub ośrodkach krajoznawczych tak, by poza
spotkaniami tematycznymi uatrakcyjnić pobyt uczestnikom
w czasie wolnym. Podobne imprezy odbywają się często
także w kurortach, miejscowościach o wybitnych walorach
uzdrowiskowych. Mniejsze w swoim zasięgu konferencje
mają miejsce w zabytkowych pałacach lub zamkach, z dala
od dużych miast. Na świecie miejscami ważnych spotkań są
centra komunikacyjne, niekiedy w pobliżu dużych lotnisk.
Poza sezonem ciekawą ofertę organizacji konferencji proponują linie promowe. Na pokładzie promów, w salach konferencyjnych podczas rejsu także mogą odbywać się narady,
debaty i dyskusje.
Turystyka biznesowa. Uważana jest za jedną z najbardziej
dochodowych form turystyki. Definicje turystyki zwykle
wykluczają podróże w celach handlowych, biznesowych i
w interesach. W potocznym rozumieniu turystyki również
wyjazdów w interesach nie zalicza się do turystyki. Jednak
biorąc pod uwagę przemieszczanie się, korzystanie z typowej
infrastruktury i zagospodarowania turystycznego należy i tego
typu wyjazdy objąć w szerokim tego słowa znaczeniu mianem
wyjazdów turystycznych.
Jak słusznie zauważa Gaworecki (1997), u podstaw turystyki biznesowej leżą inne uwarunkowania socjoekonomiczne
niż w przypadku innych form turystyki. W turystyce krajoznawczej, aktywnej bądź wypoczynkowej istotne są dochody,
ceny i ilość czasu wolnego, to w turystyce biznesowej czynnik
kosztów odgrywa znacznie mniejsza rolę i nie wiąże się ona z
czasem wolnym, a wprost przeciwnie, uprawiana jest w tzw.
czasie zajętym czyli podczas pracy i w celu wykonywania
pracy.
Turystyka biznesowa jest najbardziej dochodową formą
turystyki. Charakteryzuje się najwyższym standardem i jakością świadczonych usług. Turyści korzystają zwykle z hoteli o
najwyższym standardzie, gdzie zatrudniona jest wysoko wykwalifikowana kadra z zakresu obsługi ruchu turystycznego,
istnieje szybki i sprawny system przekazu informacji oraz
wszelkie udogodnienia służące tak pracy jak i wypoczynkowi. Odmiennie w porównaniu z innymi formami turystyki
przedstawia się system promocji i reklamy. Zwykle opiera się
ona na prywatnych kontaktach lub nawiązywaniu kontaktów
usługodawców z firmami.
Turystyka morska – Jak sugeruje nazwa jest to rodzaj turystyki uprawianej w różnych odmianach na akwenach morskich.
Do najbardziej popularnych jej form należą rejsy promowe. Ta
forma szczególnie dobrze rozwinęła się na obszarach archipelagów. Promy są tam często jedynym środkiem komunikacji.
Inną formą są rejsy wycieczkowe. W tym celu buduje się
luksusowe statki, będące pływającymi hotelami, a niekiedy
niemal pływającymi miastami. Na ich pokładach znajdują się
niemal wszystkie potrzebne turystom urządzenia rekreacyjne,
oprócz basenów, saun są też ściany wspinaczkowe, a nawet
lodowiska. Infrastruktura jest tak bogata, iż czasami może
przypominać infrastrukturę miejską. Innymi formami turystyki
morskiej są: bardzo popularne żeglarstwo, charakterystyczne
18
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Fig. 13. Otwór jaskini Bue Marino (Sardynia – Włochy), fot. M.
Szelerewicz • Entrance to the Bue Marino Cave (Sardini – Italy),
phot. M. Szelerewicz
Fig. 14. Przewodnik w Sakkrze (Egipt), fot. P. Różycki, • The guide
in Sakkra (Egypt), phot. P. Różycki
Turystyka etniczna – Jest jedną z najważniejszych form
turystyki, szczególnie zaznacza się w Europie, uprawiana jest
także na terenie Polski. Niekiedy wiąże się ona z turystyką
krajoznawczą. Można używać także innego określenia - „turystyka sentymentalna”. W literaturze spotyka się również
określenie „powrót do korzeni”, miejsc pochodzenia przodków lub urodzenia. Na turystykę etniczną wpływ ma sytuacja
polityczna, swoboda podróżowania, bowiem często emigranci
nie mogą przybywać do miejsc pochodzenia, gdyż często
powodem ich wyjazdu nie była sytuacja ekonomiczna, ale
prześladowania, zmiany granic, napięcia i konflikty etniczne.
Odmianą turystyki etnicznej, jak podaje Gaworecki (1997), jest
turystyka polonijna. Można do niej zaliczyć podróże ludności
narodowości polskiej z innych krajów do Polski lub wyjazdy
Polaków do miejsc pochodzenia np. na Kresy. Do Polski w
celach etnicznych przybywają najczęściej Żydzi z Izraela i z
innych krajów oraz Niemcy.
dla krajów wysokorozwiniętych, windsurfing, a także rejsy
przybrzeżne w pobliżu miejscowości turystycznych, najczęściej wzdłuż interesujących krajobrazowo wybrzeży. Do
turystyki morskiej można także zaliczyć nurkowanie, które jest
formą turystyki aktywnej, szczególnie popularne na akwenach,
gdzie występują rafy koralowe. Przykładem mogą być Karaiby, Morze Czerwone oraz niektóre odcinki wybrzeża Morza
Śródziemnego, a także egzotyczne dla Europejczyków obszary
Wielkiej Rafy Koralowej u północno – wschodnich wybrzeży Australii oraz wyspy i wybrzeża Oceanu Indyjskiego. W
niektórych krajach organizuje się też rejsy handlowe. Podczas
rejsu dokonywane są zakupy w sklepach wolnocłowych. Ta
forma turystyki jest jednak związana z czasowymi przepisami
celnymi i może mieć tylko formę przejściową. Stosunkowo
rzadkie są organizowane przez kluby lub stowarzyszenia i
organizacje społeczne rejsy szkolne, w których udział bierze
zazwyczaj młodzież lub studenci.
Turystyka religijno – pielgrzymkowa (pątnicza). W życiu codziennym używane są zamiennie określenia turystyka
religijna lub pielgrzymkowa. Wydaje się jednak, jak podaje
Gaworecki (1997) powołując się na Jackowskiego, iż należy
odróżnić turystykę religijną od pielgrzymkowej. Pielgrzymowanie naturalnie wiąże się z udawaniem się do miejsc świętych
związanych z religią, do sanktuariów, miejsc związanych z
pobytem lub śmiercią świętych bądź do miejsc gdzie odbywały
się lub odbywają się ważne uroczystości religijne.
Osoby udające się do tych miejsc mogą mieć jednak różną
motywację. Przez turystykę religijną można rozumieć wyjazdy
o charakterze religijno – poznawczym. Osoby podróżujące do
miejsca świętego oprócz poświęcania czasu modlitwie i kontaktowi z Bogiem także chcą jak najwięcej zobaczyć, poznać
historię, architekturę, zobaczyć dzieła sztuki. Niekiedy taki
motyw może wysuwać się na plan pierwszy. Wówczas można
już mówić o turystyce krajoznawczej a nie religijnej. Turystyką
pielgrzymkową jest podróż, w której najważniejszym celem
jest spotkanie z Bogiem, modlitwa, kontemplacja, osobiste
religijne przemyślenia, uczestnictwo w uroczystościach religijnych. W języku potocznym można używać określenia turystyka pątnicza. Charakterystyczne dla Polski są pielgrzymki
piesze, znacznie rzadsze są pielgrzymki biegowe, rowerowe,
Turystyka handlowa – Polega na wyjazdach na zakupy
do innej miejscowości lub, co jest charakterystyczne dla turystyki międzynarodowej, do innego kraju w celu dokonania
tańszych zakupów. Zagraniczna turystyka handlowa bardzo
ściśle związana jest z sytuacją ekonomiczną i gospodarczą
poszczególnych państw. Na stan turystyki handlowej znaczący
wpływ mają decyzje polityczne i przepisy celne. Uczestnikami tak pojętego ruchu turystycznego w przypadku turystyki
międzynarodowej są najczęściej mieszkańcy miejscowości
przygranicznych.
Turystyka zarobkowa – Stosunkowo częsta w wymianie
międzynarodowego ruchu osobowego. Turyści podróżują
na okres kilku dni, tygodni lub miesięcy i podejmują pracę
w celu poprawy swego statusu materialnego. Najczęściej dotyczy to podróży do jednego roku lub w sezonie letnim. Często
młodzież korzysta z tej formy zatrudnienia. Przez część wakacji pracuje, a przez następną część wypoczywa lub zwiedza.
Niekiedy uczestnicy zdobywają także dodatkowe kwalifikacje.
W ostatnim czasie sytuacja ekonomiczna niektórych państw
oraz duże bezrobocie wymuszają wyjazdy w celu znalezienia
zatrudnienia lub w celu polepszenia sytuacji materialnej.
19
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
szeroko rozumianej zabawie i rozrywce. Mogą to być podróże
do parków i centrów rozrywki. Budowane są one w wielkich
miastach lub pomiędzy aglomeracjami. Rozrywką może być
także rekreacja i sport. Turyści korzystają zatem z pól golfowych i parków wodnych, wszechstronnie wyposażonych
centrów rekreacji. Znamiennym zjawiskiem dla ostatnich lat
szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej jest spędzanie
czasu wolnego w dużych sklepach należących do wielkich
sieci handlowych, niektóre osoby oprócz zwykłego robienia
zakupów traktują pobyt tam jako przyjemny sposób zagospodarowania czasu wolnego. Niejednokrotnie do takich centrów
organizowane są niemal wycieczki. Wielkie sklepy traktowane
są jako centra handlowo - rozrywkowe. Tym bardziej, że
najczęściej znajdują się w nich także liczne restauracje oraz
infrastruktura rekreacyjna.
Turystyka edukacyjna – Inaczej nazywana studialną. Są
to wyjazdy w celu zdobycia wiedzy. Zaliczyć do niej można
wyjazdy na kursy, do szkół językowych lub w celu nauki
języka. Szczególnie w ostatnich latach bardzo częste stały
się wyjazdy zagraniczne na studia. Podróże takie odbywają
zwykle młodzi ludzie oraz pracownicy naukowi.
Fig. 15. Stacje w Kalwarii Pacławskiej (Polska), fot. A. Joniec •
Kalwaria Pacławska (Poland), phot. A. Joniec
a nawet konne lub na łodziach.
W Polsce istnieje bardzo dużo miejsc pielgrzymkowych,
znanych także poza granicami kraju. Do najważniejszych
należą: Częstochowa, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska i
Kraków. W Europie najważniejsze sanktuaria maryjne to:
Fatima w Portugalii, Lourdes i La Salette we Francji, Loreto
we Włoszech, Montserrat w Hiszpanii oraz miejsca związane
z pobytem świętych: we Włoszech najbardziej znane są San
Giovanni Rotondo, pielgrzymi przybywają tam do grobu św.
Ojca Pio, Asyż z grobem św. Franciszka, Padwa z bazyliką św.
Antoniego i wiele innych. Niewątpliwie jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych jest Watykan i Rzym.
Turystyka kulturalna – Jej istota polega na wyjazdach na
imprezy o charakterze kulturalnym. Należy dostrzegać pewne
podobieństwa do turystyki krajoznawczej. Jednak podstawowym celem turystów jest udział w imprezach kulturalnych,
wydarzeniach organizowanych jednorazowo lub cyklicznie.
Mogą to być imprezy, koncerty lub festiwale muzyczne. Spektrum tych wydarzeń jest na tyle szerokie, że może przyciągać
miłośników niemal każdego rodzaju muzyki. Przykładem
wyjazdów zaliczanych do turystyki kulturalnej są podróże na
przedstawienia teatralne, opery, oglądanie wystaw czasowych
w galeriach i muzeach. W turystyce kulturalnej, jak zauważa
Gaworecki (1997), widać bardzo ścisłe związki turystyki i
kultury. Kultura staje się ważnym elementem wielu programów turystycznych. Często do turystyki kulturalnej zalicza się
także inne formy spędzania czasu wolnego np. odwiedzanie
parków rozrywki, relaks, zwiedzanie miejsc historycznych.
Charakterystyczne są również imprezy handlowo – rozrywkowe. Doskonałym przykładem może być odbywający się co
roku latem Jarmark św. Dominika w Gdańsku, przyciągający
także swoją tradycją rzesze turystów.
Oprócz omówionych wyżej najważniejszych rodzajów
turystyki pojawiają się także nowe w pewnym stopniu związane z głównymi formami, które zostały scharakteryzowane
wcześniej. Do takich nowych form należą:
Turystyka przemysłowa (industrialna lub postindustrialna)
– polegająca na zwiedzaniu zakładów pracy różnych branż.
Mogą to być kopalnie, huty, cukrownie, młyny i inne. Poznaje
się cykle produkcyjne oraz tradycje i historię produkcji danych
wyrobów. Często interesujące są nowe technologie, ale także
popularyzuje się ginące zawody pokazując np. sposoby czerpania papieru, wyrobu garnków, pieczenia chleba. Inną ciekawą
formą jest turystyka zawodowa. W niektórych krajach pojawiły
się biura podróży specjalizujące się w organizowaniu wyjazdów
grup zawodowych w celu poznania wykonywania ich zawodu
na terenie innego kraju lub nawet na innych kontynentach.
Turystyka rozrywkowa – Dotychczas w literaturze określenie to było pomijane. Rozpatrując motywy uprawiania
turystyki wydaje się, iż nie można pominąć tak ważnego dla
uczestników ruchu turystycznego celu wyjazdu. Zwykle w
programach imprez pojawia się część rozrywkowa, to jednak
dla wielu jedynym motywem wyjazdu jest uczestnictwo w
Fig. 16. Odpoczywająca karawana na Saharze (Maroko), fot. P. Różycki • The resting caravan on Sahara (Morocco), phot. P. Różycki
20
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
Inną nową formą jest turystyka do miejsc tragedii, szczególnie widoczna po zamachu 11 września 2001 roku na WTC w
Nowym Jorku. Zamiast zmniejszenia ruchu turystycznego, w
miejscu tragedii w Nowym Jorku odnotowano więcej turystów
amerykańskich niż miało to miejsce w latach poprzednich.
Turystyka kosmiczna – brzmi nieco abstrakcyjnie, ale
pamiętać należy, iż jeszcze kilkadziesiąt lat temu niemal nikt
nie myślał o załogowych lotach w kosmos i misjach promów
kosmicznych. Wraz z rozwojem podboju kosmosu pojawiły się
marzenia zamożnych osób, chcących chociaż przez chwilę popatrzeć z orbity na srebrny glob. Pierwszym w historii turystą
kosmonautą był Denis Tito, który w kwietniu 2001 roku odbył
za kwotę 20 mln USD pierwszy turystyczny lot w kosmos.
Jaka będzie przyszłość takich eskapad pokażą najbliższe lata.
Pierwszy krok został już zrobiony.
21 czerwca 2004 roku odbył się pierwszy prywatny lot w
kosmos. Statek kosmiczny o nazwie SpaceShipOne wzniósł się
na wysokość 100 km. Pilot mógł przez kilka minut rozkoszować się stanem nieważkości i napawać się pięknym widokiem.
Wielu obserwatorów uważa, że to prawdziwy przełom, który
otworzy drogę nowej destynacji turystycznej i spowoduje
boom na turystykę kosmiczną.
Turystyka masowa i alternatywna – Niektóre formy
turystyki można zaliczyć do turystyki masowej. Są to przede
wszystkim turystyka wypoczynkowa i turystyka rozrywkowa,
chociaż inne formy także w zależności od nagromadzenia
walorów turystycznych mogą być zaliczane do turystyki
masowej. Charakteryzuje się ona podróżami do wielkich centrów i regionów turystycznych, gdzie przebywa bardzo dużo
turystów. Turystyka alternatywna obejmuje głównie niektóre
formy turystyki aktywnej, uprawiana jest zwykle na terenach
czystych ekologicznie. Może być określana jako turystyka
łagodna (soft tourism) w przeciwieństwie do turystyki masowej (hard tourism).
Przedstawione formy turystyki są najbardziej charakterystyczne dla współczesnego świata, należy jednak pamiętać o
ich nierozłączności. Bardzo często nawzajem się przenikają
i turysta uczestnicząc w ruchu turystycznym, będąc na imprezie turystycznej jest zarazem uczestnikiem wielu form
turystyki. 
Fig. 17. Masajowie w pobliżu rezerwatu Ngorongoro (Tanzania), fot.
P. Różycki • Members of Masai tribe near the Ngorongoro reservation
(Tanzania), phot. P. Różycki
Summary
in the world of tourism, were presented and characterized in the
paper. Although the array of the forms of tourism seems to be
much broader, the role of other forms is relatively small. The
analysis of available literature and bibliography, the research
done and the observations carried out allowed to separate the
following forms of tourism.
Sightseeing tourism - also described as cognitive tourism.
By tourists, it is associated with sightseeing and cognition.
This form of tourism is mainly focused on getting to know
as much as possible about a visited country and its various
The recent world of quick changes and transformations in
leisure determines the appearance of a new insight into the
forms of tourism and, more importantly, it calls for the new
forms of tourism to be defined and distinguished from the
others. The new forms of tourism, which are quite well-developed in some countries, in other countries are at the stage
of forming.
The classification proposed in this paper is based on motivation criterion, yet it is necessary to remember that only the most
important kinds of tourism, the ones that play a significant role
21
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
virtues, and advantages. The idea of sightseeing is inseparably linked to this form of tourism. The sightseeing tourism
focuses on various aspects of history, art, tradition and social
life. During their travels tourists visit sites and buildings of
importance, sightseeing centers or they follow the thematic
trails and routes.
Geotourism – it is generally a variety of sightseeing
tourism, however, in some cases it bears a significant resemblance towards specialized tourism. Thus, as it has certain
connections with other forms of tourism, it can be separated as
an independent form. Geotourism is nothing else but getting to
know and visiting geological objects and attractions. It can be
also characterized as an active participation in “discovering”
the interesting landforms, rocks, minerals, geological structures and landscapes. There is, however, a slightly different
view on geotourism. T. Słomka and A.Kicińska-Świderska
(2004) define that concept as “a branch of sightseeing tourism
focused on experience, based on studying geological objects
and processes, which provide one with esthetic impressions”.
The accurate study often requires the usage of basic equipment
due to the fact that in some cases tourists are forced to move
in difficult and challenging terrains. Sometimes tourists must
even use some equipment usually applied by geologists.
Active tourism – in literature very often referred to as
“qualified tourism”, yet it must be added that the term “active tourism” is becoming more and more fashionable. In that
very form of tourism a lot of specific preparations and skills
as well as the usage of specialized equipment and experience
are necessary. In western literature there are more than three
hundred different types falling into this category.
Amongst the most important forms are: lowland and
mountain hiking, water tourism (canoeing, rafting, motor-boat
tourism, sailing and diving), skiing, cycling, motor tourism,
fishing, ballooning, hang-gliding, parachuting and others,
including some modern issues which sometimes possesses
strange names, such as : mountaineering, trekking, speleology,
rafting, hydrospeed, canyoning, scuba-diving, windsurfing,
kitesurfing, zorbing or quads.
Sporting tourism – very closely connected with active
tourism. Achieving a certain aim is the reason why people
practice that form. The aims can be various, for instance
climbing a challenging mountain or conquering a dangerous
river.
Holiday tourism – can be referred to as a passive resting
in contrast to so widely used term “active rest”, which, in fact,
is nothing else but active tourism. Some authors associate
holiday tourism with recreation. In western literature, it is also
described as “3s” from “sun, sea and sand”.
Therapeutic tourism – that type of tourism can be also
described as “spa tourism“ or “sanatorium tourism”. It can
be understood as strictly connected with medical treatment
and recuperation, yet it must be added that almost all forms of
tourism have a great influence on humans” health. Therapeutic
tourism is limited to health resorts and spas, generally to areas
where mineral waters are available or which reveal specific
climatic conditions.
Culinary tourism – also called “gastronomic tourism”.
This is a new and a dynamically developing form of tourism.
It is worth to be mentioned as a separate form, yet it manifests
certain relations to sightseeing and cultural tourism.
Ecotourism – it is becoming still more popular for people
to leave big agglomerations and to spend some time in clean,
unpolluted environment. Ecotourism is nothing else but spending time in the open country, far away from industry, dense
population, industrial landscapes, etc.
Agrotourism – this is a type of rural tourism. However,
there is a considerable difference between these two forms.
Agrotourism is a narrower specialization, by definition. It is
characterized by a high level of integration with the rural environment. To provide agrotourist services, a farm must meet
a number of specialized requirements, among which an active
participation in routine farm-work is the most important factor.
However, any leusire time spent in a village is also referred
to as agrotourism.
Incentive tourism – a modern form of social policy applied by many companies. The company organizes trips for
their employees as a kind of prize or “social function”, which
integrates the teams and improves the results of work.
Social tourism – it combines a number of various forms.
In social tourism is the employer finances or co-finances his
employees” holidays (or their children”s holidays, as well)
(e.g. holiday camps, youth camps).
Business tourism – even though definitions of tourism
disqualify travel for business purposes, yet, in reality, it is the
most profitable kind of tourism.
Congressional and conference tourism – people who
travel in order to participate in congresses, conferences and
seminars make up a considerable number of tourists. All the
mentioned events have economic, political, vocational, professional or scientific character.
Marine tourism – it is a form of tourism in seashore regions. Among the most popular types are: ferry cruises, cruises,
sailing and coastal cruises.
Shopping tourism – practiced when a person makes shopping outside the residence site, eg., undertaking an travel to
another country in order to purchase goods on lower prices.
Commercial tourism – tourists travel for a period of days,
weeks or months to another country where they get jobs. It is a
common form in international exchange of passenger traffic.
Ethnic tourism – one of the most serious forms of tourism,
particularly common in Europe and practiced also in Poland.
The terms “sentimental tourism” or “return to the grassroots”
are also applied in the literature denoting the return to homeland, to a place of birth or to ancestors land. Sometimes this
form can be connected with the sightseeing tourism.
Religious or pilgrimage tourism – colloquially, these
two term: religious tourism and pilgrimage tourism are used
interchangeably. However, people practicing this form may be
driven by different urges. Thus, religious tourism can be defined as travelling in order to visit certain, famous religious sites,
whereas pilgrimaging is travelling with a particular purpose:
meeting God, praying, contemplating, experiencing personal
religious feelings or participating in particular celebrations.
Cultural tourism – the nature of this form of tourism is to
attend the particular cultural events. Although it bears certain
and considerable resemblance to sightseeing tourism the sole
22
Klasyfikacja współczesnych form turystyki
reason for travel is to participate in cultural event (or events
organized periodically).
Entertainment tourism – this form of tourism has been
neglected in literature so far. However, if reasons for practicing
that form are taken into consideration, it is evident that this
form cannot be omitted. For the majority of people, going
somewhere is nothing else but participating in various kinds
of entertainment.
Educational tourism – people travel in order to acquire
certain knowledge, e.g., they attend courses at languages
schools or they go somewhere to learn a language. Studying
abroad has recently become a common phenomenon. This
form of tourism is most often performed by young people or
research workers.
Industrial or postindustrial tourism – visiting places
connected with different branches of industry such as: mines,
smelters, sugar factories, mills and others where tourists can get
familiar with a particular technology. Moreover, they can learn
tradition and history of production of a particular product. They
can get acquainted with new technologies or can recognize certain,
extinct professions or crafts. The latter is being popularized
nowadays: tourist can learn how to wove paper, smelt iron or get
familiar with making pottery or bread baking.
There appeared yet another type of tourism which is
travelling to sites connected with some tragedies. It has
become noticeable since the attack on WTC in New York on
11 September, 2001. Although it was expected that the number
of tourists coming to New York should drop considerably with
time, it occurred that the number had increased.
Space tourism – it may sound a bit abstract, yet it must be
said that not more than a few dozen years ago nobody would
even dare to think about manned flights or space shuttle
missions. Denis Tito is a first space tourist. In April 2001 he
paid 20 million dollars for the first tourist space flight. Thus,
the forthcoming years are to reveal the future of the space
tourism.
Literatura (References)
Denek K., 1981, Poznawczo – wychowawcze aspekty działalności krajoznawczo – turystycznej we współczesnej szkole, INKNiBO. Koszalin
Gaworecki W. W., 1997, Turystyka. PWE, Warszawa
Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., 2003, Krajoznawstwo, zarys teorii i
metodyki. Proksenia, Kraków
Łobożewicz T., 1997, Propedeutyka Turystyki. AWF, Warszawa
Słomka T., Kicińska-Świderska A., 2004. Geoturystyka – podstawowe pojęcia.
Geoturystyka, 1:5-7
23
Geoturystyka 1 (2005) 24
Skaliste brzegi wyspy Korfu koło Paleokastritsy (Grecja), fot. M. Doktor • Cliffs of the Korfu Island near Paleokastritsa (Greece), phot. M. Dok-
24
Geoturystyka 1 (2005) 25-31
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
Waterfalls in the Kacwinianka Stream as geotourist sites
Aneta Ptaszek
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: [email protected]
północno-zachodni fragment należy do Polski. Używana przez
autorkę nazwa Pogórze Spiskie dotyczyć będzie tej części
jednostki. Wydzielenie tego mikroregionu przybliża lokalizację obiektów, które znajdują się przy zachodniej granicy
Pogórza Spiskiego.
Pogórze Spiskie mieści się w obrębie geologicznej struktury
niecki podhalańskiej, wypełnionej utworami paleogeńskimi
tworzącymi rozległą synklinę. Skrzydła synkliny opierają
się o Tatry na południu i pieniński pas skałkowy na północy.
Paleogen podhalański stanowią osady morskie, wśród których
wydziela się dwie formacje: eocen numulitowy i flisz podhalański. Pogórze Spiskie zbudowane jest z warstw należących
do fliszu podhalańskiego, obejmującego utwory wieku od
górnego eocenu po dolny oligocen (Bieda, 1959).
Trzy wodospady znajdują się na odcinku ok. 3 km w potoku Kacwinianka. Potok ten powstaje z połączenia potoków
Ostruniańskiego i Frankowskiego płynących po stronie słowackiej, następnie łączy się z Łapszanką tworząc Niedziczankę,
która przecina w swym dolnym biegu wzniesienia Pienin
i wpada do jeziora Sromowieckiego. Kacwin leży na wysokości
550-590 m n.p.m. około 2 km od granicy Polski ze Słowacją.
Treść: Artykuł przedstawia trzy wodospady znajdujące się w potoku
Kacwinianka w miejscowości Kacwin na Spiszu (utwory fliszu
podhalańskiego). Największy z nich mierzy 7 m i jest objęty ochroną
jako pomnik przyrody nieożywionej. Utworzony został na progu,
którego szczyt stanowi odporna ławica piaskowca. Na południe
od niego znajdują się dwa mniejsze wodospady (ok. 1,5 m i ok. 1
m). Wodospady są interesującymi formami geomorfologicznymi,
obrazującymi efekt procesu erozji, ale ich stan zagospodarowania
turystycznego jest niezadowalający. Wraz z walorami kulturowymi
Kacwina mogą stanowić ciekawy produkt turystyczny.
Słowa kluczowe: wodospady, pomnik przyrody, erozja rzeczna,
Kacwinianka, Kacwin, Spisz, obiekty geoturystyczne
Abstract: The article describes three waterfalls in the Kacwinianka
Stream, located in Kacwin village in Spisz (the Podhale Flysch).
The highest waterfall (7 meters high) was formed on a scarp
capped by a hard, resistive sandstone bed. Two lower waterfalls
(about 1,5 meter high and about 1 meter high) are located south
from the highest one. The highest fall is protected by law as an
inanimate nature monument. All three waterfalls are interesting
geomorphological features that illustrate results of river erosion
but their touristic development is far inadequate. However, when
combined with local cultural attractions, the falls can provide an
interesting offer for tourists in Kacwin.
Key words: waterfalls, nature monument, river erosion,
Kacwinianka, Kacwin, Spisz., geotourist sites
1
2
Wodospady będące przedmiotem zainteresowania znajdują
się we wsi Kacwin, na Pogórzu Spiskim. Obszar ten leży w
polskiej części Pogórza Skruszyńsko-Gubałowsko-Spiskiego,
które w podziale fizycznogeograficznym Karpat wg Kondrackego (2000) stanowi mezoregion w obrębie Obniżenia
Orawsko-Podhalańskiego, zaliczanego z kolei do Centralnych
Karpat Zachodnich. Środkowa część tego obniżenia znajduje
się na obszarze Polski, granicząc z Łańcuchem Tatr na południu oraz Beskidami Zachodnimi na północy. Pas wzniesień
Pogórza graniczy od południa z Rowem Podtatrzańskim oraz
Kotliną Orawsko-Nowotarską i Pieninami od północy.
Trzy duże rzeki wypływające z Tatr: Czarny i Biały Dunajec
oraz Białka, stanowiąc południkowe granice, dzielą Pogórze Skruszyńsko-Gubałowsko-Spiskie na cztery części. Na
wschód od Białki rozprzestrzenia się Pogórze Spiskie, którego
3
Fig. 1. Kacwin i okolice: 1, 2, 3 lokalizacja wodospadów • Kacwin
and vicinity: 1, 2, 3 waterfalls
25
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
Fig. 2. Wodospad pod Mynaszką, fot. A. Ptaszek • Pod Mynaszką waterfall, phot. A. Ptaszek
Dojazd jest możliwy utwardzoną drogą z Niedzicy lub
miejscowości Łapsze Niżne. Wodospady, jako interesujące
formy morfologiczne, były przedmiotem zainteresowania
Młodziejowskiego (1948), który po raz pierwszy opisał te
obiekty na podstawie swoich badań w latach przedwojennych.
Największy z wodospadów, ze względu na swoje cechy, został
objęty ochroną w latach 80-tych, o czym pisze Alexandrowicz
(1997) i Alexandrowicz, Poprawa (2000).
Pierwszy i zarazem największy wodospad znany jest pod
nazwą Wodospad w Kacwińskim Potoku (Fig. 2), jednak
nazwa ta jest myląca, ponieważ w rzeczywistości potok, w
którym założony jest wodospad nosi nazwę Kacwinianka,
natomiast Kacwiński Potok płynie nieco bardziej na zachód
od niego i jest dopływem Łapszanki. Inne spotykane nazwy
wodospadu, używane przez miejscową ludność i związane
z gwarą spiską, to Wodospad pod Mynaszką, Młynarska Bania
czy Mynarzko Bania.
Wodospad jest zlokalizowany poniżej mostu, w pobliżu
Kościoła, na wysokości tartaku, który znajduje się na prawym
brzegu rzeki. Został założony na progu, którego szczyt stanowi
bardzo odporna ławica wapnistego piaskowca z widocznymi
żyłami kalcytu, poniżej leżą cienkie warstwy piaskowców i łupków ilastych, z przewagą łupków. Utwory te należą do warstw
zakopiańskich formacji fliszu podhalańskiego, jest to ogniwo
górne łupkowo-piaskowcowe wieku oligoceńskiego.
Powstanie wodospadu jest efektem nierównomiernej erozji
rzecznej skał, o różnej odporności. Ławica piaskowca okrywa
podatne na niszczącą działalność rzeki, leżące poniżej łupki i
cienkie warstwy piaskowców. Wysokość wodospadu wynosi
7 m i jest duża w stosunku to tego typu obiektów spotykanych
na obszarze Karpat fliszowych. W większości są one zakwalifikowane do form niskich i średnich, czyli o wysokościach 2 do
10 m (Klimaszewski, 1978), średnia osiągana wysokość to 3-4
m (Aleksandrowicz, 1976, 1994, 1997; Ziętara, Lis 1986).
Erodowana przez potok ławica piaskowca ma w rozciągłości progu miąższość ok. 50 cm i odznacza się wyraźnie jaśniejszą barwą od leżących poniżej łupków o ciemnym prawie,
czarnym zabarwieniu, przedzielonych niekiedy cienkimi (ok.
20 cm) warstwami jaśniejszych piaskowców. Warstwy leżą tu
prawie poziomo, taki układ jest stosunkowo częsty w przypadku wodospadów w Karpatach fliszowych (Alexandrowicz,
1994, 1997). Gwarantuje on utrzymywanie się niezmiennej
wysokości progu (Alexandrowicz, 1997). Pomiędzy strugą
wody a ścianą progu istnieje niewielka wolna przestrzeń,
która jest wynikiem niszczenia ściany przez bombardowanie
wodą i niesionym materiałem, jak również modelowania pod
wpływem działania sił grawitacji. Struga wody ma szerokość
blisko 10 m, jednak przy stanach wezbraniowych potok płynie
całą szerokością progu mierzącego ok. 15 m, który jest wtedy
najsilniej poddawany abrazji i kawitacji.
26
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
Fig. 3. Wodospad pod Upłazem (widok od strony zachodniej), fot. A. Ptaszek • Pod Upłazem waterfall (seen from the West), phot. A. Ptaszek
W dnie potoku, u podnóża progu powstał kocioł eworsyjny, o głębokości do 2 m (Alexandrowicz, 1996, 1997). Jest
on rezultatem działania eworsji, czyli drążenia podłoża u
podnóża wodospadu przez wody unoszące materiał skalny.
Uderzający rumosz i transportująca go woda wytworzyły
mały zbiornik, w którym woda przybiera ruch turbulentny i wraz z szorującym materiałem stopniowo poszerza i
pogłębia kocioł. Jest to główny czynnik erozji wstecznej,
gdyż podcięta ściana traci stabilność powodując cofanie się
progu i przemieszczanie go w górę potoku. Strome, wysokie
brzegi poniżej wodospadu są dowodami postępującej erozji
wstecznej (Alexandrowicz, 1997), częściowo są one pokryte
roślinnością wilgociolubną.
Wodospad w Kacwinie jest obiektem chronionym od 1982
roku, jednakże nie jest on oznakowany jako obiekt prawnie
chroniony. Zarejestrowany jest jako pomnik przyrody z uzasadnieniem konieczności ochrony największego naturalnego
wodospadu na Podhalu. Ochroną objęty jest próg wodospadu
oraz tzw. niecka wypadowa (poniżej progu) o długości 30 m wraz
z wysokimi brzegami po obu stronach koryta. Objęcie ochroną, pod warunkiem rzeczywistej opieki konserwatorskiej,
wyklucza działania mogące negatywnie wpłynąć na stan
koryta. Zakazane jest m.in. dokonywanie istotnych zmian
oraz zanieczyszczanie koryta i otoczenia, niszczenie skał i
gleby, a także wędkowanie. Na prawym zboczu znajdują się
Fig. 4. Wodospad pod Upłazem (widok od strony wschodniej), fot.
A. Ptaszek • Pod Upłazem waterfall (seen from the East), phot. A.
Ptaszek
200 letni młyn-tartak, który napędzany był kołem wodnym,
niestety został poważnie uszkodzony w czasie powodzi w
1997 r. i wymaga gruntownej odnowy.
Dotarcie do Wodospadu w Kacwińskim Potoku jest utrudnione, gdyż zbocza doliny są bardzo strome i zarośnięte krzewami, nie ma żadnej drogi ani ścieżki prowadzącej do dogodnego
punktu obserwacji, a gęsta zabudowa oraz ogrodzone posesje
27
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
Fig. 5. Wodospad pod Upłazem (widok od strony północnej), fot.
A. Ptaszek • Pod Upłazem waterfall (seen from the North), phot.
A. Ptaszek
dodatkowo utrudniają dotarcie do obiektu. W odległości ok.
30-60 m od wodospadu, po lewej stronie doliny istnieje dogodne miejsce do wyznaczenia takiego punktu pod warunkiem
umożliwienia przejścia przez tereny prywatne.
Wodospad stanowi walor specjalistyczny, czyli ten element środowiska, który umożliwia uprawianie turystyki
specjalistycznej (kwalifikowanej) (Gołembski, 2002 za
Rogalewskim, 1974), w tym przypadku odnosi się to do
walorów kajakowych. Przy wysokich stanach przepływu jest
wykorzystywany przez doświadczonych kajakarzy, których
aktywność zaliczyć należy do rodzaju sportów ekstremalnych, bazujących na najtrudniejszych odcinkach potoków
górskich (w skali trudności White Water ten odcinek określany jest jako wyjątkowo trudny).
Udając się w górę potoku napotkamy dwa wodospady o
mniejszych rozmiarach, jednakże stanowiące ciekawe formy
morfologiczne. Drugi wodospad, nazywany pod Upłazem (w
gwarze spiskiej upłaz to skaliste podłoże porośnięte trawą),
znajduje się przy końcu wsi, tuż poniżej mostu, za którym
droga utwardzona przechodzi w gruntową i można nią dojść
do granicy państwa (Fig. 3 i 6). Znajdują się tutaj trzy progi
Fig. 6. Wodospad pod Upłazem, fot. A. Ptaszek • Pod Upłazem
waterfall, phot. A. Ptaszek
28
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
Fig. 7. Widok na najmniejszy wodospad od strony wschodniej, fot.
A. Ptaszek • View of the smallest waterfall from the West side, phot.
A. Ptaszek
Fig. 8. Widok na najmniejszy wodospad od strony północnej, fot. A.
Ptaszek • View of the smallest waterfall from the North side, phot.
A. Ptaszek
(Fig. 4) założone na warstwach piaskowca wapnistego barwy
szarej (warstwy zakopiańskie). Piaskowiec budujący dwa
pierwsze stopnie o wysokości kilkudziesięciu cm jest drobnoziarnisty, najniższy stopień ok. 0,5 m charakteryzuje grubsze
ziarno przechodzące niżej we frakcję żwirową. Osłania on
niżej leżący kompleks łupków ilastych (całość ok. 1,5 m).
Warstwy są pochylone 10° w kierunku południowym i tworzą
długie schody, natomiast potok płynie tutaj niemal równoleżnikowo (Młodziejowski, 1948). Woda zbiera się na stopniach i
przelewa wykorzystując spękania. Kiedy strumień dociera do
przeciwnego brzegu spada z progu utworzonego z wszystkich
trzech warstw (Fig. 5).
Zejście do koryta jest możliwe z prawego zbocza, stąd też
można obserwować odsłonięcie fliszu w stromym prawym
zboczu.
Ostatni wodospad znajduje się ok. 1,5 km na południe od
wodospadu pod Upłazem (Fig. 7 i 8), dojdziemy do niego
najkrótszą drogą kierując się na południe drogą gruntową
i odbijając w prawo przy drogowskazie „do granicy”. Stąd
jednak obserwację utrudniają gęste zarośla i strome zbocze.
Udogodnieniem byłoby umieszczenie kładki umożliwiającej
przejście na drugi brzeg. Potok płynie tu w kierunku zachodnim, następnie skręca na północ a potem na wschód omijając
płaski cypelek na prawym brzegu rzeki - z tego miejsca jest
korzystny punkt obserwacji. Obecnie można tam dotrzeć trzymając się (od mostu przy wodospadzie pod Upłazem) żółtego
szlaku turystycznego. Po przejściu przez kładkę na drugą
Fig. 9. Zabytkowy Sypaniec w Kacwinie, fot. A. Ptaszek • Monumental Sypaniec in Kacwin, phot. A. Ptaszek
stronę potoku (ok. 300 m od granicy) należy skręcić w prawo
przechodząc ok. 200 m pośród łąk. Wodospad założony jest
na ławicy piaskowca wapnistego barwy szarej, stanowiącego
cały próg wodospadu (ok. 1 m). Spływ wody uwarunkowany
jest spękaniami i w ten sposób sukcesywnie rozczłonkowuje
próg, poniżej którego znajduje się niewielki kocioł eworsyjny.
Po pokonaniu progu na odcinku 20 m ciek napotyka jeszcze 3
stopnie, zbudowane z cieńszych warstw piaskowca. Będąc
na prawym brzegu widzimy wysoką skarpę po przeciwnej
29
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
stronie, w której widoczne są pochylone pod kątem 10° w kierunku południowym warstwy piaskowców i łupków ilastych
fliszu podhalańskiego.
Obiekty są również wykorzystywane podczas indywidualnych spływów kajakowych, a ich stopień trudności określany
jest jako trudny i bardzo trudny.
Istniejąca w Kacwinie infrastruktura i zasoby stanowią
duży potencjał dla rozwoju turystyki poznawczej opartej, obok
walorów kulturowych miejscowości, na walorach geoturystycznych. Z Nowej Białej do Kacwina biegnie niebieski szlak
turystyczny przez Trybsz, dalej zalesione wzniesienia Pogórza
Spiskiego (tutaj pokrywa się z Transbeskidzkim Szlakiem
Konnym) i dochodzi do miejsca, gdzie znajduje się największy wodospad. Drugim jest żółty szlak turystyczny, kierujący
się na teren Słowacji, który przechodząc w szlak czerwony
we Frankowej prowadzi do miejscowości Zdziar. Pomiędzy
Kacwinem a Wielką Frankową uruchomione zostało turystyczne przejście graniczne, które można przekroczyć pieszo
i rowerem. Przejście czynne jest w sezonie letnio-jesiennym
od lipca do połowy listopada. Przez Kacwin przebiegają także
dwa szlaki związane z zagospodarowaniem zasobów kultury
materialnej. Jest to Szlak Architektury Drewnianej, trasa nr
III „Region Orawsko - Podhalańsko - Pieniński” oraz Szlak
Gotycki, który zatacza pętle na trasie Nowy Targ - Kieżmark
- Nowy Targ. Ze Szlakiem Architektury Drewnianej związana
jest regionalna zabudowa wsi, przede wszystkim oryginalne
spichlerze, tzw. sypańce, o ciekawej konstrukcji, pozwalającej
na zrzucenie dachu w razie pożaru, obłożone gliną pozyskiwaną z nieurodzajnych, podmokłych łąk Pogórza Spiskiego i
podmurówką z piaskowca (Fig. 9). W przypadku szlaku goty-
ckiego zagospodarowany został Kościół Wszystkich Świętych
z ok. 1320 r. Do walorów turystycznych należy także odrębna
kultura spiska z charakterystyczną gwarą, odrębnym strojem
ludowym górali spiskich i tradycyjnymi obrzędami.
W Kacwinie znajduje się orczykowy wyciąg narciarski
na Krzyżowej Górze (767 m n.p.m.) o długości 330 m, przepustowości 550 osób/godz., uruchomiony w 2002 r. Bazę
noclegową stanowią dwa pensjonaty oraz prywatne kwatery
i gospodarstwa agroturystyczne.
Istotne z punktu widzenia rozwoju funkcji turystycznej
jest położenie względem innych ośrodków turystycznych. W
sąsiedztwie Kacwina znajduje się Niedzica – już na obszarze
Pienin z wieloma atrakcjami geoturystycznymi i dlatego licznie odwiedzana przez turystów. Z jednej strony sąsiedztwo
rozwiniętej turystycznie miejscowości ma korzystny wpływ,
ponieważ ściąga turystów do regionu (Kacwin stanowi
zaplecze noclegowe) z drugiej może stanowić konkurencje
dla rozwoju sąsiednich miejscowości. Dlatego tylko dobre
zagospodarowanie walorów turystycznych zachęci turystów
do przyjazdu i zatrzyma ich w miejscu recepcji.
Niezadowalające jest zagospodarowanie wodospadów w
potoku Kacwinianka - obiektu geoturystycznego - stanowiącego atrakcję dla turystyki poznawczej. Takie osobliwości
przyrodnicze są częstym celem tej formy turystyki, ale wymagają odpowiedniego przystosowania. Istniejąca infrastruktura
(szlaki turystyczne) częściowo zaspokajają wymogi zagospodarowania turystycznego, jednak powinna być uzupełniona o
wyznaczenie dojścia do obiektów oraz o elementy spełniające
rolę informacyjną. 
Praca jest finansowana przez KBN nr umowy 10.10.140.170
Summary
Waterfalls are located in Kacwin village in Spisz Foot-hills.
This area is a part of Skruszyna-Spisz-Gubałówka. Foot-hills
that belong to Orawa-Podhale Depression in the Central
Western Carpathians. Three big rivers flow across SkruszynaSpisz-Gubałówka Foot-hills and divide it into four parts. Spisz
Foot-hills is on the East from the Białka River.
It is located within Podhale Basin with palaeogene marine
sediments which comprises two formations: Podhale Flisch
and Nummulities Eocene.
There are three waterfalls in 3 km section in the Kacwinianka Stream. The Steam Ostruniański and the Frankowski merge
and form the Kacwinianka Stream. Then it merges with next
stream which is Łapszanka, form the Niedziczanka Stream
flowing into the Sromowiecki Lake.
Kacwin village is situated at 550-590 m above sea level
about 2 km from our border with Slovakia. The approach is
possible from Niedzica or Łapsze Niżne.
The waterfalls as very interesting geomorfological
objects were described by Młodziejewski (1948), also Alexandrowicz (2000) wrote about the highest waterfall which has
been preserved as nature monument.
The first and the biggest waterfall is known as Waterfall
in Kacwiński Potok. Nevertheless this name is confusing,
because in fact the stream is called the Kacwinianka and the
Kacwiński Stream flows little more on the West. Waterfall
is called Wodospad pod Młynaszką, Młynarska Bania or
Mynarzko Bania by locals. It is located below the bridge near
the church and old sawmill.
It is formed on the fall step with resistant limy sandstone bed
on the top with noticeable veins of calcite. There are few thin
beds of sandstones and slates below. They belong to Zakopane
Beds (Podhale Flisch, Oligocene). The waterfall is the result
of unsteady river erosion of rocks that have differentiated
resistance. It is 7 m high and higher then average waterfall’s
height in Flysch Carpathians (3-4 m) (Alexandrowicz, 1976,
1994, 1997; Ziętara, Lis, 1986). Eroding sandstone has got
thickness about 50 cm within step. It is lighter then slates lain
below which has got dark, almost black colour. The beds are
in horizontal position that is relatively frequent in the Flysch
Carpathians what guarantees constant height of fall step. There
is a little free space between the Stream and the wall of the
fall step which is a result of destructive effect of water and
floated materials. The forces of gravitation model the step
too. The stream is 10 m wide, however it reach 15 m when
the stream rises and flow through a whole width of the step
and degrades it in the strongest way as the result of bottom
30
Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne
erosion (abrasion, cavitation). At the foot of the step is a pothole that is 2 m deep. It is a consequence of evorsion. Water
and rocky materials floated by water bore the ground and form
small reservoir. Then water movement and materials gradually
widen and deepen the pot-hole, what is a main factor of
headword erosion. Undercut wall loses its stability and
collapses. It causes retreating of the step and moving it
towards upper length of the stream. The high river banks below
the waterfall, covered by plants that like humidity, are proof
of progressive erosion (Alexandrowicz, 1997).
The waterfall in the Kacwinianka Stream is protected since
1982, however it is not signed as a rightful protected object.
The fall step and 30 m section of the river-bed (with banks)
below the step are preserved. It is forbidden to change the
river-bed, pollute, devastate rocks and soil and angle.
There is 200 years old mill on the right slope drifted by
water heel. It is seriously damaged by flooding in 1997 and
required renovation.
Attainment of waterfall in Kacwinanka Stream is difficult,
because of steep and overgrown banks. There is not any tract
or path leading to convenient vantage place. Thick buildings
and fenced properties make attainment difficult. There will
be a comfortable place to vantage on the left side of valley,
about 30-60 m from the waterfall, if there is a way across
private properties.
The waterfall is a specialistic object that makes possible
to go in for specialistic tourism like canoeing. Experienced
canoeists make use of it when the stream has got high state
of water.
We find two lower waterfalls in upper section of the stream,
furthermore they are interesting geomorfological objects.
There is the second waterfall on the end of the village
below the bridge. It is called Pod Upłazem. It is made from
limy, grey sandstone beds. Two first steps have few dozen
cm thickness and sandstone fine-grained. The lowest step is
0,5 m high and sandstone has thicker grain which turn into
gravel faction below. It coves the complex of clayed slates
(entirely height-about 1,5 m). The beds are sloping towards
the South and they are forming long steps - however the
Steam flows almost parallely (Młodziejowski, 1948). Water
gather on the steps and overflows between crakes. When the
stream reaches the opposite river-shore it falls from the step
which is formed on all three beds. The approach to the riverbed is possible by the right slope. There is comfortable place
for observation flysch exposed in the left slope.
The last waterfall is located 1,5 km on the South from
the Pod Upłazem waterfall. The shortest way is towards the
South along ground road. You should turn right by the signposting “to the border”. The observation is made difficult by
thicket and very steep slope. A good vantage place is located
on the right side of the river so a footbridge would be a facility.
Present approach is possible along yellow route from the bridge
by Pod Upłazem waterfall. It is necessary to turn right about
300 m before the border and go 200 m among meadows.
The waterfall is formed on the grey limy sandstone bed
which builds the whole step (about 1 m high). The flowing
of water is controlled by crakes and it is how the step is successively branched.
Besides geotourist sites there are interesting monuments
in Kacwin. They are gothic Wszystkich Świętych Church
and regional architectural complex. The building complex
comprises mainly the original granaries, called sypańce with
foundation made from sandstones and spread on the outside
with a thick layer of clay. A unique construction make easy
to remove a roof in case of a fire. Tourist facilities in Kacwin
comprises two tourist routes: tourist blue route from Nowa
Biała to Kacwin, yellow route from Kacwin to Zdziar in
Slovakia and two routes connected with cultural monuments.
Wooden Architecture Route and Gothic Architecture Route.
There are tourist border with Slovakia opened since summer
until autumn and ski-lift 330 m length. Tourists could accommodate in two pensions, guest-rooms in private houses or
agrotourist farms.
Kacwin village has many advantages. Furthermore tourist
facilities is a good base to develop tourism. Waterfalls in the
Kacwininka Stream could be valuable geotourist sites. With
cultural attractions they might be interesting tourist product,
provided that touristic development will be improved.
Literatura - References
Alexandrowicz Z., 1976. Wodospady białej i Czarnej Widełki. Ochrona
Przyrody, 41: 323-354.
Alexandrowicz Z., 1994. Geologically controlled waterfall types in the Outer
Carpathians. Geomorphology, 9: 155-165.
Alexandrowicz Z., 1997. Ochrona wodospadów w Karpatach Polskich.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 53: 39-57.
Alexandrowicz Z., Poprawa D., 2000. Ochrona georóżnorodności w Polskich
Karpatach. Wydawnictwo Kartograficzne Polskiej Agencji Ekologicznej
S.A., Warszawa.
Bieda F., 1959. Paleontologiczna stratygrafia eocenu tatrzańskiego i fliszu
podhalańskiego. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 149: 215-221.
Gołembski G., 2002. Kompendium wiedzy o turystyce. PWN, Warszawa,
Poznań.
Klimaszewski M., 1978. Geomorfologia. PWN, Warszawa.
Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa
Młodziejowski J., 1948. Wodospady w Kacwinie na Spiszu. Ochrona Przyrody, 18: 143-148.
Rogalewski O., 1974. Zagospodarowanie turystyczne. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa.
Ziętara T., Lis J., 1986. Part of geological structure in evolution of waterfalls
in the Flysch Carpathians. Folia Geogr., 18: 31-50.
31
Geoturystyka 1 (2005) 32
Ortisei (Włochy) dolina Val Gardena, fot. M. Doktor • Ortisei, Val Gardena Valley (Italy), phot. M. Doktor
32
Geoturystyka 1 (2005) 33-42
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
Geoturist route in the Złockie stream valley
Alicja Kicińska-Świderska, Marcin Łasak
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;
e-mail: [email protected], [email protected]
ogranicza go uskok Milika – Szczawnika, zaś od południowego
wschodu uskok Muszyny – Góry Parkowej (Fig. 1). Głównym
elementem tektonicznym tego obszaru i jego najbliższych
okolic jest antyklina Szczawnika – Złockiego – Jastrzębika
o kierunku prawie równoleżnikowym. Podłużna dyslokacja
dzieli obszar na dwa elementy tektoniczne: północny i południowy. W północnym skrzydle występuje formacja łupków
z Malinowej, formacja szczawnicka, pstre łupki, a następnie
formacja z Zarzecza i piaskowce z Piwnicznej. Od południa,
do dyslokacji przylega formacja z Zarzecza z ogniwem piaskowców krynickich, które kontynuują się prawie do Muszyny
i Powroźnika (Chrząstowski, 1992).
Treść: W artykule przedstawiono propozycję trasy geoturystycznej
w dolinie potoku Złockiego, w gminie Muszyna. Ukazuje ona
różnorodność atrakcji geoturystycznych i procesów geologicznych
jaką możemy zobaczyć na tak niewielkim obszarze, są to: formacje
skalne, liczne źródła wód mineralnych, mofety oraz ochry.
Słowa kluczowe: trasa geoturystyczna, obiekt geoturystyczny,
dolina potoku Złockiego, wody mineralne, cerkwie.
Abstract: This paper presents proposal of geoturist route which
can be done in Złockie valley. We can observed lot of different
geoturist attractions and geological processes in small arieas.
Tourists may see and know geoturist phenomenas: mofette, ochra,
rock formations and many minerals water sourses.
Key words: geoturist route, geoturist site, Złockie valley, mineral
water, church.
Dolina potoku Złockiego znajduje się w całości na terenie
Gminy Uzdrowiskowej Muszyna, w powiecie nowosądeckim (województwo małopolskie). Leży pomiędzy dwoma
mniejszymi grzbietami odchodzącymi od głównego grzbietu
– Jaworzyny Krynickiej. Ukształtowanie terenu jest typowe
dla górskich dolin karpackich.
Do atrakcji geoturystycznych jakie obserwować możemy w
dolinie Złockiego należą: ekshalacje dwutlenku węgla o charakterze mofety powulkanicznej, wypływy wód mineralnych
oraz ochry. Proponowana trasa (Fig. 2) daje również możliwość poznania zwiedzanego rejonu pod kątem etnograficznym
i kulturowym, a także ukazuje jego niezwykle malowniczy
krajobraz. Należy ona do tras ogólno-poznawczych (KicińskaŚwiderska & Słomka, 2004).
Dolina położona jest w Beskidzie Sądeckim, wchodzącym
w skład fliszowych Karpat Zewnętrznych. Badany obszar
znajduje się w strefie krynickiej, płaszczowiny magurskiej
(Chrząstowski, 1992), a utwory budujące ją powstały w wyniku sedymentacji materiału klastycznego (o zmiennym składzie
i gęstości) w basenie magurskim na skutek działalności prądów
zawiesinowych. Odsłaniające się formacje skalne reprezentują
utwory fliszowe. Obszar doliny potoku Złockiego leży między
dwoma poprzecznymi uskokami. Od północnego-zachodu
Fig. 1. Budowa geologiczna antykliny Szczawnik-Złockie-Jastrzębik
(Chrząstowski, 1992): 1 – formacja łupków z Malinowej, 2 – formacja
szczawnicka, 3 – łupki pstre, 4 – formacja z Zarzecza, 5 – ogniwo
krynickie, 6 – ogniwo z Piwnicznej, 7 – dyslokacja podłużna, 8
– uskoki
Fig. 1. Geological structure of Szczawnik- Złockie- Jastrzębik
anticline (Chrząstowski, 1992): 1 – Malinowa Shale Formation,
2 – Szczawnica Formation, 3 – variegated shales, 4 – Zarzecze
Formation, 5 – Krynica Member, 6 – Piwniczna Member, 7 – long
displacement, 8 – faults
Proponowany przebieg
trasy geoturystycznej
Trasa w zależności od sposobu przemieszczania się przyjmuje dwa warianty. W pierwszym - pieszym wariancie trasa
rozpoczyna się przy zabytkowej cerkwi w Jastrzębiku i biegnie
33
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
Fig. 2. Mapa planowanej trasy geoturystycznej w dolinie potoku Złockiego (mapa topograficzna 1:25 000) • Map of the planning geoturist
route in Złocki stream valley (1: 25000 topographic map modified after)
Trasa w obu wariantach ma długość ok. 11 km, a orientacyjny czas jej pokonania w wariancie pierwszym wynosi
6 h, zaś w drugim ok. 4h. Charakteryzuje się małą, a tylko
miejscami średnią skalą trudności. Ze względu na wielkość obiektów zaleca się zwiedzanie trasy w grupach nie
większych niż 15 osób. Taka liczebność grupy zapobiegnie
obniżeniu komfortu zwiedzania. Punkt początkowy i końcowy trasy znajduje się w odległości mniejszej niż 500 m
od przystanków komunikacji autobusowej. Trasa ta może to
być propozycją dla turystów i kuracjuszy przebywających w
pobliskich uzdrowiskach.
dalej drogą w kierunku Złockiego. Przed zabudowaniami wsi
Złockie skręca w prawo i dochodzi do szlaku turystycznego
zielonego, a nim dalej do cerkwi w Złockiem. Dalej trasa
wiedzie drogą asfaltową do cerkwi w Szczawniku, a ostatnim
etapem jest odcinek wiodący do ruin zamku muszyńskiego.
Wariant drugi zakłada pokonywanie trasy przy pomocy
środka transportu (rower, samochód, bus). Różni się on od
pierwszego wariantu odcinkiem prowadzącym drogą asfaltową
przez wieś Złockie, zamiast zielonym szlakiem turystycznym.
W tym wariancie konieczne są również krótkie piesze podejścia do zwiedzanych obiektów.
34
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
Fig. 4. Odsłonięcie formacji szczawnickiej w dolinie potoku Złockiego, fot. A. Kicińska • The outcrop of Szczawnica formation in
Złocki stream valley, phot. A. Kicińska
się z tablic informacyjnych umieszczonych przy obiekcie przez
twórców Szlaku Architektury Drewnianej.
Po przejściu około 1km w górę potoku Jastrzębik skręcamy
na zachód, gdzie w przekopie drogi Złockie - Jastrzębik odsłania
się formacja szczawnicka (punkt 2, Fig. 2). Najwyraźniejszy
Fig. 3. Grekokatolicka cerkiew w Jastrzębiku, fot. A. Kicińska •
Orthodox church in Jastrzębik, phot. A. Kicińska
Pierwszym punktem na trasie jest Cerkiew p.w. Św. Łukasza w Jastrzębiku (punkt 1, Fig. 2). Położona jest przy
drodze głównej w górnej części wsi Jastrzębik, około 800 m
poniżej drogi łączącej Jastrzębik ze Złockiem. Pierwsza parafia
grekokatolicka istniała tu od 1651 r. założona przez biskupa
Piotra Gębickiego (Rucka, 1993). Wsie Złockie, Szczawnik,
Jastrzębik, podobnie jak duża część Beskidu Sądeckiego, do
roku 1947 zamieszkałe były licznie przez Łemków (zaliczanych do górali ruskich), stąd ich przynależność do kościoła
grekokatolickiego i spuścizny jaką pozostawili w postaci
licznych cerkwi rozsianych po Sądecczyźnie. Obiekt został
zbudowany w pierwszej połowie XIX w. zgodnie ze stylem zachodniołemkowskim. Jest to budynek drewniany, trójdzielny,
posiadający jedną nawę, w której to w prezbiterium widzimy
kopuły namiotowe, łamane uskokowo. Każdą z części cerkwi
pokrywa dach innego kształtu (Darmochwał, 2001). Dolna
część budynku obita jest gontem, natomiast wyższe partie
oszalowane są deskami (Fig. 3). Jednak najciekawsze elementy
warte obejrzenia, częstokroć starsze od samej świątyni, kryją
się w jej wnętrzu. Godna polecenia jest ornamentalna polichromia wykonana w 1801 r. oraz dziewiętnastowieczny ikonostas barokowo-klasycystyczny. Najcenniejszymi zabytkami
tego obiektu są osiemnastowieczne ikony przedstawiające
Chrystusa Pantokratora (Wszechwładcę) wraz z apostołami.
Umieszczone są one na chórze świątyni. Wszystkie powstały
w drugiej połowie XVII w. (Rucka, 1993). Dodatkowego kolorytu dodaje cerkwi drewniane ogrodzenie wraz z dzwonnicą
pełniącą jednocześnie funkcję bramy wejściowej. Dzwonnica
została wybudowana na początku XX w. Ma budowę słupową
i blaszany, namiotowy dach z kopułką. Cerkiew posadowiona
jest na niewielkim wzgórzu, wyraźnie zaznaczając się w krajobrazie wsi. Wejście do wnętrza świątyni możliwe jest niestety
tylko w czasie nabożeństw, gdyż na co dzień cerkiew jest
zamknięta. O historii i zabytkach cerkwi możemy dowiedzieć
Fig. 5. Mapa geologiczna górnego fragmentu doliny potoku Złockiego
(Chrząstowski, 1992 – zmodyfikowana): 1 – łupki z Malinowej, 2
– formacja szczawnicka, 3 – ogniwo krynickie, 4 – łupki pstre, 5
– formacja z Zarzecza, 6 – ogniwo z Piwnicznej, 7 – Potok Złocki
i jego dopływy, 8 – droga Złockie – Jastrzębik, 9 – nasunięcie, 10
– granica warstw, 11 – uskok
Fig. 5. Geological map of upper part of in Złocki stream valley
(Chrząstowski, 1992 – modified): 1 – Malinowa Shale Formation, 2
– Szczawnica Formation, 3 – Krynica Member, 4 – variegated shales,
5 – Zarzecze Formation, 6 – Piwniczna Member, 7 – Złocki stream
and his tributaries, 8 – Złockie – Jastrzębik route, 9 – overthust, 10
– boundary between the lithostratigraphic units, 11 – fault
35
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
fragment odsłonięcia, ciągnącego się na przestrzeni kilkudziesięciu metrów, znajduje się bezpośrednio pod przydrożną
kapliczką. W odsłonięciu tym ukazuje się drobnoziarnisty
piaskowiec o wapnistym spoiwie (Fig. 4). Jego barwa waha
się od popielato-szarej do stalowoniebieskiej. Piaskowiec charakteryzuje się budową płytową i dającą się zauważyć teksturą
skorupową. Występujące w skale drobne spękania wypełnione są krystalicznym kalcytem (Unrug, 1969). Odsłonięcie
znajduje się w bardzo dogodnym miejscu, bezpośrednio przy
drodze Złockie – Jastrzębik. Jest bardzo łatwo zauważalne.
Niestety pobocze drogi w tym miejscu jest bardzo wąskie,
uniemożliwiające zaparkowanie samochodu. Można to jednak uczynić kilkadziesiąt metrów dalej w stronę Złockiego
na poboczu drogi.
Około 200 m powyżej przecięcia potoku z drogą Złockie
– Jastrzębik znajduje się odsłonięcie pstrych łupków (punkt
3, Fig. 2). Kompleks zbudowany jest głównie z łupków
wiśniowo-czerwonych, rzadziej seledynowo-niebieskich.
Są one ilasto-margliste z fukoidami (śladami żerowania).
Wśród pakietów łupków pojawiają się cienkoławicowe,
drobnoziarniste piaskowce barwy ciemnoszarej, miejscami
zielonej. Zarówno łupki jak i piaskowce rozpadają się na
nieregularne fragmenty. Ta cecha powoduje, że wszystkie
ich odsłonięcia są stosunkowo nietrwałe, dowodem jest
tworząca się w środowisku wilgotnym zwietrzelina w postaci
czerwono-zielonego iłu, bądź też w postaci kremowo-czerwonego nalotu, pokrywającego skarpy potoku (Unrug, 1969).
Łupki pstre występują w pasie rozciągającym się pomiędzy
fragmentami górnych biegów tych potoków (Fig. 5). Skały
należące do tego wydzielenia są atrakcyjne pod względem
geoturystycznym ze względu na fakt, że należą do starszych
utworów jakie występują na terenie Beskidu Sądeckiego w
ramach podjednostki krynickiej. Aktualnie skały tej formacji
odsłaniają się w dwóch miejscach. Pierwsze z nich (Fig. 6)
znajduje się w skarpie potoku, na jego lewym brzegu ok. 200
m powyżej drogi Złockie – Jastrzębik w górę biegu potoku
(Fig. 2). Drugie odsłonięcie znajduje się w górnym biegu
prawego dopływu potoku Złockiego, kilkanaście metrów
poniżej miejsca, w którym nad potokiem przebiega linia
wysokiego napięcia. Dostęp do tego odsłonięcia jest utrudniony, gdyż przebiega przez działkę prywatną.
W górnym fragmencie potoku Złockiego, 30 m poniżej
przebiegu linii wysokiego napięcia znajdujemy kolejną
ciekawostkę geoturystyczną, jest to mofeta im. prof. H.
Świdzińskiego oraz źródła wód mineralnych i osady ochry
(punkt 4, Fig. 2).
Pod pojęciem ekshalacji rozumiane jest w geologii suche, na
ogół chłodne, powierzchniowe wydobywanie się gazu. Najpospolitszym składnikiem ekshalacji jest dwutlenek węgla (CO2),
rzadziej metan (CH4), a bardzo rzadko siarkowodór (H2S).
W ramach pojęcia „ekshalacja” mieści się również otwór, przez
który wydobywają się wspomniane gazy. Chłodne wyziewy
gazów o genezie wulkanicznej lub post-wulkanicznej nazywamy mofetą. Na obszarze Złockiego mamy do czynienia z
ekshalacjami takich ilości dwutlenku węgla, których nie są
w stanie dostarczyć żadne procesy wietrzeniowe. Dwutlenek
węgla może być zatem pochodzenia tylko głębinowego. Jak
wykazują badania izotopowe węgla zawartego w CO2, CH4
i HCO3, pochodzi on w głównej swojej masie z odgazowania
bardzo głębokich stref skorupy ziemskiej, lub nawet z górnego
płaszcza Ziemi. Gazy migrują poprzez rozłamy tektoniczne
w głębokim podłożu łańcucha Karpat i dochodzą do powierzchni Ziemi poprzez uskoki oraz strefy nasunięć tektonicznych w obrębie samych Karpat (Świdziński, 1965).
Fig. 7. Mofeta im. Prof. H. Świdziskiego w Złockim, fot. A. Kicińska
• The mofette named after prof. H. Świdziński in Złocki, phot. A.
Kicińska
Fig. 6. Pstre łupki w sąsiedztwie wkładek piaskowców w dolinie potoku Złockiego, fot. A. Kicińska • Variegated shales in surrounding of
intercalated sandstone in Złocki stream valley, phot. A. Kicińska
36
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
Wyziewy dwutlenku węgla są tu bardzo rozpowszechnione,
zwłaszcza w górnej części doliny potoku Złockiego. Trudno
je jednak zauważyć w terenie, jeśli gaz nie wydobywa się w
źródłach, dnach potoków czy też zagłębieniach wypełnionych
wodą. Najintensywniejszym obszarem występowania suchych
ekshalacji dwutlenku węgla jest pasmo łąk szerokości do
200 m i powierzchni ok. 0,4 km2, rozciągające się pomiędzy
górnymi częściami wsi Jastrzębik i Złockie. Stwierdzono tu
prawie czterdzieści wyraźnych ekshalacji, przy czym największy obszar wydobywania się CO2 ma powierzchnię ok.
25 m2 (Ciężkowski, 2002). Właśnie ta największa ekshalacja
została uznana za pomnik przyrody nieożywionej (1998 r.)
i nosi imię wybitnego geologa prof. Henryka Świdzińskiego.
Znajduje się w źródłowej części potoku Złockiego, około
500 m w górę od wsi, a ponad 100 m w dół od skrętu drogi ze
Złockiego do Jastrzębika. Mofeta ta została odkryta w roku
1938 przez L. Watychę, choć miejscowej ludności znana była
niewątpliwie od dawna (Świdziński, 1965). Jest ona łatwa do
zlokalizowania, gdyż większość gazu wydobywa się spod
dna potoku. Obecność swoją ujawnia poprzez tworzenie charakterystycznych baniek, tworząc tzw. bełkotki (Fig. 7). Ilość
ulatniającego się stąd gazu szacuje się na 10 m3/min, co daje
około 15 tys.m3/dobę (Rajchel & Rajchel, 2000). Jego skład to
głównie CO2 w ilości 98,6-99,4%, azot ( 0,25-1,02%) i metan
( 0,33-0,39%) (Chrząstowski, 1992). Obok mofety, na lewym
brzegu potoku, znajdują się dwa źródła wód mineralnych.
Wypływom wód towarzyszą również ekshalacje dwutlenku
węgla. W źródle pierwszym gaz wydobywa się w stosunkowo
dużych ilościach przy małym wypływie wody. Procesowi temu
towarzyszy odgłos głębokiego, złowrogiego bulgotania, najbardziej efektowny ze wszystkich miejsc, w których występują
ekshalacje. Drugie źródło wyprowadza mniejsze ilości CO2,
jednak są one lepiej widoczne ze względu na znacznie większą
ilość wody wypływającą źródłem.
Źródłom wód mineralnych w rejonie Złockiego towarzyszy
charakterystyczny osad o barwie zmieniającej się od jasnożółtej do czerwono-rdzawej tzw. ochra. Osad ten ze względu na
swój kolor nazywany był często rudawką. W dolinie potoku
Złockiego ochry występują stosunkowo często, pokrywając
koryto potoku na długości około 200 m. Początek osadów
możemy zaobserwować już w odległości 50 m poniżej przecięcia drogi Złockie-Jastrzębik z potokiem. Tworzenie się ochr
przy źródłach wód mineralnych zależne jest od naturalnych
własności tych wód, zwłaszcza od temperatury oraz składu
chemicznego wypływającej wody. Ważna jest także prędkość
wypływu oraz obecność w wodzie bakterii żelazistych Ferribacterium sp. Jednak bezpośrednim czynnikiem powodującym
wytrącanie się ochr jest zmiana równowagi fizykochemicznej
wody, a zwłaszcza zmiany potencjału utleniająco-redukcyjnego oraz odczynu pH (Hubicka-Ptasińska i in., 1984). Wody
mineralne Złockiego to szczawy, a więc wody bogate w
dwutlenek węgla. Obecność tego gazu powoduje wyjątkową
łatwość rozpuszczania się w nich żelaza dwuwartościowego
(Fe2+). Występuje ono zwykle w formie uwodnionego węglanu żelazawego, związku nietrwałego, charakteryzującego
się dużą czułością na zmiany równowagi roztworu. Podczas
wypływu wody na powierzchnię ulatnia się znaczna część
dwutlenku węgla, co powoduje automatycznie proces utlenia-
Fig. 8. Osady ochry na tle roślinności bagiennej, fot. A. Kicińska •
The ochre deposit on the marsh plants, phot. A. Kicińska
nia się węglanu żelazawego do węglanu żelazowego. Węglan
żelazowy ulega dalej hydrolizie. W wyniku tego procesu i
metabolizmu bakterii żelazistych powstaje uwodniony tlenek (hydrohematyt) lub wodorotlenek żelaza (goethyt). Oba
związki strącają się w formie koloidalnej, w postaci czerwonej
galarety, barwiąc strefę przyźródłową na rdzawe barwy (Świdziński, 1972). Hydrohematyt i goethyt stanowią tylko jedną
z dwóch grup tworzących ochry. Druga grupa składników to
drobnookruchowe domieszki pochodzące z wietrzenia serii
fliszowych w strefach koncentracji ochr, a głównie minerały
przeważnie silnie zdezintegrowanych łupków, częściowo też
piaskowców, główne minerały dostarczone do tych osadów
to: kwarc, kaolinit, illit, smektyt, rzadziej chloryt i skalenie
(Hubicka-Ptasińska i in., 1984).
W okresie letnim dno potoku Złockiego porasta dosyć gęsta, niskopienna roślinność bagienna i sitowie leśne (Scirpus
silvaticus).
Wędrując w dół doliny, po przejściu 700m od punktu
poprzedniego zauważamy odsłonięcie przy ujściu do potoku
Złockiego jego prawego dopływu. Jest to piaskowiec krynicki
(punkt 5, Fig. 2), średnioławicowy, przewarstwiony cienkimi
wkładkami ilastych łupków. Piaskowce są w odcieniach
rdzawo i brunatno-żółtych, z siwawo-niebieskimi smugami.
Ich ilaste spoiwo powoduje słabą zwięzłość skały. Występuje
w nim licznie muskowit oraz stosunkowo duże kryształy
37
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
białych skaleni. Łupki przeważnie mają barwy rdzawo-żółte,
a czasem są oliwkowo-niebieskie (Unrug, 1969). Spoiwo
piaskowców, o którym wspomniano powyżej powoduje
charakterystyczne wietrzenie skały. Na terenie doliny potoku
Złockiego zlokalizowano cztery odsłonięcia tych warstw.
Trzy z nich znajdują się wzdłuż prawego dopływu potoku
Złockiego, a czwarte w miejscu połączenia obu cieków. Trzy
pierwsze to bardzo małe odsłonięcia, znajdujące się odpowiednio: 50, 220 i 300 m w górę biegu prawego dopływu,
licząc od miejsca jego ujścia. Wielkość oraz słaba dostępność
wyklucza możliwość zagospodarowania geoturystycznego
tych obiektów. Czwarte odsłonięcie znajduje się przy ujściu
prawego dopływu do potoku Złockiego i zarazem przy drodze
prowadzącej ze Złockiego do Jastrzębika. Lokalizacja ta jest
podwójnie korzystna, po pierwsze na poboczu drogi istnieje
możliwość zaparkowania samochodu, a po drugie zejście do
koryta potoku w tym miejscu jest stosunkowo łatwe.
W prawym dopływie potoku Złockiego, w środkowej części
jego biegu znajduje się źródło wody mineralnej i ekshalacje
dwutlenku węgla (punkt 6, Fig. 2). Profesor H. Świdziński
pierwszy sformułował powszechnie później przyjęty pogląd o
ich atmosferycznym pochodzeniu. Wody opadowe, w trakcie
infiltracji w głąb podłoża, ługują napotkane na swej drodze
skały, ulegając w ten sposób mineralizacji. Proces ten jest
szczególnie intensywny, gdy woda wędrująca w głąb zostanie
nasycona dwutlenkiem węgla, stając się agresywna chemicznie
(Chrząstowski & Ostrowicka, 1979). Jak zauważył Chrząstowski (1972) występowanie wód mineralnych i suchych ekshalacji CO2 na obszarze doliny potoku Złockiego charakteryzuje
pewna strefowość. Zjawisko suchych ekshalacji przybiera
największe rozmiary wzdłuż dyslokacji wyodrębniających
blok środkowy, czyli najbardziej wydźwignięty fragment antykliny Szczawnika-Jastrzębika. W rejonie Złockiego występują
głównie dwa typy źródeł wód mineralnych. Pierwszy z nich
to źródła szczelinowo-uskokowe, wypływające najczęściej w
strefach wychodni piaskowcowo-łupkowych warstw z Zarzecza. Drugi typ to źródła szczelinowe, spotykane głównie na
wychodniach piaskowców krynickich. Wydajność źródeł w
tym rejonie waha się od kilku do kilkunastu litrów na minutę.
Źródła szczelinowe są na ogół wydajniejsze, ale maksymalne
wypływy odnotowywane są w miejscach, w których szczelinowatość pokrywa się z przebiegiem dyslokacji (okolice źródła
potoku Złockiego i potok Jastrzębik) (Chrząstowski, 1972).
Kolejnym większym źródłem jest wypływ znajdujący się
w odległości 25 m poniżej ujścia do potoku Złockiego jego
prawego dopływu, po lewej stronie drogi Złockie - Jastrzębik,
około 10 m od niej. Jest to również obszar wychodni warstw
z Zarzecza. Źródło ujęte jest betonowym kręgiem, wewnątrz
którego obserwujemy ekshalacje CO2 (Fig. 9). Jednak ilość
wydobywającego się dwutlenku węgla jest nieporównywalnie
mniejsza niż w źródle, opisanym jako punkt 4. Woda wypływająca w nim to szczawa (HCO3-Ca), a jej mineralizacja wynosi
2056,4 mg/dm3 (Szajowski 2003).
Obszar doliny potoku Złockiego należy do tzw. popradzkiego zagłębia balneologicznego, jednego z najbogatszych w
wody mineralne regionów Polski. Wszystkie źródła i otwory,
którymi wypływa woda mineralna, znajdujące się w Złockim,
a także na terenie sąsiednich miejscowości (Muszyna, Jastrzę-
Fig. 9. Źródło wody mineralnej w dolinie potoku Złockiego, fot. A.
Kicińska • The mineral water spring in Złocki stream valley, phot.
A. Kicińska
bik, Szczawnik) należą do obszaru górniczego Muszyna II.
Kolejnym, siódmym punktem na naszej trasie jest cerkiew
p.w. Św. Demetriusza w Złockiem (punkt 7, Fig. 2). Obecnie
funkcjonuje jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem
Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Fig. 10). Została zbudowana w latach 1867-72 na planie krzyża, przez budowniczego
Kondracza i poświęcona w 1873 r. (Rucka, 1993). Podobnie
jak cerkiew z Jastrzębika jest trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Do budowy cerkwi użyto drewna modrzewiowego.
Od frontu, nad babińcem, znajduje się wieża o konstrukcji
słupowo – ramowej, ścianach prostych, lekko zwężająca się
ku górze. Zakończona jest ośmiobocznym hełmem ze ślepą
latarnią. Podobnie zakończona jest niewielka sygnaturka
nad prezbiterium. Nad nawą widzimy kopułę na tamburze
z wieżyczką i podwójnymi ślepymi latarniami. Dach wykonany jest z blachy, natomiast cały budynek jest oszalowany
(Rucka, 1993).
Do najcenniejszych zabytków zdobiących wnętrze cerkwi
należy klasycystyczno – rokokowy ikonostas namalowany
na deskach. Dzieło to, autorstwa rodziny Bogdańskich ze
Lwowa i powstało w drugiej połowie XIX w. Równie cenna
jest polichromia figuralno – ornamentalna, pochodząca z 1873
r. (Darmochwał, 2001). Ściany świątyni ozdobione są licznymi obrazami, wśród których na wyróżnienie zasługują ikona
Ukrzyżowanie autorstwa P. Gubalskiego (1875) i osiemnastowieczny obraz w stylu barokowym Chrystus u słupa (Rucka,
38
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
1993); inne cenne dzieło to obraz Święci Cyryl i Metody pędzla
Karola Różańskiego z Przemyśla, malowidło to pochodzi z
roku 1870 i znajduje się w bocznym ołtarzu (Darmochwał,
2001). We wnętrzu na wyróżnienie zasługują jeszcze trzy
dziewiętnastowieczne ołtarze wykonane w stylu rokokowym
oraz barokowy krucyfiks (Rucka, 1993).
Przed świątynią znajduje się wolnostojąca, drewniana
dzwonnica wybudowana w roku 1957, a obok cmentarz grekokatolicki otoczony zabytkowym dziewiętnastowiecznym
murem. Cerkiew usytuowana jest na wzgórzu, w pewnej
odległości od zabudowań wiejskich. Dojazd do obiektu jest
bardzo dobry, możliwy zarówno od strony drogi Złockie
- Jastrzębik, jak i od strony drogi prowadzącej ze Złockiego
do Szczawnika. Ponadto, do świątyni można dotrzeć również
pieszo lub rowerem wzdłuż zielonego, pieszego szlaku turystycznego prowadzącego z Muszyny na Jaworzynę Krynicką.
Przy świątyni znajduje się duży parking. Świątynia otoczona
jest wieńcem starych, rozłożystych lip, co dodaje jej majestatu
i tworzy wokół niej specyficzny klimat i zapach (zwłaszcza
latem). Stojąc na parkingu przed cerkwią możemy podziwiać
wspaniałą panoramę Sądecczyzny. Obiekt oznakowany jest
tablicą informującą o jego przynależności do Szlaku Architektury Drewnianej i prezentującą jego historię i bogactwo
zabytków.
Po odwiedzeniu cerkwi skręcamy w stronę Szczawnika,
gdzie pod adresem Złockie 79 znajduje się Sanatorium Wiarus, a w nim pijalnia wody mineralnej (punkt 8, Fig. 2). Z
odwiertu Z-VIII udostępniono wodę leczniczą w ośrodkach:
Activa, Geovita i Wiarus. Jest to woda typu szczawy 0,34%
HCO3-Mg-Ca-Na,Fe, wydobywana z głębokości około 200 m.
Zaleca się ją przy chorobach przewodu pokarmowego, chorobach alergicznych, miażdżycy, chorobach niedoboru magnezu,
wapnia, żelaza oraz takich jak: niedokrwistość, zmniejszona
odporność oraz chorobach układu moczowego.
Najdalej wysunięty w kierunku Szczawnika jest punkt
9 (Fig. 2). To cerkiew p.w. Św. Dymitra oraz źródło wody
mineralnej Za cerkwią. Cerkiew ta została zbudowana w
1841 r., prawdopodobnie w miejscu innej świątyni. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej w latach 1945-47 podzieliła
los innych cerkwi z tego obszaru i została przemianowana
na kościół rzymskokatolicki. Jest to obiekt wybudowany w
stylu zachodniołemkowskim; charakteryzuje go trójdzielność
i budowa zrębowa (Fig. 11). Całość wykonana jest z drewna
i kryta blachą. Od frontu znajduje się wieża o konstrukcji
słupowo - ramowej z izbicą, zwieńczona baniastym hełmem
ze ślepą latarnią. Podobne wykończenie posiadają również
dachy nad nawą i prezbiterium. Różnią się one jednak swą
konstrukcją. Nawę zdobi dach namiotowy, natomiast prezbiterium kalenicowy. W nawie i prezbiterium występują
kopuły namiotowe łamane uskokowo (Darmochwał, 2001).
Większość zdobiących świątynię zabytków pochodzi z XIX
w. Wymienić tu należy dwa obrazy, Ukrzyżowanie namalowany w 1854 r., oraz ikona Św. Barbara, pochodząca z 1867
r. Wystrój cerkwi zdobi również kilka zabytków z wcześniejszego okresu, które przypuszczalnie stanowiły część wystroju
poprzedniej świątyni. Jednym z takich obiektów jest boczny
ołtarz wykonany w stylu późnobarokowym, datowany na rok
1729, zawierający obraz Chrystus w grobie oraz ikonę Prze-
Fig. 10. Cerkiew w Złockiem, fot. A. Kicińska • Orthodox church in
Złockie, phot. A. Kicińska
mienienia Pańskiego. Całość uświetnia ozdobny ornament
roślinno - geometryczny (Rucka, 1993).
Cerkiew usytuowana jest tuż obok głównej drogi biegnącej
przez wieś Szczawnik. Na poboczu drogi istnieje możliwość
zaparkowania samochodu. Podobnie jak dwie pozostałe cerkwie posiada ona tablicę informacyjną Szlaku Architektury
Drewnianej. Niestety, świątynia dostępna jest do zwiedzania
tylko w czasie nabożeństw. Dodatkową atrakcją tego miejsca
jest źródełko wody mineralnej, które od miejsca swego położe-
Fig. 11. Cerkiew w Szczawniku, fot. A. Kicińska • Orthodox church
in Szczawnik, phot. A. Kicińska
39
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
Fig. 12. Pijalnia wód mineralnych w sanatorium Metalowiec w
Złockiem, fot. A. Kicińska • The mineral pump room in sanatorium
Metalowiec in Złockie, phot. A. Kicińska
Fig. 13. Ruiny zamku w Muszynie, fot. A.Kicińska • Ruins of the
Muszyna Castle, phot. A. Kicińska
Trasę geoturystyczną proponujemy zakończyć w niezwykle
barwnym zakątku miasta Muszyna, gdzie w widłach dwóch
potoków Muszynki i Szczawnika uchodzących do malowniczo zakręcającego w tym miejscu Popradu znajdują się ruiny
muszyńskiego zamku (punkt 12, Fig. 2). Dodatkowo atrakcyjność ruin podnosi ich usytuowanie na stromym wzgórzu
zwanym „Basztą”, wznoszącym się na wysokość ok. 60 m
nad poziom wód Popradu i będącym południowym skrajem
grzbietu Koziejówki.
Świetność zamku przypadała na okres od XIII do XVII
wieku. Budowla ta była jedną z najokazalszych w miasteczku
i odgrywała dwie bardzo ważne role. Po pierwsze zamek pełnił
funkcje obronne na ówczesnej granicy z Węgrami. Drugim jego
ważnym zadaniem było pobieranie cła od kupców wędrujących
szlakiem wzdłuż doliny Popradu (Kmietowicz, 1991). Historię
zamku można podzielić na dwa okresy. Pierwszy z nich rozpoczął się wraz z budową zamku; na podstawie znalezionej
ceramiki można przyjąć, że zamek powstał w XII wieku. Była
to drewniana forteca o założeniu prawie okrągłym i średnicy
około 30 m, otoczona wałem zbudowanym z kamieni, drewna
i ziemi oraz suchą fosą. Centralne miejsce warowni zajmował
budynek mieszkalny o wymiarach 6x6 m, najprawdopodobniej
była to drewniana, jednopiętrowa wieża (Cabalska, 1982).
Zamek wraz z okolicznymi ziemiami był w tym okresie
własnością biskupów krakowskich, za wyjątkiem wieku XIV
kiedy na mocy wyroku w procesie wytoczonemu ówczesnemu
biskupowi Janowi Muskacie przeszedł w ręce królewskie. W
styczniu 1474 roku zamek został zniszczony w wyniku najazdu
sił węgierskich dowodzonych przez Tomasza Tarcze, stronnika
króla węgierskiego Macieja Korwina (Kmietowicz, 1991).
Został wprawdzie szybko odbudowany i zamieszkany jeszcze
w końcu XV w, o czym świadczy znaleziony w ruinach denar
koronacyjny Jana Olbrachta z 1492 r. W latach 80-tych XV
wieku właściciele, czyli kapituła biskupstwa krakowskiego
postanowiła wznieść nowy zamek. Od tego czasu zaczyna
się drugi okres w historii zamku. Nowa budowla była już w
całości murowana i wg Marii Cabalskiej (1987) posadowiona
bezpośrednio na skale. Usytuowana została 100 m od poprzedniej budowli. Nowy zamek został ukończony na początku XVI
w, wtedy to też prawdopodobnie spalono starą warownię, aby
wzmocnić obronność nowej. Na podstawie badań M. Cabalskiej
(1987) można przyjąć, że nowy zamek miał kształt prostokąta
nia przyjęło nazwę Za cerkwią. Źródło to zostało zatwierdzone
jako pomnik przyrody nieożywionej w1998 r. Do źródła, a
ściślej do ujęcia wody dopływającej ze źródła, dochodzimy
dróżką biegnącą obok cerkwi po przejściu około 30 m. Ujęcie
jest betonowe, a dno pokryte rdzawym osadem ochry. Samo
źródło zlokalizowane jest około 50 m od ujęcia i znajduje się
za domem, na prywatnej posesji.
Woda wypływająca ze źródła Za cerkwią to szczawa HCO3Na-Ca-Mg,Fe,HBO2 o mineralizacji 3500 mg/dm3, zawierająca wolny dwutlenek węgla w ilości 2200 mg/dm3 oraz HBO2,
którego oznaczono 5 mg/dm3 (Rajchel & Rajchel, 2000).
Wody lecznicze w rejonie Złockiego są ujęte i eksploatowane
(lub były eksploatowane) kilkunastoma otworami wiertniczymi,
ale tylko siedem z trzynastu odwiertów jest aktualnie eksploatowanych. Wśród tej grupy pięć posiada na terenie Złockiego
ogólnodostępne pijalnie wód. Woda mineralna z otworów
Złockie-II i Złockie-III jest udostępniana w pijalni sanatorium
Metalowiec, i jest to kolejny -10 punkt naszej trasy (Fig. 2).
Obiekt ten położony jest w centrum wsi Złockie. Odwiert
Złockie-II udostępnia wodę typu szczawy 0,39% HCO3-MgCa-Na,Fe,CO2. Głębokość otworu, z którego wydobywana
jest woda wynosi 150 m. Woda ta szczególnie polecana jest
pacjentom cierpiącym na: nadkwasotę, chorobę wrzodową
żołądka i dwunastnicy z nadkwasotą, cukrzycę oraz zaburzenia przemiany materii.
Natomiast z odwiertu Z- III wydobywana jest z głębokości
70 m szczawa 0,14% HCO3-Ca, CO2. Uznana jest za wodę
leczniczą ze wskazaniem do stosowania przy: chorobach
wątroby i dróg żółciowych, kamicy, kamicy nerkowej, schorzeniach układu moczowego oraz otyłości.
W odległości 1 km w kierunku południowym, znajduje
się kolejna pijalnia wód mineralnych (punkt 11, Fig. 2), pozyskiwanych z otworów Józef i Stanisław (Fig. 12). Woda z
odwiertu Józef jest sezonowo dostępna również w punkcie
czerpalnym, umieszczonym kilkaset metrów od głównej pijalni
w kierunku Muszyny. Oba typy wód wydobywane opisywanymi otworami zostały uznane za wody lecznicze. Woda z
odwiertu Stanisław to szczawa 0,33% HCO3-Ca,Fe,CO2, zaś
woda z otworu Józef to szczawa 0,19% HCO3-Ca-Mg,CO2.
Pierwszy otwór pobiera wody z głębokości 150 m, a drugi z
142 m (www.cechini.muszyna.pl).
40
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
o wymiarach 80x25 m. Całość otoczona była murem o szerokości 1,2 m. W części północno-wschodniej wybudowana
została czworoboczna wieża, stanowiąca wejście do zamku.
Wieża wsparta była narożnymi skarpami osadzonymi na skale
i schodzącymi do wykopanej fosy, nad którą prawdopodobnie
był opuszczany most zwodzony (Przyboś, 1992). W części północnej fortecy znajdowały się drewniane budynki gospodarcze i
zabudowania dla służby. Ta część zamku posiadała dziedziniec
wewnętrzny z głęboką studnią. Dziedziniec z kolei połączony
był z południowo-zachodnią częścią, w której znajdował się
budynek mieszkalny o wymiarach 20x13 m (Kmietowicz,
1991). Brak remontów i modernizacji sprawił, że w drugiej
połowie XVII w. zamek przestał pełnić funkcje obronne, a w
wieku XVIII popadł w ruinę. Świadczy o tym brak wykorzystania go w czasie konfederacji barskiej (1768-1770), choć
obóz konfederatów znajdował się tylko 14 km od Muszyny.
Proces niszczenia ruin przyspieszyło założenie kamieniołomu
na południowym zboczu wzgórza zamkowego, oraz budowa
torowiska kolejowego i drogi Krynica-Nowy Sącz w latach
1962-1965 (Przyboś, 1992).
Obecny stan zamku tylko w niewielkim stopniu odsłania
walory poznawcze i krajobrazowe ruin (Fig. 13). Aby uwypuklić
znaczenie i podnieść atrakcyjność tego miejsca należałoby dokonać pewnych inwestycji. Najdroższą z nich, ale z pewnością
najbardziej podnoszącą walory turystyczne jest dokończenie
prac archeologicznych, które doprowadziłyby do odkopania
i zabezpieczenia zarysu całego zamku. Prace archeologiczne
prowadzone w latach 1973-1974 przez Marię Cabalską zostały
przerwane z powodu braku środków finansowych. Drugim koniecznym posunięciem jest uporządkowanie lasu porastającego
wzgórze zamkowe. Aby w pełni wykorzystać urok i walory tego
miejsca należałoby odsłonić szczyt wzgórza do połowy jego
wysokości, co przyniosłoby podwójną korzyść. Po pierwsze
możliwość utworzenia w ruinach zamku tarasu widokowego,
ze wspaniałą panoramą na dolinę Popradu (Fig. 14), a po drugie wyeksponowałoby zamek widoczny dziś jedynie od strony
wschodniej wzgórza. Remontu wymagają ścieżki prowadzące
na wzgórze zamkowe. Niezbędne jest też umieszczenie w
ruinach tablic informujących o historii zamku, jego budowniczych, dawnym wyglądzie a także przypomnienie legendy z nim
związanej. Ciekawym dodatkiem mogłaby być tablica z opisem
panoramy widocznej ze wzgórza zamkowego.
Fig. 14. Panorama ze wzgórza zamkowego w Muszynie, fot. A. Kicińska • The view form the castle hill in Muszyna, phot. A. Kicińska
kracza 1400. Należy wspomnieć, że bogatą bazę noclegową
posiadają również sąsiednie miejscowości: Muszyna (ok.
1700), Szczawnik (ok. 190) i Jastrzębik (ok. 50). Większość
ośrodków oferuje gościom wyżywienie, są tu też ogólnodostępne stołówki i restauracje. Ze względu na malowniczy, górski krajobraz i niezwykle czyste powietrze okolice Złockiego
są doskonałym miejscem do uprawiania turystyki pieszej oraz
rowerowej. Naprzeciw takim zainteresowanion turystycznym
wychodzą utworzone liczne piesze szlaki turystyczne, ścieżki
spacerowe oraz szlaki rowerowe. Doliną potoku Złockiego,
lub w jej pobliżu przebiegają dwa piesze szlaki turystyczne:
Muszyna – Złockie – Jaworzyna Krynicka oraz Muszyna
– Szczawnik – Pusta Wielka – Bacówka nad Wierchomlą.
W omawianym rejonie wyznaczone zostały również cztery
ścieżki spacerowe, poprowadzone malowniczymi trasami
prezentującymi wybrane atrakcje okolicy.
Zakończenie – zaproszenie
Na tak niewielkim odcinku doliny potoku Złockiego odsłania
się wiele interesujących atrakcji geoturystycznych i turystycznych. W turystyce, zwłaszcza zachodnio-europejskiej i w coraz
większym stopniu polskiej, zauważa się tendencję odchodzenia od
turystyki typowo wypoczynkowej typu 3S (sun-sand-sea). Coraz
bardziej modne stają się aktywne formy wypoczynku, w tym geoturystyka (Słomka & Kicińska-Świderska, 2004). Tworzenie tras
geoturystycznych jako alternatywnych produktów turystycznych
niewątpliwie może podnosić atrakcyjność miejscowości zwłaszcza uzdrowiskowej takiej jak Złockie. Kuracjusze są osobami na
ogół zainteresowanymi pieszymi spacerami oraz wypoczynkiem
na łonie przyrody i do nich należy skierować ofertę ciekawszego
pobytu w tak pięknym miejscu. 
Zagospodarowanie turystyczne
doliny potoku Złockiego
Miejscowość Złockie posiada bardzo dobrze rozwiniętą
bazę noclegową. W jej skład wchodzą ośrodki wypoczynkowe,
sanatoria, kwatery prywatne, gospodarstwa agroturystyczne
oraz pole namiotowe. Łączna ilość miejsc noclegowych prze-
Praca jest finansowana przez KBN nr umowy 10.10. 140.158
Summary
The route also allows students to study such processes from
a cultural and ethnographic perspective, which is further helped
by its unusually picturesque scenery. Moreover, the route enables tourists to get to know the area from an ethnographic and
The planned route is estimated to be 11 km long. It provides
for two variants: one for pedestrians and one for traffic. They
differ in a small fragment of the route. Estimated completion
time is 4 - 6 hours (Fig. 2).
41
Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Złockiego
cultural angle as well as appreciate the unusually picturesque
scenery underscoring the route.
The route’s geological processes include mofette-type
emissions of carbon dioxide, comparatively common in the
upper part of the Złocki stream valley (Fig. 5, Fig. 8). The
route could also included the largest mofettes which stand as a
monument to in animate nature and are named after the famous
professor of geology H. Świdziński (point P -4 on route, Fig.
7, Fig. 8). Emissions often accompany mineral water springs,
up to nine of which can be found in the upper section of the
Złocki stream valley. These springs mainly produce HCO3-CaMg-Fe water, with mineralisation levels of 2000 mg per dm3.
One of these springs lies on the route and has been assigned
the number P-6 (Fig. 9).
Moreover, the Złocki stream valley also includes a number of interesting rock formations (points P -2, P -3, P -5 on
the route, Fig. 4, Fig. 6). They make up the bottom part of
the Magura Nappe profile in the krynicka sub-unit (Fig. 1).
Owing to the rarity of their occurrence and also the presence
of interesting foraminifer microfauna, they are regarded as
valuable features.
The route also includes mineral water pump rooms and healing facilities available in the village of Złocki (see the points
P-8, P-10, P-11, Fig. 12). These waters are recommended in
the treatment of many diseases of the alimentary canal and the
urinary tract, and also in weight and eating disorders.
Sites of anthropological interest will include a number
of ancient Orthodox churches as well as a castle. The route
features three ancient Orthodox churches in Jastrzębik, Złockie and Szczawnik (Fig. 3, Fig. 10, Fig. 11). They are the
remaining legacy of the former occupants of this area, i.e. the
Łemkowie. These are wooden temples, whose true wealth
lies in their icons, paintings, polychromies as well as different
fittings adorning their interiors, which are often older than the
Orthodox churches themselves.
The ruins of Muszyna castle is the second object of cultural
interest on the route (Fig. 13). It is located on Baszta Hill. The
ruins are all that is left of the castle which from the 13-th to the
17-th century performed important defensive functions on the
then Polish - Hungarian border. It also served as a custom post
for tradesfolk traveling through the Poprad valley. The ruins
offer a wonderful view of Poprad valley (Fig. 14).
Literatura (References)
Alexandrowicz Z. (red.) 1996. Geoochrona Beskidu Sądeckiego i Kotliny
Sądeckiej. Studia Naturae 42: 90-94.
Cabalska M. 1982. Zespół osadniczy w Muszynie, województwo Nowy Sącz,
Gródek. Rocznik Sądecki, XVII: 275-289.
Cabalska M. 1987. Zespół osadniczy w Muszynie, województwo Nowy Sącz.
Rocznik Sądecki, XVIII: 5-18.
Chrząstowski J., 1972. Wody mineralne w Jastrzębiku i Złockiem koło Muszyny na tle budowy geologicznej. Sprawozdania z Posiedzeń Komisji
Naukowych, Oddział PAN w Krakowie, XVI.
Chrząstowski J., 1992. Muszyna-Złockie, Budowa geologiczna, wody mineralne i ekshalacje CO2. Przewodnik LXIII zjazdu Polskiego Towarzystwa
Geologicznego Koninki 17-19 września 1992, Kraków: 131-134.
Chrząstowski J., Ostrowiecka H., 1979. Budowa geologiczna i surowce
balneologiczne regionu muszyńskiego. W: Sądecczyzna południowowschodnia. T.2. Problemy gospodarki współczesnej. Zesz. Nauk. UJ. Pr.
hist. 60: 11-44.
Chrząstowski J., Nescieruk P., Wójcik A., 1993. Objaśnienia do szczegółowej
mapy geologicznej Polski 1:50000, arkusz Muszyna i arkusz Leluchów.
PIG Warszawa: 44.
Ciężkowski W., 2002. Występowanie, dokumentowanie i eksploatacja endogenicznego dwutlenku węgla w Polsce, poradnik metodyczny. Wrocławskie
Towarzystwo Naukowe: 77-86.
Darmochwał T., 2001. Beskid Sądecki. Przewodnik. Agencja TD, Białystok:
99-105.
Hubicka-Ptasińska M., Ratajczak T., Węcławik S. 1984. Ochry ze źródeł wód
mineralnych w dorzeczu Popradu. Geologia, 10: 55-87.
Kicińska-Świderska A., Słomka T. 2004. Projektowanie tras geoturystycznych.
Folia Turistica, 15: 179-184.
Kmietowicz W. 1991. Muszyński zamek – prawda i legenda. Almanach
Muszyny, 1: 5-6.
Przyboś J. 1992. Zamek w Muszynie. Almanach Muszyny, 2: 12-16.
Rajchel L., Rajchel J., 2000. Mofeta i źródła szczaw w okolicach Muszyny.
Almanach Muszyny, 10: 89-96.
Rucka B. 1993. Zabytkowe świątynie regionu muszyńskiego. Towarzystwo
Miłośników Ziemi Muszyńskiej: 12-27.
Słomka T., Kicińska-Świderska A. 2004. Geoturystyka - podstawowe pojęcia.
Geoturystyka 1: 5-9.
Szajowski D., 2003. Warunki hydrogeochemiczne wybranego fragmentu
zlewni potoku Złockiego, praca magisterska, AGH-Kraków: 67.
Świdziński H., 1965. Naturalne ekshalacje dwutlenku węgla w Karpatach
polskich. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, XXXV: 417429.
Świdziński H. 1972. Geologia i wody mineralne Krynicy. Przegląd Geologiczny PAN, 70.
Unrug R. (red.) 1969. Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach
fliszowych: 235-247. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
42
Geoturystyka 1 (2005) 43-52
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury
Wątkowskiej (Beskid Niski)
Proposals of geotourist trails across the Magura Wątkowska Range
Ewa Małgorzata Welc
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Zakład Geologii Ogólnej i Matematycznej, Akademia Górniczo-Hutnicza,
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: [email protected]
Dodatkowo trasę urozmaicają łemkowskie cerkwie, wytwory
kamieniarstwa ludowego w postaci kamiennych krzyży czy
wreszcie lokalne muzeum przemysłu naftowego a także cmentarze
wojskowe z okresu I wojny światowej.
Słowa kluczowe: trasa geoturystyczna, Łemkowie, kamieniarstwo,
rezerwat geologiczny, pomnik przyrody nieożywionej, wody
mineralne, ropa naftowa.
Abstract: The article presents the proposal of one-day
geotoutristic excursion to the Magura Wątkowska Range in the
Beskid Niski Mts (a part of the Flysch Carpathians). The area
shows variety of tourist attractions. The tradition of ‘Łemkowie’
local ethnic group provides great number of interesting objects:
from wooden Orthodox churches through roadside stone crosses
to masterpieces of folk art and cultural entertainments. Two
variants of geotouristic route are proposed. Both include the
quarry in Magurycz where sandstones have been excavated for
150 years for various purposes: construction, architecture, art
and common use. The ‘Kornuty’ geological reserve protects the
huge landslide as well as the ‘Dark Cave’ - a typical example
of crevice cave. The large ‘Devil’s Stone’ is also the monument
of inanimate nature. In the vicinity mineral water springs and
oil rigs can be visited. Additionally, the trail leads the tourist to
numerous Orthodox churches, which present a variety of forms
typical of local architecture along with the examples of stonework.
An interesting objects are also the museum of petroleum industry
and military graveyards from the World War I.
Treść: Artykuł przedstawia propozycję jednodniowej wycieczki
geoturystycznej w pasmo Magury Wątkowskiej, znajdujące się w
Beskidzie Niskim. Zwiedzany teren, administracyjnie należący do
powiatu gorlickiego, woj. małopolskie, cechuje się różnorodnością
atrakcji turystycznych. Kulturowa przynależność tutejszych ziem
do Łemkowszczyzny dodatkowo dostarcza interesujących obiektów
w postaci drewnianych cerkwi, przydrożnych kamiennych krzyży,
czy imprez folklorystycznych. Na trasie wycieczki, zaproponowanej
w dwóch wariantach, znalazły się obiekty typowo geoturystyczne.
Należy do nich kamieniołom piaskowców na Maguryczu Dużym,
z którego przez ponad 150 lat pozyskiwano surowiec do wyrobu
kamiennych krzyży i przedmiotów codziennego użytku, jak
kamienie młyńskie czy brusy. Inny obiekt to rezerwat geologiczny
„Kornuty”, przykład rozległego osuwiska wraz ze wspaniale
rozwiniętymi formami wietrzeniowymi piaskowców magurskich,
a znajdująca się w jego obrębie Jaskinia Mroczna jest typową
jaskinią szczelinową. Kolejne nagromadzenie dużych form
skalnych to pomnik przyrody nieożywionej „Diabli Kamień”, a
całości dopełniają źródła wód mineralnych i złoże ropy naftowej.
Key words: geotouristic trail, ‘Łemkowie’, stonework, geological
natural reserve, monument of inanimate nature, mineral waters, oil.
Wstęp
Flora Beskidu Niskiego ma cechy przejściowe pomiędzy
Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi, a rozległe kompleksy
leśne tego obszaru są ostoją bogatej fauny. Niepowtarzalność
przyrody, bogata populacja rzadkich gatunków zwierząt,
wyjątkowe położenie geograficzne oraz interesująca rzeźba
terenu sprawiły, że 24 listopada 1994 roku (Dz. U. nr 126,
poz.618), na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, utworzono
Magurski Park Narodowy, który działalność swą rozpoczął z
dniem 1 stycznia 1995 roku (Michalik, 1995).
Jednak tutejsze tereny to nie tylko przyroda, zwierzęta
i góry. To także bogata historia i nieodłącznie związany z nią
folklor. Ze wszystkich gór Polski, Beskid Niski zachował
najwięcej autentyzmu w naszej nowoczesnej cywilizacji.
Nie pocięły go jeszcze asfaltowe drogi, nie wyrosły wyciągi
narciarskie, hotele, kioski z pamiątkami. Życie zagubionych
wśród gór wiosek nie jest podporządkowane nowoczesności.
Można tu zobaczyć rolnika orzącego pole zaprzęgiem wołów,
Ziemia Gorlicka znajduje się w południowo – wschodnim
krańcu województwa małopolskiego, a jej obszar geograficznie położony jest w obrębie Beskidu Niskiego (Kondracki,
2000), będącego członem przejściowym między Beskidami
Zachodnimi a Wschodnimi. Beskid Niski to najbardziej
rozległe i najniższe pasmo Beskidów, a jego długie grzbiety
o łagodnych zboczach sięgają wysokości 550 – 900 m n.p.m.
(najwyższy szczyt – Lackowa, 997 m n.p.m.). Masywy górskie
w znacznej większości porastają lasy mieszane piętra pogórzy.
W szczytowych partiach pojawia się drzewostan piętra regla
dolnego, z typową dominacją lasu jodłowo – sosnowego.
Charakterystyczną cechą Beskidu Niskiego jest tzw. sucha
buczyna karpacka, poza tym obszarem występująca jedynie w
Bieszczadach (Krukar, 1999). Taki zespół czysto bukowego
lasu porasta przeważnie ciepłe i suche, południowe stoki gór.
43
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Fig. 1. Schematyczna mapa
okolic Bartnego, Wapienego
i Folusza z trasą geoturystyczną.
Obiekty geoturystyczne: 1 – Cerkiew grekokatolicka 2 – Cmentarz
3 – Pomnik pamięci ofiar
Thalerhofu
4 – Cerkiew prawosławna
5 – Kamienna kapliczka
6 – Kamieniołom
7 – Rezerwat „Kornuty”
8 – Jaskinia Mroczna
9 – Źródła wód mineralnych
10 – „Diabli Kamień”
11 – Złoża ropy naftowej
12 – Wodospad Magurski
Fig. 1. Scheme map of Bartne, Wapienne and Folusz
surroundings with geoturist
road.
Geoturist sites:
1 – Byzantine-catholic
2 – Cemetary
3 – Monument in memory of
Thalerhof Victims
4 – Ortodox church
5 – Stone wayside shrine
6 – Quarry
7 – Nature reserve “Kornuty”
8 – Dark Cave
9 – Mineral springs
10 – “Devil Stone”
a przemierzając beskidzkie szlaki, przez cały dzień nie spotka
się innego turysty. I właśnie dzięki tej zachowanej „dzikości”
jest tu co oglądać i podziwiać.
Na Ziemi Gorlickiej stykają się dwie kultury: polska i łemkowska, a tym samym dwa wyznania: katolickie i prawosławne. Niewiele jest takich regionów w Polsce, gdzie widać tak
duże różnice w mentalności ludzi, ale i tak wielką tolerancję
i szacunek względem siebie. Zaledwie kilkanaście kilometrów
od Gorlic – miasta zdecydowanie katolickiego, żyjącego tempem XXI wieku, znajdują się wsie, gdzie rytm życia wyznacza
przyroda. Ludzie mieszkający w zagubionych wśród gór
i lasów osadach, zachowali w sobie pewną nieskażoną pierwotność i szlachetność. Łemkowszczyzna to nie tylko nazwa
regionu etnograficznego, ale to też historia i teraźniejszość. To
malownicze drewniane cerkwie, kamienne krzyże przydrożne,
tragedia wysiedleń i mozolna droga powrotów. To trud budowania kultury i świadomości narodowej, ślady dawnego życia
w opuszczonych dolinach, ale i nowe domy, nowe życie. Z
kultury łemkowskiej wyrosła tutejsza architektura cerkiewna,
której najciekawsze przykłady można znaleźć w dolinach
rzek Ropy i Sękówki. Wzdłuż dolin rzek i potoków spotyka
się stare kamienne krzyże przydrożne, często będące jedyną
pozostałością dawnych wsi. Inną wreszcie część historii opowiadają cmentarze żołnierskie z okresu I wojny światowej,
powstałe na pobojowiskach bitwy gorlickiej (1915 rok). Dziś
wtopione w przyrodę i krajobraz, przypominają odwiedzającym o cenie, jaką trzeba było zapłacić za wolność i pokój.
Przedstawiona poniżej w dwóch wariantach całodzienna
wycieczka geoturystyczna w pasmo Magury Wątkowskiej,
chociaż obejmuje zaledwie część znajdujących się na Ziemi
Gorlickiej atrakcji, pozwala na zapoznanie się z historią i
folklorem tego terenu.
Krótka historia kamieniarstwa
Naszą wycieczkę rozpoczynamy od Bartnego (Fig. 1),
miejscowości malowniczo położonej w dolinie potoku Bartnianka, między masywem Magury Wątkowskiej, a pasmem
szczytów Magurycza Dużego, Dziamery i Ostrej Góry. Ta
typowa wieś łemkowska, której początki sięgają XVI wieku,
nazwę swą wzięła prawdopodobnie od barci, lub według innej
hipotezy od boru – lasu, który niegdyś bardzo gęsto porastał
tutejsze obszary (Piecuch, 1998). O dziwo jednak nigdy
nie próbowano zmieniać nazwy wsi ze względu na główne
rzemiosło z którego słynęli jej mieszkańcy – kamieniarstwo.
Otóż w okresie od połowy XVII do początków XX wieku
Bartne było niekwestionowaną stolicą kamieniarstwa, zarówno
użytkowego jak i artystycznego, a okoliczne wsie, w których
również zajmowano się tym rzemiosłem, stanowiły jedynie
dodatkowe zaplecze tej działalności. Głównym czynnikiem,
44
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Fig. 2. Cmentarz w Bartnem, fot. M. Welc • Cemetery in Bartne,
phot. M. Welc
który zadecydował o prężnym rozwoju kamieniarstwa,
była obecność doskonałego surowca skalnego w masywach okolicznych gór. Ich grzbiety zbudowane są głównie
z piaskowca. Skała odsłonięta gdzieniegdzie na powierzchni
tworzy w krajobrazie malownicze ściany, które w przeszłości
stanowiły bogate źródło surowca. Dla bartniańskich rzemieślników najważniejsze były dwa obszary jego pozyskiwania:
południowozachodnie stoki Magury Wątkowskiej i Kornut
oraz północnowschodnie zbocza Magurycza Dużego (Marczakowa, 1962). Surowiec z obu źródeł zdecydowanie różnił
się od siebie właściwościami fizycznymi i służył do wyrobu
innych przedmiotów. Dziś pozostałością po ponad dwóch
wiekach działalności artystów kamieniarzy są liczne krzyże
przydrożne, oryginalne nagrobki wiejskie na cmentarzach,
liczne choć niezbyt dobrze zachowane piwnice i spichlerze
w obrębie łemkowskich gospodarstw, czy znajdowane w
starych zagrodach kamienie młyńskie i brusy. Wędrując doliną Bartnego można podziwiać kunszt lokalnych rzeźbiarzy
uwieczniony w takich właśnie obiektach, a szczególnie warto
odwiedzić bartniański cmentarz wiejski (Fig. 2), usytuowany
w centrum wsi pomiędzy dwiema cerkwiami. Znajdują się
tam krzyże nagrobne, na podstawie których można dokładnie
prześledzić rozwój zarówno umiejętności rzeźbiarskich lokalnych artystów jak i samej formy krzyża nagrobnego. Warto też
zwrócić uwagę na samotny krzyż znajdujący się przy drodze
poniżej cmentarza – pomnik pamięci ofiar Thalerhofu, (Fig. 3)
czyli tych mieszkańców Bartnego, którzy w okresie I wojny
światowej zostali zesłani do oboz u w Thalerhofie (okolice
Grazu, Cesarstwo Austro – Węgierskie). Byli to rzeczywiści
lub domniemani przeciwnicy monarchii austriackiej, którzy
już od kilkunastu lat opowiadali się za zjednoczeniem Łemkowszczyzny z Rosją (Olszański, 1999).
Fig. 3. Pomnik pamięci ofiar Thalerhofu w Bartnem, fot. M. Welc
• Monument in memory of Thalerhof victims in Bartne, phot. M.
Fig. 4. Grekokatolicka cerkiew w Bartnem, obecnie muzeum, fot.
M. Welc • Byzantine-catholic church in Bartne, nowadays museum,
phot. M. Welc
kowska, typu północno – zachodniego (Brykowski, 1983;
Trajdos, 1990), której najstarszą częścią jest wieża pochodząca
z XVIII wieku – pozostałość poprzedniej świątyni. Budowla
stanowi doskonały przykład trójdzielności wnętrza cerkwi,
a jej położenie względem wsi zdaje się potwierdzać zasady
lokowania łemkowskich budowli sakralnych, czyli stawiania
cerkwi w samym centrum zabudowań wiejskich. Na przełomie
lat 60 i 70 XX wieku obiekt odremontowano na koszt państwa,
odtwarzając między innymi wielobarwne „malowanie” niektórych zewnętrznych elementów. Obejrzeć tu można także
barokowy ikonostas, na który składają się ikony przeniesione
z nieistniejących już cerkwi w okolicznych wsiach.
W cieniu cerkiewnych wież
O łemkowskich korzeniach tutejszej ludności przypominają wtopione w zieleń doliny dwie cerkwie obrządku
wschodniego. Są one równocześnie namacalnym dowodem
burzliwej historii tych ziem. Starsza z nich, to pochodząca z
1842 roku grekokatolicka cerkiew p.w. św. Kosmy i Damiana,
(Fig. 4) obecnie przekształcona w filię Muzeum Okręgowego
w Nowym Sączu. Jest to klasyczna cerkiew zachodniołem45
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Fig. 5. Przykład zastosowania lokalnego piaskowca w architekturze
– spichlerz w Bartnem, fot. M. Welc • Granary in Bartne as an example
of using local sandstone, phot. M. Welc
Druga świątynia to cerkiew, także p.w. św. Kosmy i Damiana, lecz obrządku prawosławnego, wybudowana w 1930
roku, po tak zwanej schizmie tylawskiej (Olszański, 1999),
której skutkiem było masowe przechodzenie ludności grekokatolickiej na prawosławie. Wnętrze cerkwi nie jest zbyt
imponujące, choć w ikonostasie wykonanym po 1928 roku
znajdują się ikony pochodzące z XVIII wieku. Warto jednak
zwrócić uwagę na samą bryłę świątyni, ponieważ stanowi ona
jeden z etapów ewolucji architektury cerkiewnej na zachodniej
łemkowszczyźnie (Trajdos, 1990).
Różne oblicza kamienia
Kierując się w górę doliny Bartnego, w kierunku Bacówki
PTTK pod Mareszką, można zobaczyć ciekawe przykłady zastosowania piaskowca w architekturze wiejskiej. W mijanych
gospodarstwach zachowało się kilka kamiennych stodół, spichlerzy (Fig. 5) oraz kamiennych podmurówek łemkowskich
chyży. Niewątpliwie do ciekawych obiektów należy także
znajdująca się w górnej części bartniańskiej doliny, kamienna
kapliczka przydrożna kuta z monolitu piaskowcowego, wykonana w 1895 roku (Fig. 6). Jej fundator, jeden z mieszkańców
Bartnego, chciał w ten sposób podziękować za pomyślność i
powodzenie, jakie go spotkało w życiu. Wykonanie kapliczki
Fig. 6. Kamienna kaplica w Bartnem kuta z monolitu piaskowcowego
(XIX w.), fot. M. Welc • Stone wayside shrine in Bartne (19th c.),
phot. M. Welc
zlecił prężnie wówczas działającej spółce kamieniarskiej Mateja Cirkota, Wasyla Graconia i Iwana Dutkanycza (Reinfuss,
1963). W latach sześćdziesiątych XX wieku żyło jeszcze kilka
osób pamiętających, że transport obiektu z kamieniołomu
nastręczał duże trudności, i że odbywał się przy pomocy
wielu par wołów.
Ze skrzyżowania dróg w sąsiedztwie kapliczki można
wybrać się na wycieczkę do jednego z miejsc eksploatacji
piaskowca magurskiego – kamieniołomu na Maguryczu
Dużym (Fig. 7). Kierując się szlakiem do Wołowca i
Banicy trasa początkowo wiedzie przez polany leśne,
po czym zagłębia się w las i łagodnie trawersuje zbocze
Magurycza Dużego, mijając ostatecznie jego szczyt z
prawej strony. Tu należy zboczyć ze szlaku i drogi leśnej
w prawo i trawersując północno – wschodnie zbocze góry
przejść jeszcze około 600 m. Na cały kamieniołom składa
się kilka oddzielnych wyrobisk, z których najciekawsze
są dwa pierwsze. Założone zostały na dużych rozmiarów
wychodniach piaskowców, poprzedzielanych ławicami
niewielkiej miąższości łupków. Występujący tu kompleks
skalny to tzw. „piaskowce z Wątkowej”, należące do
gruboławicowych piaskowców warstw magurskich wieku
dolnooligoceńskiego (Koszarski, 1976; Kopciowski, 1995).
Skały te na opisywanym obszarze budują pasma grzbietów
Fig. 7. Gruba ławica piaskowca magurskiego (2 m) z wyżej ległymi
przewarstwieniami łupków w ścianie kamieniołomu na Maguryczu
Dużym, fot. M. Welc • Big layer of Magura sandstones (2 m) with
thin layers of shales in Quarry on Magurycz Duży, phot. M. Welc
46
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Magury Małastowskiej i Wątkowskiej i wykazują tendencję
do tworzenia malowniczych skałek (Alexandrowicz, 1978).
Kamieniołom był czyny i intensywnie eksploatowany przez
miejscową ludność od ponad 150 lat aż do II wojny światowej. Dopiero po 1945 roku, na skutek masowych wysiedleń
ludności łemkowskiej w ramach Akcji „Wisła”, jego eksploatacja została przerwana (Marczakowa, 1962; Lipszyc,
1975; Łopatkiewicz, 1985). W jednej z nisz kamieniołomu
doskonale zachował się wylot rynny, z wyraźnym korytem
opadającej w dół zbocza na długości około 30 metrów.
Była to droga ułatwiająca transport urobku do wsi. Obecnie cały teren kamieniołomów wchodzi w skład wielkiego
osuwiska, które zeszło w dolinę Bartnego w nocy z 14 na
15 września 1951 roku. Do jego uruchomienia przyczynił
się prawdopodobnie m.in. wieloletni proces eksploatacji
kamienia ze zbocza góry (Wójcik, 1958; Piecuch, 1998).
Czynnik antropogeniczny niewątpliwie miał duży wpływ
na zachwianie równowagi całego zbocza, a przesiąknięte
dodatkowo wodą warstwy łupka stanowiły doskonałą powierzchnię poślizgową. Obecnie w ścianach kamieniołomu
można prześledzić profil warstw magurskich. Cały jego
obszar wraz z niszą osuwiskową o wysokości 65 m i nachyleniu 53°, został umieszczony na liście proponowanych
do zatwierdzenia stanowisk dokumentacyjnych przyrody
nieożywionej (Bąk i in., 2000).
Fig. 9. Stary budynek zdrojowy w uzdrowisku Wapienne, fot. M. Welc
• Old spa building in health resort Wapienne, phot. M. Welc
Rezerwaty, jaskinie i wody mineralne
Z centrum Bartnego można wybrać się na szczyt Magury
Wątkowskiej i do rezerwatu „Kornuty” (Fig. 8), będącego
niegdyś równie atrakcyjnym obszarem pozyskiwania kamienia
użytkowego. Do utworzenia rezerwatu bardzo mocno przyczynił się Gorlicki Oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego,
a sam chroniony teren owiany jest legendami o diabłach, zbójnikach i ukrytych skarbach. W 1935 roku wychodnie skalne
na Kornutach uznano za zabytek przyrody, który powinien
podlegać ochronie. Początkowo zajmował on obszar około 3,3
ha. Na skutek dalszych starań, na początku lat pięćdziesiątych
XX wieku teren objęto ochroną rezerwatową, a w 1964 roku
potwierdzając status rezerwatu, ostatecznie powiększono jego
powierzchnię do 11,9 ha. Od 1995 roku rezerwat Kornuty
graniczy z terenami Magurskiego Parku Narodowego. W
pierwszych latach zainteresowania wychodniami skalnymi na
Kornutach szczególną uwagę zwrócono na stanowisko kosodrzewiny Pinus mughus. Ciekawość budził fakt występowania
tego gatunku w odległości około 130 km od najbliższych,
powszechnie znanych siedzib kosówki w Tatrach, i ponad 150
km od takich samych siedzib znajdujących się w Karpatach
Wschodnich. Jednak los tego reliktu ery polodowcowej był
przesądzony. Na skutek powolnego ocieplania się klimatu,
krzewy powoli usychały i nie pomogło nawet sztuczne dosadzenie kilku roślin. Obecnie wśród bujnych pędów jeżyn
można zobaczyć jedynie uschnięte konary kosodrzewiny.
W samym rezerwacie ochroną objęto obszar rozległego
osuwiska wraz z licznymi skałkami, rozwiniętego w obrębie
gruboławicowych piaskowców i zlepieńców magurskich
podścielonych pstrymi łupkami eoceńskimi oraz warstwami
inoceramowymi (Alexandrowicz i in., 1975; Alexandrowicz,
1989; Alexandrowicz & Poprawa, 2000). Powstałe tu osuwisko jest jednym z największych i najbardziej urozmaiconych
krajobrazowo osuwisk w polskich Karpatach fliszowych
(Alexandrowicz, 1989). Malowniczo ciągnące się na długości
około 800 m ściany obrywu mają niekiedy wysokość 20 m,
a w ich obrębie rozwinęły się liczne formy skalne o kształcie
baszt, ambon czy maczug. Przedzierając się pomiędzy nimi
trzeba uważać na liczne głazy i szczeliny oraz wyloty kilku
jaskiń, powstałych na skutek ruchów masowych. Największą
Fig. 8. Piaskowce magurskie, nazywane „piaskowcami z Wątkowej”
w rezerwacie przyrody „Kornuty”, fot. M. Welc • Magura sandstones
named “Wątkowa sandstones” in nature reserve “Kornuty”, phot.
M. Welc
47
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
W połowie XIX wieku zakład leczniczy szczycił się 50 wannami i 3 willami uzdrowiskowymi (Piecuch, 1998). Później,
wielokrotnie trawiony przez pożary, stopniowo podupadał.
Wyjątkowość tego uzdrowiska polegała głównie na tym, że
znajdowało się ono w rękach chłopskich i to właśnie mieszkańcy okolicznych wiosek byli jego głównymi kuracjuszami
(Pieradzka, 1933). Skromnie urządzone, lecz tanie i dostępne
dla szerokich warstw społecznych uzdrowisko, jeszcze raz
przeżywało szybki i intensywny rozwój w okresie międzywojennym. Szybko odbudowane po zniszczeniach II wojny
światowej zatraciło jednak uzdrowiskowy charakter na rzecz
ośrodka wczasowego. Dopiero na przełomie lat 60 i 70 odbudowano w Wapiennem zakład leczniczy, a status uzdrowiska
nadano wsi dopiero w 1986 roku. Obecnie czynne są tu 4
ujęcia wód leczniczych: dwa źródła – Marta (Fig. 10) i Kamila
oraz dwa ujęcia otworowe, eksploatowane okresowo. Tutejsza
woda należy do słabo zmineralizowanych wód siarczkowych
z zawartością H2S. Jej mineralizacja waha się w granicach
0,4 – 0,5 g/dm3, a temperatura jest stała i wynosi 11,5° C
(Chrząstowski & Węcławik, 1992). Woda odznacza się niezbyt
przyjemnym, specyficznym zapachem oraz białym osadem,
który tworzy kolonie bakterii. Jej pochodzenie związane jest z
infiltracją wód opadowych w kredowo – paleogeńskie utwory
fliszowe. Obecność siarkowodoru w tutejszych wodach można
przypisać procesom utleniania siarczku żelaza do siarczanów,
które z kolei ulegają redukcji do siarkowodoru. Reakcje tego
typu mogą zachodzić jedynie w warunkach beztlenowych, przy
udziale bakterii redukujących (Rajchel & Rajchel, 1999) oraz
w obecności substancji organicznej, jako pożywki dla bakterii.
Ponieważ duże ilości takiej substancji zawiera ropa naftowa i
węglowodory gazowe, obecne w okolicach Wapiennego, można przypuścić, że właśnie to stanowi przyczynę występowania
w Wapiennem siarczkowych wód mineralnych.
Fig. 10. Źródło „Marta”, fot. M. Welc • Spring “Mart”, phot. M.
Fig. 11. Pomnik przyrody „Diabli Kamień” w Foluszu, fot. M. Welc
• Nature monument “Devil Stone” in Folusz, phot. M. Welc
z nich jest Jaskinia Mroczna, którą odkryli grotołazi z Dębicy
w 1983 roku. Miejscowej ludności była oczywiście znana już
wcześniej – o czym świadczy legenda o zbójniku Sypce z
Męciny, który właśnie w niej miał przechowywać swe łupy.
Oficjalnie zinwentaryzowano ją dopiero w 1988 roku, ale jej
ostateczną długość wynoszącą 175 m, oszacowano dopiero w
1992 roku. Wtedy też określono jej maksymalną głębokość
17 m (Pulina, 1998). Znalezienie otworu wejściowego nie
jest łatwe, ponieważ ta niewielka szczelina ukryta jest wśród
skałek i głazów niszy osuwiskowej. Zwiedzanie jaskini jest
uciążliwe ze względu na liczne zaciski i konieczność użycia
specjalistycznego sprzętu.
Z rezerwatu „Kornuty” można zejść szlakiem do wsi Wapienne, gdzie czeka na turystę kolejna atrakcja – kompleks
uzdrowiskowy ze źródłami wód mineralnych (Fig. 9). Sama
wieś została założona w połowie XVI wieku na tzw. „surowym
korzeniu”, czyli osadnicy musieli dla celów mieszkalnych
i uprawowych wykarczować las. Wieś, jak całą okolicę, w
znacznej większości zamieszkiwała ludność łemkowska,
wyznająca religię grekokatolicką. Ludności rdzennie polskiej
było zaledwie kilka rodzin. W II połowie XIX wieku istniało
tu kilka kopalń ropy naftowej, a do końca II wojny światowej
działało kilka spółek kamieniarskich. Nie obrabiano tu jednak
piaskowca na tak dużą skalę jak w Bartnem.
Źródła mineralne w Wapiennem znane były już w XVII
wieku, a w latach 1810–1815 z kąpieli zdrowotnych korzystali powracający z Rosji żołnierze armii napoleońskiej.
Ciekawostki Folusza
Ponieważ przy rezerwacie Kornuty krzyżują się szlaki
prowadzące z różnych stron na grzbiet Magury Wątkowskiej,
zamiast do Wapiennego, można wybrać inny wariant trasy.
W kierunku północno–wschodnim, zboczami masywu wiedzie droga do wsi Folusz oraz do jeszcze jednej ciekawostki
geoturystycznej w tej okolicy – do pomnika przyrody nieożywionej, zwanego „Diabli Kamień” (Fig. 11). Jest to kolejna
wychodnia dużych form skalnych, będąca skutkiem erozji
piaskowców magurskich, uznana za największą tego typu w
Beskidzie Niskim (Beskid Niski, 1999). Od strony południowej na szczyt skałek o wysokości ponad 10 m prowadzi wąska
ścieżka, a przyglądając się ich powierzchni można prześledzić
jak gruboziarnisty piaskowiec stopniowo przechodzi w zlepieniec. Wyraźnie widać tu warstwowanie frakcjonalne. Diabli
Kamień został uznany za pomnik przyrody w 1957 roku i
zaklasyfikowano go do grupy „Skałki i ściany skalne” (Alexandrowicz i in., 1975). Schodząc do wsi mijamy kolejno ruiny
dużego jazu i stawy rybne. Folusz jest małą miejscowością
wczasową z 2 domami wypoczynkowymi i Domem Opieki
Społecznej. Wieś założono w XVI wieku, swą nazwę wzięła
od Folusza – urządzenia służącego do zbijania (spilśniania)
wełny. Mieszkańcami jej byli głównie Łemkowie, którzy zaj48
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Fig. 12. Schematyczny przekrój geologiczny przez złoże ropy
naftowej w Foluszu (wg Karnkowskiego 1993, uproszczony). Jednostka dukielska: 1 – Łupki cergowskie, 2 – Piaskowce cergowskie,
3 – Łupki menilitowe, 4 – Warstwy przejściowe, Jednostka magurska, 5 – Warstwy inoceramowe, 6 – Łupki pstre, 7 – Warstwy
podmagurskie, 8 – Dolne warstwy magurskie, 9 – Środkowe warstwy
magurskie, 10 – Granice nasunięcia jednostki magurskiej, 11 – Złoża
ropy naftowej.
Fig. 12. Scheme geolological cross-section through oil pool in Folusz
(after Karnkowski 1993, simplified). Dukla Unit: 1 – Cergowa shales,
2 – Cergowa Sandstones, 3 – Menilite shales, 4 – Transitional beds,
Magura Unit, 5 – Inoceramian Beds, 6 – Variegated shales, 7 – UnderMagura Beds, 8 – Magura under-beds, 9 – Magura middle-beds, 10
– Boundary of Magura Unit overthrust , 11 – Oil pools.
Fig. 13. Wodospad Magurski, fot. M. Welc • Magura Fall, phot. M.
Welc
mowali się rolnictwem, folowaniem wełny oraz w niewielkim
stopniu kamieniarstwem. W 1946 roku prof. Adam Tokarski
odkrył tu bogate złoża ropy naftowej w tzw. Fałdzie Folusza
– Mrukowej, należącym do płaszczowiny dukielskiej (Fig.
12). Intensywna eksploatacja całego złoża przypadła na lata
powojenne, a obecnie najbardziej wydajny jest pierwszy z 4
poziomów skrzydła fałdu. Powierzchnia obszaru górniczego
wynosi 1,4 km2, a tutejsza ropa należy do lekkich i średnich,
o gęstości około 0,84 g/cm3 (Karnkowski, 1993). Będąc w
Foluszu warto jeszcze wybrać się nad Wodospad Magurski
(Fig. 13), utworzony na wychodni piaskowców magurskich,
na jednym z prawobrzeżnych dopływów potoku Potasówka.
Szczególnie malowniczo wodospad prezentuje się w okresie
deszczowym, gdy płynący leśną doliną potok niesie duże ilości
wody, która dwiema kaskadami spada z progu o wysokości
około 6 m.
Fig. 14. XVI wieczny modrzewiowy kościół p.w. św. Filipa i Jakuba
w Sękowej, fot. M. Welc • Wooden church of St Philip and St James
the Apostles in Sękowa (16th c.), phot. M. Welc
pałacyk Władysława Długosza – potentata naftowego Ziemi
Gorlickiej. Z Siarami graniczy wieś Sękowa, gdzie podziwiać
można pochodzący z XVI wieku, przepiękny, modrzewiowy
kościół p.w. św. Filipa i Jakuba (Fig. 14) Obiekt ten wraz z
innymi 5 kościołami Małopolski i Podkarpacia wpisany został w czerwcu 2003 roku na Listę Światowego Dziedzictwa
Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. W sąsiadujących
z Sękową Owczarach znajduje się kolejny zabytek sakralny
I jeszcze warto zobaczyć...
Zaproponowane tutaj dwa warianty wycieczki w paśmie
Magury Wątkowskiej zawierają oczywiście tylko część atrakcji, jakie można spotkać na Ziemi Gorlickiej. Zwiedzając te
okolice warto zajrzeć do Siar, gdzie znajduje się eklektyczny
49
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
Fig. 16. Kopanka Stanisław (1852 rok). Muzeum w Libuszy, fot. M.
Welc • Pit “Stanisław” (19th c.) used to excavation of oil. Museum
in Libusza, phot. M. Welc
oddzielnej sali etnografii zgromadzono sprzęty domowego
użytku, charakteryzujące kulturę podgorlickich wsi na przełomie XIX i XX wieku.
Trasy zaproponowanych powyżej wycieczek, zachęcają do
wędrówek dolinami i szczytami Beskidu Niskiego i odkrywają
przed turystą miejsca, gdzie życie ludzkie zanikło przed pół
wiekiem. Pozostały ślady historii: samotne krzyże i kapliczki,
resztki piwnic, porzucone sady. Miłośnicy dzikiej przyrody
znajdą wiele ciekawostek w pasmach Magury Małastowskiej
i Wątkowskiej. Tam pojawiają się główne atrakcje geoturyFig. 15. Cmentarz nr 59 z okresu I wojny światowej na Przełęczy
Małastowskiej, fot. M. Welc • The First Word War cemetery (59) on
Małastów pass, phot. M. Welc
– grekokatolicka cerkiew p.w. Opieki Bogurodzicy, która wraz
z kościółkiem w Sękowej jest laureatem prestiżowej nagrody
EUROPA NOSTRA, przyznawanej za wybitne osiągnięcia
w dziedzinie konserwacji zabytków. Kierując się dalej w
stronę przejścia granicznego w Koniecznej, na przełęczy
Małastowskiej spotykamy 3 cmentarze z okresu I wojny
światowej, na których spoczywają żołnierze polegli w maju
1915 roku w bitwie pod Gorlicami. Szczególnie cmentarz nr
59 (Frodyma, 1995) położony na południowo – zachodnim
stoku Magury Małastowskiej zasługuje na uwagę, ze względu
na surowiec użyty do jego budowy (Fig. 15). Wykorzystane tu
bloki piaskowca nie są wykute w postaci gładkich i równych
prostopadłościanów, lecz stanowią bryły o nierównej, lekko
owalnej powierzchni. Piaskowce, z których uformowano
kamienne bloki, nie wykazują jakiegokolwiek warstwowania
czy laminacji. Mają charakter fluksoturbidytów, czyli osadów
powstałych w basenie fliszowym na skutek spływów grawitacyjnych. Warto jeszcze wspomnieć o Muzeum Przemysłu
Naftowego i Etnografii w Libuszy – wsi położonej kilka
kilometrów na wschód od Gorlic. Zostało ono założone przez
Annę i Tadeusza Pabisów w 1977 roku, w celu zachowania
i upowszechniania historii przemysłu naftowego na Ziemi
Gorlickiej. Na ekspozycję muzealną składa się szereg makiet
różnego typu szybów (Fig. 16) i urządzeń naftowych (Fig.
17), znajdujących się na wolnym powietrzu, oraz bogata
kolekcja lamp naftowych i pamiątek po nafciarzach. W
Fig. 17. Destylarnia nafty, poł. XIX w. Muzeum w Libuszy, fot. M.
welc • Oil distillery (19th c.). Museum in Libusza, phot. M. Welc
50
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
styczne w postaci malowniczych wychodni skalnych, jaskiń
czy osuwisk.
Każda z takich atrakcji nie może być jednak przedstawiona
indywidualnie. Specyfiką tego terenu są wzajemne powiązania
między kulturą, historią i przyrodą. I tak, mówiąc o cerkwiach,
należy wspomnieć o ich budowniczych – Łemkach. Podziwiając wtopione w krajobraz przydrożne krzyże nie można
pominąć ich twórców, sposobu pracy i rodzaju surowca skal-
nego, z którego powstały te dzieła. Podziwiając malownicze
formy skalne, nasuwają się pytania o budowę geologiczną
terenu, która z kolei wyjaśnia występowanie tu złóż ropy
naftowej i wód mineralnych. Te ciekawostki geologiczne są
oczywiście obrośnięte wieloma miejscowymi legendami, co
znów przybliża nas do mieszkańców tych ziem, ich folkloru,
kultury i sposobu życia. 
Summary
The areas of Bartne, Wapienne and Folusz (Fig. 1) belong to
the Beskid Niski Mountains, the lowest and the most extended
part of all the Beskidy Mts. (Kondracki, 2000). The following
paper describes two alternative geotouristic excursion into the
Magura Wątkowska Range.
Both excursion start in Bartne, a little village settled
by members of the ethnic group named “Łemkowie”. The
“Łemkowie” ethnic group have been developing for last
three hundred years and during this time they owned many
skills among which the stonework appears to be remarkable.
Bartne had been the important center of this craft from XIXth
century to 1930”s of the XXth century. The reason was simple:
there were exposures of high-quality sandstones in the top
parts of mountains surrounding the village. Two sites were
particularly important for local craftsmen: western part of the
Magura Wątkowska Mt. and the Kornuty Mts. in the south as
well as eastern slope of the Magurycz Duży Mt. in the north
(Marczakowa, 1962). Sandstones from the two sites differ
significantly in physical properties, hence, they have been
used for prodution of different details. Today we can admire
stone-cutter”s artworks: roadside crosses (Fig. 3), details in
old village cemeteries (Fig. 2) or in local architecture, as seen
in roadside shrines (Fig. 6) or granaries (Fig. 5).
In the Bartne valley we can also recognize a typical sign of
the “Łemkowszczyzna” region – two byzantine-style, catholic
and orthodox churches. Both of them bear the invocation of
St. Kosma and St. Damian, and are situated in the centre of
the village. The catholic church (Fig. 4) has been recently
converted into the museum of orthodox art.
The quarry on the Magurycz Duży Mt. (Fig. 7), one of two
sites supplying the local sandstone, is a very interesting object.
The quarry includes a few separated excavations. The top of
mountain is built of the Magura Beds and the succession of
this formation can be observed in the quarry walls. Here, the
Magura Beds comprise sandstones separated by thin shale
layers, all belonging to the Wątkowa Sandstones Member
(Koszarski, 1976; Kopciowski, 1995). The quarry had been
in operation for 150 years, until the 1945 (Marczakowa, 1962;
Lipszyc, 1975, Łopatkiewicz, 1985). Nowadays, all this area is
a part of a huge landslide, which presumably originated from
the excess of groundwaters and from mining operations.
From the Bartne village the trail leads to the Magura
Wątkowska Range where the “Kornuty” geological reserve
is an interesting object (Fig. 8). There are some legends about
devils, robbers and hidden treasures related to these unusually
shaped rocks. In XIXth century local stone cutters developed
here a quarry. Large outcrops of the Magura Sandstones,
Variegated Shales and Inoceramian Beds (Alexandrowicz
& Drzał & Kozłowski, 1975; Alexandrowicz & Poprawa,
2000) have been protected as an inanimated nature reserve
since 1964. The landslide developed in the Kornuty area is
one of the largest and most diversified in the Polish Flysch
Carpathians (Alexandrowicz, 1989). In 1983 the “Dark Cave”
was discovered in the quarry. The fissure-type cave is 175
metres long and 17 metres deep (Pulina 1998), which makes
it one of the longest caves in all the Beskidy Mts. Cave was
formed by mass-movements, thus, its sightseeing is difficult
and requires a special equipment.
The mountain trail leads from the “Kornuty” Reserve to the
Wapienne village, the local health resort. Mineral springs have
been known here since XVIIth century (Piecuch, 1998) and in
early XIXth century the Napoleon”s soldiers has already used
them for medical purposes (Fig. 9). Interesting fact is that the
Wapienne springs were owned by local farmers and utilized
for the local purposes (Pieradzka, 1933). The health resort has
been established officially in 1986. At present, two natural
springs are in exploitation: “Marta” (Fig. 10) and “Kamila”.
Sulphur waters from the Wapienne contain H2S but show rather
low TDS (4-5 g/dm3) and stable temperature of 11.5° C (Bąk
et al., 2000). The origin of the Wapienne mineral waters can
be related to the infiltration of meteoric waters into the flysch
sediments and to the presence of oil accumulations in the
neighbourhood (Rajchel & Rajchel, 1999).
Another mountain trail leads from the Magura Wątkowska
Range to the Folusz village and to another fantastic exposures
of the Magura Beds – the “Devil Stone”, also the monument
of inanimate nature (Fig. 11). This geotouristic curiosity
carved by erosion in the Magura Sandstones is acknowledged
as largest object of this type in the whole Beskid Niski Mts.
In the Folusz village the interesting objects are oil rigs. The
Folusz oil deposit was discovered in 1946 by Professor Adam
Tokarski, one of the famous polish geologists. The “Folusz
– Mrukowa Fold”, where the oil is accumulated, belongs to
the Dukla Unit (Fig. 12). Recently, the small oil field covers
1.4 km2 and density of exploited oil is about 0,84 g/cm3
(Karnkowski 1993).
The last object to visit in the area is the Magura Fall (Fig.
13) developed at the scarp of the Magura Sandstones. The most
picturesque is the view the fall after heavy rainfall when a huge
mass of water falls down from the height of 5 meters.
Such geotouristic trails enable to visit only a fraction of
the great number of attractions in this region. There are other
51
Propozycje tras geoturystycznych w paśmie Magury Wątkowskiej (Beskid Niski)
worthnoting sites, eg,: a small palace built in XIXth century
in Siary by local oil baron Władysław Długosz, the wooden
church in Sękowa (XVIth century) under the invocation of St.
Philip and St. James the Apostles (Fig. 14) included into the
UNESCO Word Heritage List, the byzantine-style catholic
church in Owczary, an interesting object famous because of
the “Europa Nostra Award”, which was granted for remarkable
achievements in conservation of this monument. At the
Małastów Pass three military graveyards from the World War
I were located. One of them (Fig. 15) is of particular value
due to a special type of sandstone applied in the construction.
Finally, the original object is the Oil Industry Museum in
Libusza, where various types of pits (Fig. 16) and oil industry
facilities (Fig. 17) are presented.
Literatura:
Alexandrowicz, Z. & Drzał, M. & Kozłowski, S., 1975. Katalog rezerwatów
i pomników przyrody nieożywionej w Polsce. Studia Naturae, ser.B, 26:
244-248.
Alexandrowicz, Z., 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych.
Kom. Nauk Geol. PAN, Oddz. Kraków, Pr. Geol. 113: 83.
Alexandrowicz, Z., 1987. Rezerwaty i pomniki przyrody nieożywionej
województwa krośnieńskiego. W: Michalik, S., (ed), Systemy ochrony
przyrody i krajobrazu województwa krośnieńskiego. Studia Naturae ser.
B, 32: 32-72.
Alexandrowicz Z., 1989. Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich.
Studia Nature ser. B, 33: 125-126.
Alexandrowicz, Z. & Poprawa, D. (ed), 2000. Ochrona georóżnorodności w
polskich Karpatach. PIG, Warszawa: 62.
Bąk, B., Radwanek-Bąk, B. Szeląg, A. Patorski, R. 2000. Objaśnienia do
mapy geologiczno – gospodarczej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Osiek
Jasielski (1038). PIG & MŚ, Warszawa: 32.
Brykowski, R., 1983. Drewniana architektura cerkiewna. Poznaj swój Kraj,
5: 6-9.
Chrząstowski, J. & Węcławik S., 1992. Surowce balneologiczne z obszaru
płaszczowiny magurskiej (Karpaty Polskie). Przegląd Geologiczny, 7:
417-429.
Frodyma, R., 1995. Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik. Tom I. Beskid
Niski i Pogórze. Rewasz, Warszawa – Pruszków: 51.
Karnkowski, P., 1993. Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. T.2.
Karpaty i zapadlisko przedkarpackie. Tow. Geosynoptyków GEOS, AGH,
Kraków: 94-96.
Kondracki. J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 344-346.
Kopciowski, R., 1995. Budowa geologiczna płaszczowiny magurskiej między Ropą a Bodakami. W: Peszat, C. & Jarzyna, J. (eds), Geologiczne
i geofizyczne badania podstawowe w poszukiwaniach, rozpoznawaniu
i ocenie złóż surowców skalnych. Materiały konferencji naukowej – Krynica: 167-174.
Koszarski, L., 1976. Rozwój najmłodszych osadów wschodniej części
płaszczowiny magurskiej. Spraw. z pos. Komis. Nauk PAN w Krakowie
XX: 174-175.
Krukar, W., 1999. Najniższy z Beskidów. Środowisko geograficzne. W: praca
zbiorowa, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty, REWASZ,
Pruszków: 17-34.
Lipszyc, J.B., 1975. Kamieniarstwo w Beskidzie Niskim. Magury 75: 46-51.
Łopatkiewicz, T., 1985. Ośrodki kamieniarstwa ludowego na Łemkow-szczyźnie środkowej. Polska Sztuka Ludowa, 3-4: 177-186.
Marczakowa, K., 1962. Kamieniarstwo ludowe u Łemków. Polska Sztuka
Ludowa, 2: 84-91.
Michalik, S., 1995. Magurski Park Narodowy. Chrońmy Przyrodę Ojczystą,
1: 19-37.
Olszański, T.A., 1999. Dawny i nowy świat Łemków. Czym była i czym
jest Łemkowszczyzna. W: Praca zbiorowa, Beskid Niski. Przewodnik dla
prawdziwego turysty: 79-94.
Olszański, T.A., 1999. Na surowym korzeniu. Historia zasiedlenia Beskidu
Niskiego. W: Praca zbiorowa, Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego
turysty: 47-53.
Piecuch, A., 1998. Nad Sękówką. Poligrafia „WILKAZ”, Gorlice: 419.
Pieradzka, K., 1933. Na szlakach Łemkowszczyzny. Kraków: 198-199.
Praca zbiorowa, 1999. Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty.
REWASZ, Pruszków: 209.
Pulina, T. (ed), 1998. Jaskinie polskich Karpat fliszowych, t.3., Warszawa:
31-34.
Rajchel, L. & Rajchel, J., 1999. Karpackie źródła wód mineralnych i specyficznych – pomnikami przyrody nieożywionej. Przegląd Geologiczny,
47: 911-912.
Reinfuss, R., 1963. Rzeźba figuralna Łemków. Polska Sztuka Ludowa, 3-4:
122-134.
Trajdos, T.M., 1990.Cerkwie łemkowskie w Polsce. Magury 90, SKPB,
Warszawa: 67-79.
Wójcik, A., 1958. Osuwiska ziemi w Beskidzie Niskim i w Bieszczadach.
Wierchy, 27: 189-194.
52
Geoturystyka 1 (2005) 53-56
Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Śląska: Skała
Monumental stone-buildings of Lower Silesia: Skała
1
Marek W. Lorenc1, Waldemar Zima2
Instytut Budownictwa i Architektury Krajobrazu Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Pl. Grunwaldzki 24, 50-363 Wrocław
2
ul. Łukasiewicza 8, m. 31, 59-700 Bolesławiec
Jedno z takich niezwykle ciekawych miejsc znajduje się
w miejscowości o wymownej nazwie Skała. W zaniedbanym
i zniszczonym parku wśród egzotycznych odmian platanów,
dębów rodem z Ameryki Północnej, świerków z Afryki i dalekiej Syberii oraz jodeł z Kaukazu, na szczycie wzniesienia
wyłania się sylwetka jednej z najpiękniejszych niegdyś rezydencji Dolnego Śląska.
Historia rezydencji w Skale sięga roku 1347, kiedy to książę
Bolko II Mały zapisał drewnianą warownię we wsi Holenstein
swojemu zasłużonemu rycerzowi Seifierdowi von Raussehndorf. Ze względu na kwitnącą w tym czasie w okolicach
Lwówka Śląskiego intensywną eksploatację złotonośnych piasków, występujących w dolinie Bobru, jak również na bardzo
dobre złoża surowca kamiennego – głównie piaskowca – nowy
właściciel postanowił wybudować gród kamienny i przenieść
się na stałe w te okolice. W 1348 r powstał kamienny dwór
obronny, który do XVI wieku, wielokrotnie modernizowany
i przebudowywany, przechodził z rąk do rąk.
W roku 1513 dwór we wsi Holenstein stał się własnością
starosty generalnego księstwa Świdnicko-Jaworskiego, Adama
von Lesta. Dzięki niemu rezydencja została wówczas przebudowana w stylu późnogotyckim. Później do XVII wieku
zasadniczych zmian i przebudów w Skale nie przeprowadzano. Dopiero w roku 1605 Chrystian Sebastian von Lest
zmodernizował i zmienił całkowity wygląd pałacu, nadając
mu renesansowy charakter. Wyróżniał się on nowym, zdobionym korpusem budowli z kolumnową loggią widokową oraz
dobudówką wieżową, z której rozpościerał się piękny widok
na malowniczą okolicę. W drugiej połowie XVII w. kolejny
właściciel Wilhelm von Gall dokonał ostatecznych zmian
w bryle budowli poprzez dodanie dwóch skrzydeł.
Od 1795 r. właścicielem rezydencji stał się hrabia Johann
Friedrich von Pückler. Jego zamiłowanie do przyrody i podróży w egzotyczne kraje zaowocowało powstaniem pięknego
parku, niepowtarzalnych kaskadowych ogrodów oraz jedynych
w tych okolicach, bogato wyposażonych szklarni z kilkudziesięcioma bardzo rzadkimi okazami roślin.
W 1800 r. pałac stał się własnością jednej z najznamienitszych rodzin śląskich – Hohenzollernów. Majątek przejęła
Paulina Maria Luiza, księżna Kurlandzko-Żagańska i żona
księcia Hermana Otto von Hohenzollern-Hechingen. Z jej
inicjatywy poddano kolejnym aranżacjom ogród, zmodernizowano liczne tarasy i kaskady oraz dobudowano schody
prowadzące do podnóża wzniesienia, na którym znajdował
się pałac. Wnętrze pałacu zostało wzbogacone o nowoczesny
i modny wystrój. Pałac tętnił wówczas życiem, a Księżna
przyjmowała znamienitych gości z całej Europy. Z zachowanych dokumentów wiadomo, że w 1809 r. w Skale przebywał z
Treść: Okolice Bolsławca i Lwówka Śląskiego budują kredowe
piaskowce przykryte osadami gliniastymi i piaszczystymi późnej
kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Piaskowce te tworzą względnie
grube ławice, systemem pionowych spękań ciosowych podzielone
na oddzielne bloki. Miąższość tych ławic jest zmienna i utrzymuje
się w granicach od 0,3 do 6,2 m. Tutejsze piaskowce są dobrze
znanym materiałem budowlanym, stosowanym w wielu miejscach
Europy. Obecnie eksploatowane są w kamieniołomach Żerkowice,
Skała, Wartowice i Czaple. Jeden z nich znajduje się w pobliżu
miejscowości Skała, gdzie w 1348 roku został wzniesiony piękny
ufortyfikowany pałac.
Słowa kluczowe: zabytki kamienne, architektura, piaskowiec,
kamieniołomy, pałac, Skała.
Abstract: Geology of the vicinity of Bolesławiec and Lwówek
Śląski in Lower Silesia includes Cretaceous sandstones overlain
by Late Cretaceous, Tertiary and Quaternary clays and sands. The
Cretaceous sandstones form thick beds cut by a system of vertical
joints into separate blocks. Thickness of beds varies from 0.3 to 6.2
meters. These Cretaceous sandstones have been well-known for
ages as construction stones widely used in Europe. Recently, the
quarries in Żerkowice, Skała, Wartowice and Czaple still extract
the sandstones. One of the quarries is located in Skała where
a beautiful fortified residency was built in 1348.
Key words: stone-monuments, architecture, sandstone, quarries,
court, Skała
Okolice Lwówka Śląskiego i Bolesławca obfitują w ciekawe historycznie miejsca, do których bezdrożami, polami
i lasami prowadzą częstokroć przecinające się oznakowane i
nie oznakowane szlaki turystyczne. Obszar ten bogaty jest też
w atrakcje geologiczne. Pośród różnych formacji skalnych,
do najbardziej atrakcyjnych należą żółte i żółtobiałe piaskowce, stanowiące ważne lokalne bogactwo naturalne, od
dawna stosowane jako główny skalny materiał budowlany.
Występujące we wsi Żerkowice bazalty (stare wyrobiska na
wychodni bazaltów) nie mają znaczenia przemysłowego.
Wykazują to badania geologiczne zlecone i przeprowadzone
w latach sześćdziesiątych poprzedniego stulecia przez Zakłady
Kamienia Budowlanego „Bolesławiec”.
53
Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Śląska: Skała
Fig. 1. Pałac w Skale, widok od strony wejścia głównego (pocztówka
z XIX w.) • The Skała Manor, view from the main entrance (XIXth
century postcard)
Fig. 2. Pałac w Skale, widok od strony wejścia głównego (widok
współczesny), fot. M. Lorenc • The Skała Manor, view from the main
entrance (recent appearance), phot. M. Lorenc
wizytą niemiecki poeta i dramaturg Theodor Körner. W trakcie
wojen napoleońskich, w czerwcu i lipcu 1813 roku kwaterował
tam feldmarszałek Macdonald. Trudny okres wojenny pałac
przetrwał bez jakichkolwiek zniszczeń. Wynikło to z bardzo
ciekawego faktu, sam Napoleon Bonaparte został ojcem
chrzestnym urodzonego w Skale syna właścicieli, księcia
Fryderyka Konstantyna. To właśnie on został dziedzicem rezydencji w Hohlstein. Książę słynął z miłości do muzyki, dzięki
jego zainteresowaniom i pasji w Skale odbywały się koncerty
największych europejskich mistrzów, a pałac stał się centrum
muzycznym Dolnego Śląska. Koncertowali w nim między
innymi Franciszek Liszt, Ryszard Wagner i Hektor Berlioz.
W 1851 r., podczas drugiego już ślubu księcia Hohenzollerna, gościł i bawił się na przyjęciu weselnym sam król pruski
Fryderyk Wilhelm IV. Po śmierci właściciela w 1869 r. nowi
właściciele postanowili przenieść się do rezydencji w Sigmaringen i zaczął się powolny upadek rezydencji w Skale.
Pałac dzierżawiono aż do 1945, kiedy na te ziemie wkroczyła Armia Czerwona. Wojska bardzo szybko rozgrabiły
wszystko, co pozostało jeszcze na zamku. Po wojnie pałac
przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Do początku lat 60.
minionego wieku organizowane tu były jeszcze kolonie dla
dzieci, ale brak środków finansowych na podstawowe remonty
i konserwację, jak również brak odpowiedniego zarządcy powodowały, że pałac stopniowo zaczął chylić się ku ruinie.
Dziś o dawnej świetności jednej z najpiękniejszych niegdyś
dolnośląskich rezydencji świadczą tylko resztki ścian, wciąż
jeszcze piękny, choć bardzo zaniedbany park oraz resztki założeń ogrodowych. O pałacu krąży kilka legend, a wśród ruin
do dnia dzisiejszego drzemie duch pałacowy, przypominając i
nucąc melodie rozbrzmiewające niegdyś w tych pomieszczeniach podczas wielkich przyjęć i bankietów, gromadzących
europejską inteligencję tamtych czasów.
Podstawowym materiałem budowlanym stosowanym
do wzniesienia pałacu w Skale i wielu innych okolicznych
obiektów był wspomniany na wstępie piaskowiec, ważne
bogactwo naturalne tego regionu. Należy on do niecki północno-sudeckiej. Jej częścią jest niecka bolesławiecka, którą
wypełniają utwory osadowe powstałe podczas górnokredowej
transgresji morskiej. Był to okres wielkiego zalewu morskiego,
który zatopił olbrzymie obszary Europy. Utwory kredowe
zajmują bardzo duże przestrzenie Wielkiej Brytani, Francji
czy Niemiec.
Zalew górnokredowy objął całą Polskę, a w niecce północno-sudeckiej tworzyły się między innymi w dużej miąższości
warstwy piaskowców.
Intensywne ruchy górotwórcze, jakie miały miejsce w koniaku i santonie, spowodowały powstanie licznych uskoków
i pęknięć. Prawie pionowe szczeliny mają charakter seryjny,
uporządkowany i geometrycznie powtarzalny. Dzielą one
grube ławice o niewielkim kącie upadu na duże, w miarę
foremne bryły. Ta charakterystyczna cecha nadaje im nazwę
„piaskowców ciosowych”.
Niecka północno-sudecka jest obniżeniem tektonicznym,
wydłużonym w kierunku WNW – ESE, w której wykształciły
się przede wszystkim miąższe pokłady piaskowców. Piaskowce te przykryte są nadkładem miąższości od 0,5 do 20 m, który
stanowią zazwyczaj utwory ilasto-piaszczyste schyłku kredy,
trzeciorzędu i czwartorzędu. Swoistą cechą ilastych osadów
trzeciorzędowych są wkładki węgla brunatnego, które można
obserwować między innymi w kamieniołomach Żerkowice i
Rakowiczki.
Pod względem petrograficznym są to piaskowce o strukturze od grubo- do drobnoziarnistej. Miejscami można zaobserwować wyraźne warstwowanie, podkreślone zmianą
wielkości ziarna, niekiedy barwy. Są to piaskowce kwarcowe
o lepiszczu przede wszystkim ilasto-krzemionkowym, niekiedy mniej lub bardziej zażelazione. Pod względem chemicznym 95 – 96 % skały stanowi krzemionka, a na pozostałą
część składają się Fe2O­3 i Al2O3 w ilości 4 – 5 % oraz CaO
i MgO – do 1 %.
Niegdyś popularne w budownictwie regionalnym, jak
również bardzo cenione w całej Europie były piaskowce
z innych okolicznych złóż, tj. Dobra, Łaziska, Żeliszów,
Wartowice i Rakowiczki. Obecnie najpopularniejsze na
rynku krajowym i zagranicznym są piaskowce ze złóż:
Żerkowice, Skała, Wartowice i Czaple. Najbardziej poszukiwanym surowcem są piaskowce kolorystycznie jednorodne
o zabarwieniu żółtym.
Najbliżej pałacu w Skale znajduje się złoże „Żerkowice
– Skała”, zlokalizowane w północno-wschodniej części niecki
północno-sudeckiej na terenie gminy Lwówek Śląski. Obszar
54
Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Śląska: Skała
Fig. 3. Pałac w Skale, widok od strony ogrodów (pocztówka z XIX w.) •
The Skała Manor, view from the gardens (XIXth century postcard)
Fig. 4. Pałac w Skale, widok od strony ogrodów (widok współczesny),
fot. M. Lorenc • The SkałaManor, view from the gardens (recent
appearance), phot. M. Lorenc
złoża obejmuje wschodnią część wzniesienia o rozciągłości
W – E o bardziej stromych stokach południowych. Występuje
tu piaskowiec kwarcowy, w miarę drobnoziarnisty, o barwie
zmiennej, uzależnionej od zawartości domieszek żelazistych,
tzn. im większy procentowy udział związków żelaza, tym
ciemniejsza jest barwa piaskowca. Pod względem wiekowym,
skały budujące złoże Żerkowice – Skała reprezentują osady
koniaku.
Ze złoża Żerkowice – Skała pozyskiwane są głównie bloki,
stanowiące surowiec do dalszej obróbki. Kamień łamany jest
tu produktem ubocznym i rzadko znajduje nabywców. Należy
wspomnieć, że podczas eksploatacji kamienia w żadnym z
czynnych obecnie kamieniołomów, do odspajania bloków
nie stosuje się metod strzałowych, gdyż pogarszają one wychodność bloków.
Miąższość piaskowców blocznych na obszarze złoża,
stwierdzona otworami wiertniczymi, jest zmienna i waha się
w granicach 1,7 – 8 m (średnio 6,3 m), przy czym najmniejsza
jest w południowej części złoża. W tym też kierunku zaznacza się sedymentacyjne wyklinowanie piaskowca zwięzłego.
Poniżej piaskowca blocznego występuje piaskowiec słabo
zwięzły, rozsypliwy, o niewielkiej miąższości, pod którymi zalegają piaski drobnoziarniste, zbliżone wyglądem do piasków
szklarskich eksploatowanych obecnie w rejonie Osiecznicy
i Kliczkowa. Nadkład na obszarze złoża stanowi rumosz
piaskowca, przykryty piaskiem, gliną i glebą o miąższości
około 2,5 m.
Piaskowiec, choć bardzo bogato i obficie reprezentowany
w tych okolicach, nie jest jedyną atrakcją geoturystyczną.
W utworach piaszczysto-żwirowych doliny Bobru występują
też, co prawda w niewielkiej ilości, domieszki złota. Udokumentowane jest wypłukiwanie złota z tych utworów już w
średniowieczu. W okresie powojennym z powodzeniem, lecz
nieoficjalnie uzyskiwano drobne ilości złota z wykorzystaniem
urządzenia do sortowania przy użyciu wody. W tym rejonie
znane są również miejsca wypłukiwania złota z utworów
fluwioglacjalnych, przede wszystkim w okolicach Ustronia
i Bolesławca.
Na odwiedzenie zasługuje park krajobrazowy „Dolina Bobru”, a w nim bardzo ciekawy zespół skał z kilkoma niewielkimi jaskiniami obecnie znany jako „Szwajcaria Lwówecka”.
Dla zmotoryzowanych turystów warto polecić odwiedzenie innych ciekawych obiektów w tej okolicy. Ze Skały
można przejechać do sąsiedniej wsi Żerkowice, w której na
szczególną uwagę zasługuje kościół oraz dwa krzyże pokutne
znajdujące w jego okolicy na poboczu głównej drogi. Oba
posiadają wyryte wizerunki narzędzia zbrodni: siekierę i widły,
przy czym oba zostały niegdyś do tego stopnia zniszczone, że
dziś są to repliki wykonane z cementu, wewnątrz zawierające
jednakże fragmenty oryginalnych krzyży.
Podróżując dalej drogą w kierunku Lwówka Śląskiego,
po prawej stronie widoczne są wyrobiska wspomnianych
wcześniej nieczynnych obecnie żwirowni. W Żerkowicach
skręcamy w lewo w kierunku Zbylutowa i po przebyciu
około 12 km dojeżdża się do miejscowości Czaple. Tutaj
znajduje się kolejny kamieniołom piaskowca, bardzo charakterystycznego dla tego regionu. Z Czapli można wrócić
w kierunku Bolesławca przez Raciborowice, gdzie warto
odwiedzić stare kamieniołomy wapienia oraz zabytkowe
piece do jego wypalania. W miejscowości Warta Bolesławiecka należy skręcić w lewo, w kierunku Wartowic. Po
drodze, między miejscowościami znajdują się kolejne dwa
krzyże pokutne i bardzo ciekawe, położone na odludziu,
mauzoleum. W Wartowicach możemy zobaczyć nieczynne
już wyrobiska najbardziej znanego piaskowca z okolic Bolesławca. Część starych wyrobisk jest już jednak zasypana, a
teren zrekultywowany. We wsi czynne okresowo są obecnie
jeszcze trzy kamieniołomy, w których można obejrzeć ściany
Fig. 5. Kamieniołom piaskowca w Skale, fot. M. Lorenc • Sandstone
quarry in Skała, phot. M. Lorenc
55
Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Śląska: Skała
piaskowcowe z pięknie widocznym uwarstwieniem, przebarwieniami wywołanymi związkami żelaza i wiele innych
ciekawych cech strukturalnych i teksturalnych. Z Wartowic,
udając się w kierunku Bolesławca, w miejscowości Łaziska
można pokusić się o odwiedzenie kolejnego nieczynnego
już wyrobiska piaskowca tak gruboziarnistego, że miejscami
przechodzącego niemal w zlepieniec.
Zaproponowana trasa stanowi tylko niewielki fragment
możliwości geoturystycznych okolic Lwówka Śląskiego
i Bolesławca. Warto wybrać się w te strony na kilka dni, które
przy dobrym zorganizowaniu będą wypełnione od świtu do
zmierzchu atrakcjami z elementami turystyki, geologii, historii,
architektury i przede wszystkim pięknymi widokami naturalnego środowiska. 
Summary
Vicinites of Lwówek Śląski and Bolesławiec are built of
Cretaceous sandstones overlain by Late Cretaceous, Tertiary
and Quaternary clays and sands. The sandstones form flatlying, relatively thick beds, separated into large blocks by
a system of vertical joints and intesively disturbed by a very
complex fault system.
Petrographic studies revealed the presence of white or
yellowish, coarse-, medium- or fine-, locally random-grained
sandstones with clay-siliceous matrix. Chemical composition
includes 95-96 wt.% SiO2, 4-5 wt.% Fe2O­3+Al2O3 and 1 wt.%
CaO+MgO.
The Late Cretaceous sandstones are well-known as valuable
building stone commonly used in Europe. In the past these rocks
were excavated in Dobra, Łaziska, Żeliszów and Rakowiczki
quarries. Recently, however, these historical quarries are closed
and abandoned, and exploitation continues in Żerkowice, Skała,
Wartowice and Czaple quarries. The ‘Żerkowice-Skała’ deposit
located close to the Skała village supplies light-grey or palebrown, medium- or fine-grained, slightly porous sandstone with
local, dark intercalations rich in iron.
Sandstone blocks extracted from the ‘Żerkowice-Skała’
quarry are then processed into construction and decorative
stones. It should be mentioned, that explosives are banned in
all these sandstone quarries.
Sandstones from the “Żerkowice-Skała” and from
other deposits in the vicinity were used for construction
of a residence in the Skała village (“Holenstein”) – one of
interesting historical monuments in the area.
The oldest, wooden fortress was built there in the XIVth
century. In 1347 Prince Bolko II Mały let the fortress to his
knight of merit, Seifried von Raussehndorf. It was really a
royal gift, as the area was famous of long-lasting and intensive
exploitation of gold placers, accumulated in the Bóbr River
valley as well as from the presence of high-quality construction
sandstones. In 1348 the new owner build a fortified stone
manor in Holenstein. Until XVIth century the manor has
been modernized and rebuilt for several times. Of particular
importance were two reconstructions: in 1513 Adam von Lest,
prefect of the Świdnica-Jawor District partly modernized
the building in Late-Gothic style and in 1605 his successor,
Chrystian Sebastian von Lest changed the whole appearance
of the court into the Renaissance style. At the break of XVIII
and XIX centuries earl Johann Fridrich von Pückler, naturist
and traveller established a beautiful park around the court
planting numerous rare trees brought from his journeys to
America, Asia and Africa. He also added cascade gardens and
greenhouses with numerous, rare plants.
In 1800 the court became a property of the Hohenzollern
family, one of the richest families in the Lower Silesia. The
interior of the manor and its surroundings were again partly
rebuilt and modernized. The court became a place where
famous persons from the whole Europe used to stay. Survived
documents prove the visits of famous poet and dramatist
Theodor Körner (1809) and field-marshal Macdonald (1813)
as well as Franz Liszt, Richard Wagner and Hector Berlioz
who performed concerts in the manor and, last but not least, the
King of Prussia Friedrich Wilhelm IV. In 1869 the successors
of the last Holenstein owner moved to Simaringen and the the
fall of the court has began.
It 1945 the Red Army soldiers plundered the building. After
the World War II the court was taken over by local farmer’s
commune and has remained in use until beginning of 1960ties. Unfortunately, lack of funds for renovation and routine
conservation works as well as poor administration caused the ruin
of the building. As a consequence, the recent appearance of this
beautiful residence is limited to the remains of building’s outer
walls and the remains of gardens and still beautiful park.
The manor and the sandstone quarries are not the only
touristic and geotouristic attractions of the area. In the vicinity
of Lwówek Śląski the “Bóbr River Valley Landscape Park”
comprises rock formations with small caves, commonly
known as “the Lwówek Switzerland”. Another interesting
sites are: church and penance crosses on the road from Skała
to Żerkowice, the Czaple sandstone quarry (mentioned above)
and the Raciborowice limestone quarry, two other penance
crosses between Warta Bolesławiecka and Wartowice villages
as well as badly devastated mausoleum of the sandstone quarry
owners near Wartowice village.
The touristic route proposed above shows only a part of
geotouristic potential of the Bolesławiec-Lwówek Śląski
area. A few-days excursion may be easy scheduled including
numerous attractions and beautiful landscape.
Literatura (References)
Milewicz, J., 1997. Górna kreda depresji północnosudeckiej. Prace Geologiczne i Mineralogiczne Uniwersytetu Wrocławskiego.
Wrzesiński, S., 2004: Zapomniane miejsca powiatu lwóweckiego. Zamki,
dwory i pałace. Lwówek Śląski.
Wrzesiński, S., 2005: Niezwykłe Rezydencje – Skała w powiecie lwóweckim,
Turysta Dolnośląski.
56
Geoturystyka 1 (2005) 57-62
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach
XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
Florencja 20-28 sierpnia 2004 r.
Geotourism, geoconservation and geology education on 32th International Geological
Congress (Florence, 20-28.08.2004)
Krzysztof Miśkiewicz
Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków
Fig. 1. Centrum kongresowe w Fortezza da Basso (Florencja), fot. K. Miśkiewicz • Congress center at the Fortezza da Basso (Florence,
Italy), phot. K. Miśkiewicz
Organizowane co cztery lata Międzynarodowe Kongresy
Geologiczne są dobrą okazją do przeglądu aktualnych priorytetów badawczych w naukach o Ziemi. W dniach 20-28
sierpnia 2004 r., odbył się we Florencji XXXII z kolei kongres
zatytułowany „From the Mediterranean Area Toward a Global
Geological Renaissance. Geology, Natural Hazards, and Cultural Heritage”. Jak podkreślano podczas obrad, „globalny renesans geologiczny” to wynik łączenia nauk o Ziemi z różnymi
przejawami działalności człowieka (np. geomedycyna, geologia
win, geoarcheologia, geomitologia, geoturytyska), co sprawia,
że są one bardziej interdyscyplinarne i zrozumiałe dla szerszego
grona odbiorców. Tym samym wzrasta ranga geologii, a także
korzyści płynące z jej zastosowań są lepiej dostrzegane.
Niemałym zainteresowaniem cieszyły się zagadnienia
związane z geoturystyką oraz geoochroną i edukacją geologiczną, stąd duża liczba prezentacji, posterów, spotkań oraz
inicjatyw z tego zakresu. Ponieważ zagadnienia te są ze sobą
ściśle związane, często pojawiały się podczas różnych sesji w
wielu różnych kontekstach. Niniejsze sprawozdanie poświęcono tym tematom.
57
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
Charakterystyka
wybranych sesji naukowych
Cities at risk, geotourism-geoparks, conflict of economy
and ecology (5 referatów, 10 posterów)
Podczas tej sesji zwrócono przede wszystkim uwagę na
ekonomiczno-ekologiczne aspekty geoturystyki wynikające z
udostępniania obiektów i obszarów geo(morfo)logicznych do
zwiedzania. Konflikt między turystyką i ochrona przyrody jest
obecnie znaczącym problemem na skale światową. Jego rozwiązaniem może być odpowiednie zagospodarowanie unikalnych
obszarów i obiektów oraz odpowiedzialne ukierunkowanie ruchu
turystycznego. Utworzona w 2000 r. Sieć Europejskich Geoparków (European Geopark Network) ma służyć promocji obszarów
o wysokich walorach geoturystycznych. Objęcie częściową
ich ochroną daje szansę na rozwój zrównoważonej turystyki.
Obecnie status europejskich geoparków uzyskało 17 obszarów.
Jako przykład zaprezentowano w tej sesji Geopark Lesvos Petrified Forest obejmujący 15.000 ha i chroniony jako pomnik
przyrody (Protection Natural Monument) na wyspie Lesvos we
wschodniej Grecji. Głównym motywem ustanowienia geoparku
są skamieniałe pnie drzew, a także pozostałości wulkanicznej aktywności skorupy ziemskiej. Utworzono tutaj muzeum naturalne
i wytyczono trasy geoturystyczne z tablicami informacyjnymi.
Organizowane są również imprezy okolicznościowe oraz kursy
geologiczne połączone z promocją idei ochrony przyrody. Przedstawiono również propozycję utworzenia podwodnego geoparku
skamieniałych pni drzew na wyspie Lesvos – pierwsze tego typu
przedsięwzięcie na skale światową.
Bardzo ciekawa prezentacja dotyczyła analitycznego modelu oszacowania zagrożeń na obszarach turystycznych bazującego na danych statystycznych natężenia ruchu turystycznego,
geomorfologii terenu oraz jego podatności na zniszczenia. Na
podstawie tego modelu klasyfikuje się obszary w zależności od
skali ewentualnych zagrożeń. Informacje takie umieszcza się
na mapach geomorfologiczno-środowiskowych wykorzystując
oprogramowanie GIS.
Podczas tej sesji zaprezentowano również atrakcje geoturystyczne północno-wschodniej Litwy, parki narodowe i pomniki
przyrody w Rosji, geostanowiska Rumunii a także zagrożenia
dla aglomeracji miejskich wynikających z aktywności tektonicznej skorupy ziemskiej, wulkanizmu i powierzchniowych
ruchów masowych.
Geomorphological sites in a cultural integrated landscape (14 referatów, 16 posterów)
Historia ludzkości jest mocno związana z krajobrazem. Sesje
te poświęcono stanowiskom geomorfologicznym (geomorphosites) oraz roli geomorfologii w krajobrazie kulturowym. Są to
miejsca ważne dla rozwoju geoturystyki, gdzie aspekt geologiczny może stać się dodatkową atrakcją turystyczną dla zwiedzających zabytki architektoniczne. Doskonałym przykładem
jest Petra i Baida w Jordanii – monumentalne dzieła wykute w
skale, wkomponowane w krajobraz pustynno-skalisty. Podkreślono jak ważna jest współzależność naturalnego ukształtowania
terenu i dziedzictwa kulturowego. Bogate „archiwum” geomorfologiczne często narażone jest na zniszczenia, dlatego musimy
nauczyć się rozróżniać przekształcenia powierzchni Ziemi, które
Fig. 2. Katedra Santa Maria del Fiore z XII w. (Florencja). Marmur
użyty do budowy fasady pochodzi ze słynnych kamieniołomów
Carrary, fot. K. Miśkiewicz • Santa Maria del Fiore cathedral church
(Florence, XII c.). Façade covered with marble originating from
famous Carrara quarries, phot. K. Miśkiewicz
w naszym mniemaniu służą dobrym celom a przekształcenia
całkowicie nielogiczne i nieuzasadnione.
W sesji przeważały włoskie propozycje promocji, ochrony
i zagospodarowania krajobrazu kulturowego, tak silnie wpisanego w historię i tradycje tego kraju. Przedstawiono różne
systemy identyfikacji, klasyfikacji i wizualizacji obszarów o
wysokich walorach geomorfologicznych mogących stać się
obiektem zainteresowania turystycznego. Zaproponowano
m.in. ochronę obszaru przekształconego w wyniku użytkowania rolniczego. Powstałe w ten sposób terasy są obecnie
atrakcją turystyczną. Ciekawa prezentacja dotyczyła wykorzystania Numerycznego Modelu Terenu (Digital Terrain
Model) w opracowaniu mapy geoturystycznej. Taki trójwymiarowy obraz pomaga łatwiej odszukać ważne stanowiska
geomorfologiczne w terenie. Obiekty oraz ich otoczenie spełniające kryteria jednocześnie ważnego obiektu kulturowego
i geo(morfo)logicznego nazwano „geocultural geosites”.
Interesującą propozycję atrakcji geoturystycznej przedstawił
prelegent z Włoch - podwodne stanowiska geomorfologiczne,
których zwiedzanie wymaga umiejętności nurkowania. To
połączenie dwóch rodzajów turystyki kwalifikowanej. Inne
ciekawe prezentacje dotyczyły takich krajobrazów jak wybrzeże
Ligurii, rejon jeziora Bajkał, Baja California Sur w Meksyku,
58
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
Alpy. Zwracano uwagę na problem ochrony miejsc, które podlegają ciągłym zmianom np. ruchome wydmy, transgredujące
lodowce górskie, erodowane klify itp. Kiedy, a nawet czy, należy
powstrzymywać procesy kształtujące krajobraz?
Geological heritage and tourism (30 referatów, 42 postery)
Obrady te to swoista reklama turystyczna, podczas której
zaprezentowano geostanowiska i krajobrazy poszczególnych
krajów i ich najatrakcyjniejszych regionów. Najciekawsze
„multimedialne podróże” dotyczyły chronionych stanowisk
przyrodniczych w Zambii, charakterystyki kilku spośród 420
geostanowisk Malezji, 1,5 miliona km2 krajobrazów Iranu,
obszarów krasowych w Brazylii, wulkanicznych atrakcji Hawai, torfowisk Holandii, krajobrazów Bawarii i wiele innych.
Wspaniałe zdjęcia prezentowane podczas tych wystąpień
podkreśliły bogatą różnorodność naszej planety, piękno krajobrazów i unikalność odsłonięć. Jednocześnie poruszano kwestie ochrony dziedzictwa geologicznego, jednakże zbyt duży
nacisk na słowa „wykorzystanie turystyczne” budzi niepokój i
zastanawia nad tym, czy granica pomiędzy uprawianiem czystej turystyki a turystyką zrównoważoną nie jest zbyt cienka.
Czy można np. pogodzić ochronę stanowisk mineralogicznych
z ich udostępnianiem turystycznym? Rosyjski przykład z Gór
Ilmen (Południowy Ural) pokazał, że poprzez kontrolowane
zagospodarowanie taki kompromis jest możliwy.
Mówiono również o problemach, z jakimi borykają się osoby
i organizacje promujące geoturystykę – brak funduszy, niezrozumienie przez decydentów, niekontrolowana eksploatacja i
kolekcjonerstwo, złe zagospodarowanie terenów itp. Pomimo tych
trudności wiele inicjatyw powstaje na całym świecie, dlatego należy
spodziewać się szybkiego rozwoju geoturystyki w najbliższych latach. Włosi zaprezentowali nową asocjację „Geologia i Turystyka”
Fig. 3. Dominacja piaskowca na placu Campo z widocznym Palazzo
Pubblico i dzwonnicą Torre del Mangia z XIII w. (Siena), fot. K.
Miśkiewicz • Sandstone pavement covering the Campo Square in
Siena (Italy), Palazzo Publico and Torre del Mangia bell tower (XIII
c.) in the background, phot. K. Miśkiewicz
Fig. 4. Toskania. Dziedzictwo kulturowe naturalnie wkomponowane w krajobraz, fot. K. Miśkiewicz • Tuscany (Italy) – an example of
cultural heritage designed as an element of the landscape, phot. K. Miśkiewicz
59
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
Fig. 5. Muzeum Geologii i Paleontologii (Florencja), fot. K. Miśkiewicz • Geological and Paleontological Museum in Florence, Italy,
phot. K. Miśkiewicz
Fig. 6. Najwcześniej znaleziony okaz to amonit (Mortoniceras
michelii) pochodzący z kolekcji przyrodnika Pier Antonio Micheli
z pierwszej połowy XVIII w., fot. K. Miśkiewicz • The earliest paleontological specimen: ammonite Montoniceras michelii originating
from the collection of naturalist Pier Antonio Micheli (first half of
XVIII c.), phot. K. Miśkiewicz
Geology – maker of cultural and geological heritage:
geosites under threat (26 referatów, 20 posterów)
„Unikalne okna do odległej przeszłości mogą zostać utracone”. Sesja ta w dużej mierze poświęcona była zagadnieniom
związanym z ochroną dziedzictwa geologicznego Ziemi tzw.
geoochroną. Prowadzący sesje dr B. Wimbledon, sekretarz
pozarządowej organizacji ProGEO (Europejska Asocjacja
Ochrony Dziedzictw Geologicznego), krótko objaśnił jej historię, cele i zadania. Przedstawiciele państw członkowskich
ProGEO zaprezentowali swoje dokonania w realizowanym
projekcie IUGS - GEOSITES polegającym na wytypowaniu najbardziej reprezentatywnych stanowisk i obszarów
geo(morfo)logicznych do międzynarodowej bazy danych.
Wspaniałe zdjęcia i charakterystyki geostanowisk z większości
krajów europejskich uświetniły tą sesje zarówno w prezentacjach jak i posterach. Nie zabrakło również referatu z Polski.
Autor sprawozdania przedstawił wspólną prezentacje (Z.
Alexandrowicz, V. P. Grytsenko, A. Ivchenko, K. Miśkiewicz,
utworzoną w 2003 roku w ramach promocji dziedzictwa geologicznego kraju oraz udostępnioną w Internecie bazę danych skał
wykorzystywanych w budownictwie (www.italithos.uniroma3.
it). Drukowanych jest coraz więcej map geoturystycznych i materiałów promujących dziedzictwo geologiczne. Podkreślono, że
geoturystyka to nie tylko wycieczki do odsłonięć ale również takie
ciekawe zagadnienia jak kamień w architekturze, historia odkryć
geologicznych, stare mapy geologiczne, muzea i wystawy, giełdy
minerałów i skamieniałości, filmy przyrodnicze. Znamienne jest
to, że słowo „geoturystyka” jest jednak wciąż rzadziej używane
niż „turystyka geologiczna”.
60
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
V. Vinokurov) dotyczący osiągnięć Grupy Roboczej Europy
Centralnej (Polska, Ukraina, Białoruś), której przewodniczy
Prof. Z. Alexandrowicz z Instytutu Ochrony Przyrody PAN w
Krakowie. Objaśniono regulacje prawne dotyczące ochrony
zasobów przyrodniczych poszczególnych państw oraz postęp
w kompletowaniu narodowych baz danych stanowisk i obszarów geologicznych i geomorfologicznych. Ich liczba (Białoruś
– 10, Ukraina – 49, Polska – 166) w przypadku Polski ciągle
się zwiększa. Baza danych reprezentuje wszystkie najważniejsze regiony naszego kraju i będzie podstawą do opracowania
polskiej czerwonej księgi geostanowisk.
Podczas sesji poruszano takie zagadnienia jak ogólnoświatowa promocja geoochrony, konieczność wypracowania równowagi pomiędzy ochroną przyrody ożywionej i nieożywionej,
znaczenie geoturystyki i geoparków w ochronie przyrody. Za
zadanie priorytetowe uznano ukończenie narodowych baz
danych geostanowisk. Przytoczono również najważniejszy
jak dotąd dokument międzynarodowy dotyczący geoochrony
– Rekomendacja Unii Europejskiej w zakresie ochrony dziedzictwa geologicznego – wypracowany przez Grupę Roboczą
Dziedzictwa Geologicznego działającą przy Komisji Rady
Europy d.s. Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej.
Przedstawiciele krajów pozaeuropejskich – Irak, Brazylia,
Indie, Mozambik, Kanada, USA – również prezentowali swoje
prace na rzecz ochrony przyrody nieożywionej. Zwracano szczególną uwagę na zagrożenia stanowisk geologicznych wynikające zarówno z eksploatacji jak również turystyki. Podkreślono,
że kontrola przemysłu wydobywczego zależy w dużej mierze
od polityków, inwestorów, urbanistów, dlatego do nich powinna
być skierowana promocja zrównoważonego rozwoju.
Fig. 7. Złocone drzwi z brązu na Piazza del Duomo (Florencja) przedstawia sceny ze Starego Testamentu, fot. K. Miśkiewicz • Gold-plated
brass door decorated with episodes from the Old Testament, Piazza
del Duomo, Florence, Italy, phot. K. Miśkiewicz
Earth science education for lay people: understanding
our life support system (3 referaty, 2 postery)
Nie ma wątpliwości, że poziom edukacji jest wyznacznikiem stanu społeczeństwa. Ta krótka, ale ciekawa sesja
poświęcona była problemom przekazywania wiedzy w sposób
ciekawy i zrozumiały dla odbiorców nieprofesjonalnych. Jest
to podstawowa idea geoturystyki, dlatego prelegenci nawiązywali do niej i podkreślali jej znaczenie dydaktyczne.
Ciekawy przykład nauczania paleontologii przedstawili
Chorwaci. To tzw. „School in the nature” polegający na przeprowadzeniu wycieczek geoturystycznych z udziałem dzieci w
wieku ok. 10 lat, którym objaśniano historię życia na Ziemi a
następnie warsztatów, w których uczestnicy preparowali gipsowe modele skamieniałości ucząc się jednocześnie jak ważna jest
ochrona okazów in situ. Związek geoturystyka-geoedukacjageoochrona był w tym referacie szczególnie widoczny.
Wśród poruszanych tematów znalazła się prezentacja muzeum geologicznego w Japonii, systemu nauczania geologii dla
studentów kierunków biologicznych w Brazylii oraz ochrony
zasobów wodnych Ziemi w kontekście regulacji prawnych.
daktyki zintegrowanej (holistycznej) i ważne jest, aby nie
zabrakło w niej geologii. Podczas sesji zaprezentowano
liczne analizy statystyczne przeprowadzone zarówno wśród
uczniów jak i nauczycieli, z których jasno wynika, iż bez
nowoczesnych rozwiązań tj. komputery, zielone szkoły,
warsztaty praktyczne itp. nie może być mowy o postępie
edukacji. Zaprezentowane doświadczenia w tej dziedzinie
z takich krajów jak Izrael, Korea, Australia, Portugalia,
Wielka Brytania, Brazylia pokazują, ze znajomość geologii
wśród uczniów jak i nauczycieli szkół podstawowych jest
bardzo niska.
Badania przeprowadzone przez różne ośrodki badawcze
w różnych krajach dowodzą, że w wieku 8 – 12 lat istnieje
największe zainteresowanie spektakularnymi zdarzeniami w
historii naszej planety np. uderzenie asteroidy, zlodowacenia,
wybuch wulkanu itp. Ten okres w rozwoju dziecka najefektywniej wykorzystuje wyobraźnie tak niezbędną w zrozumieniu
ewolucji Ziemi. Kolejny raz podkreślono rangę nauczania
terenowego a „geoturystykę szkolną” uznano za jedno z najważniejszych wyzwań w edukacji XXI wieku.
Promoting geoscience education worldwide – at school
level (14 referatów, 12 posterów)
Edukacje geologiczną w nauczaniu podstawowym
uznano za priorytetowe zadanie ogólnoświatowe, stąd
wiele prezentacji i posterów dotyczyło tego zagadnienia.
Współczesny system edukacyjny zmierza w kierunku dy-
Promoting geoscience education worldwide – in colleges
and universities (5 referatów, 12 posterów)
Wzrost znaczenia komputerów i systemów informacyjnych, zastąpienie tradycyjnej tablicy rzutnikiem multimedialnym, Internet, GIS, laptop w terenie itp. w nauczaniu
średnim i wyższym były najczęściej poruszanym tematem
61
Geoturystyka, geoochrona i edukacja geologiczna w tematach XXXII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego
wiedzi i zaproszenia ważne w kontekście omawianych
tematów. Na szczególną uwagę zasługuje Pierwszy Międzynarodowy Festiwal Filmów z zakresu Nauk o Ziemi (First
International Earth Science Film Festival) zorganizowany
przez Departament Kinematografii oraz OGS (National
Institute of Oceanography and the Applied Geophysics).
Swoje propozycje przedstawili filmowcy z takich państw
jak USA, Szwajcaria, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy,
Rosja, Iran, Francja, Arabia Saudyjska, Hiszpania, Grecja.
Międzynarodowe jury nagrodziło najlepsze filmy a główną
nagrodę zdobył efektowny film pt. „Journey to the Center
of the Earth” z Wielkiej Brytanii. Nagrodę specjalną zdobyła produkcja irańska pt. „Bam, the Eastern Gate of Iran”
przedstawiająca przyczyny i skutki trzęsienia Ziemi w 2003
r. w mieście Arg-e-Bam.
W trakcie trwania kongresu odbyło się tzw. GEOEXPO,
gdzie wystawcy w całego świata prezentowali dorobek naukowy, publikacje oraz sprzęt geologiczny. Przedstawiciele
różnych ośrodków naukowych i uniwersytetów zapewniali
o dużym postępie w rozwoju geoturystyki w ich krajach.
Otwierają się więc możliwości wyjazdów na staże naukowe
z tego zakresu i okazja do współpracy międzynarodowej.
Podczas kongresu odbyła się również specjalna konferencja
zatytułowana „Development and prospects of professional
geology in the world – a new relationship between geology
and society”. Omawiano takie zagadnienia jak globalizacja
nauk geologicznych, promocja zrównoważonego rozwoju,
organizacja międzynarodowych kursów geologicznych, ustanowienie Międzynarodowego Dnia Geologii.
Istotnym zagadnieniem często poruszanym podczas
kongresu było pozyskiwanie funduszy, również na cele
związane z geoturystyką. Z pomocą przychodzi inicjatywa
Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych – Międzynarodowy Rok Planety Ziemi (2006), zapowiadany jako
najambitniejsze przedsięwzięcie w historii badań naukowych. Część środków przeznaczonych jest na inicjatywy
związane z promocją narodowych geostanowisk i rozwojem geoturystyki. Również przedstawiciele organizacji
UNESCO zapowiedzieli dofinansowanie przedsięwzięć
z tego zakresu. Interesującą propozycją może okazać się
tzw. GEOSEE (IUGS/UNESCO), którą zaprezentowano
kilkakrotnie w czasie trwania różnych sesji. Inicjatywa ma
łączyć osoby zajmujące się ochroną przyrody nieożywionej,
geoturystyką oraz edukacją geologiczną w celu promocji
dziedzictw geologicznego Ziemi.
Fig. 8. Wystawy GEOEXPO w głównym budynku kongresu, fot.
K. Miśkiewicz • GEOEXPO exhibition in the main congress hall,
phot. K. Miśkiewicz
tej sesji. Geologia jest nauką, w której objaśnianie trudnych
pojęć i procesów zachodzących na naszej planecie przy
użyciu technik komputerowych jest bardzo pomocne. Jednakże brak przygotowania szkół oraz niechęć nauczycieli
do posługiwania się nowymi technologiami jest problemem
w wielu krajach.
Zaprezentowano m.in. ciekawą multimedialną aplikację
pt. „Skały i minerały Portugalii pod mikroskopem” wspaniale
obrazująca tajniki wiedzy z zakresu mineralogii i petrografii.
Uczestnicy tej sesji skupiali się również na edukacji terenowej jako podstawowym elemencie nauki geologii. Prelegenci
z Australii przedstawili kurs geologii prowadzony w terenie,
gdzie studenci zapisywali swoje osobiste wrażenia na laptopach. Dzięki takim uwagom kurs jest cały czas doskonalony
i przystosowywany do potrzeb uczestników. Studenci uczą
się lepiej, gdy są odpowiedzialni za swoją edukację, dlatego
zachęca się ich do tego, aby oceniali swoje potrzeby i w ten
sposób zgłębiali konkretne zainteresowania. W Wielkiej
Brytanii w 2000 r. powołano Learning and Teaching Support
Network promujący zintegrowane kształcenie na poziomie
uczelni wyższych wszystkich kierunków. Miejsce nauk o
Ziemi jest w tym systemie znaczące.
Największymi osiągnięciami w dziedzinie edukacji geoturytsycznej mogła pochwalić się Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Malezja, Australia. Niezapomniane wrażenie
wywarł na zwiedzających poster z Australii przestawiający
dość niespotykany system nauczania zagadnień reologii w
geologii strukturalnej przy pomocy warzyw, owoców oraz
innych produktów spożywczych i materiałów codziennego
użytku. Różnorodne właściwości plastyczne tych produktów
doskonale nadają się do objaśniania zachowań materiałów w
naturalnym środowisku.
Podsumowując 32 Międzynarodowy Kongres Geologiczny
trzeba podkreślić, że różnorodność poruszanych tematów była
tak duża, że nie sposób omówić ich wszystkich. Inspirujące
jest to, że geoturystyka ma już swoje stałe miejsce w naukach
o Ziemi. Tworzenie geoparków na całym świecie jest największą szansą dla geoturystyki i to powinno być zadaniem
priorytetowym. Podstawą do tego jest waloryzacja geologiczna, projekty ochrony geostanowisk Polski oraz tworzenie baz
danych i katalogów skierowanych do całego społeczeństwa,
a w szczególności do turystów. 
Pozostałe spotkania
Oprócz sesji naukowych odbyły się podczas kongresu
dodatkowe prezentacje, spotkania, wycieczki oraz zapo62
Geoturystyka 1 (2005) 63-64
Wyprawa naukowa Peru’2004
Scientific expendition Peru’2004
Sławomir Bębenek
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza,
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: [email protected]
Dolina Wulkanów
Dolina Wulkanów znajduje się w południowej części
Peru, w prowincji Castilla, dystrykcie Andagua, 150 km na N
od Aplao i 320 km na NW od Arequipy. Dolina rozciąga się
na długości ok. 60 km pomiędzy miejscowościami Ayo na S i
Orcopampa na N (Fig. 1). Od południa graniczy ze słynnym,
najgłębszym na świecie, kanionem Colca. Wysokość dna
doliny jest zróżnicowana i wynosi od 1400 m n.p.m. u ujścia
do rzeki Colca, 3587 m n.p.m. w Andagua a 3765 m n.p.m. w
rejonie miasteczka Orcopampa.
Treść: Artykuł jest krótką relacją z wyprawy naukowej do
południowego Peru. Celem wyprawy było rozpoznanie wulkanizmu
w Dolinie Wulkanów i ocena związanych z nim zagrożeń oraz
badanie geoturystycznego potencjału rejonu. Dolina Wulkanów
od południa sąsiaduje z najgłębszym na świecie kanionem Colca,
którego eksploracja została uznana za jedno z największych odkryć
geograficznych XX wieku.
Wyprawa była częścią dużego projektu przewidującego utworzenie
Parku Narodowego „Kanion Colca”.
Słowa kluczowe: Dolina Wulkanów, Peru, kanion Colca, Arequipa
Abstract: The paper is a report from scientific expedition to southern
Peru. The aim of expedition was the recognition of volcanism in
the Valley of the Volcanoes, evaluation of volcanic hazard and
geoturistic potential of the region. The Valley of the Volcanoes
borders the world’s deepest canyon - Colca. Exploration of that
canyon was recognized as one of the top geographic discoveries
in the XX century. The expedition was a part of the project leading
to establishing of the National Park of Colca Canyon.
Key words: Valley of the Volcanoes, Peru, Colca canyon,
Arequipa
Fig. 1. Szkic przebiegu kanionu Colca oraz doliny wulkanów
Wyprawa naukowa „Peru’2004” odbyła się pomiędzy 28
czerwca, a 10 sierpnia 2004 roku. Realizował ją 6 osobowy
zespół pracowników i studentów Wydziału Geologii Geofizyki
i Ochrony Środowiska AGH w Krakowie pod kierunkiem
profesora Andrzeja Paulo. Celem wyprawy było rozpoznanie
geologiczne Doliny Wulkanów oraz wstępna ocena potencjału
geoturystycznego regionu. Przeprowadzone badania mają w
przyszłości posłużyć do przygotowania dokumentacji dla planowanego utworzenia Parku Narodowego „Kanion Colca”.
Artykuł jest zapowiedzią obszerniejszych relacji, które
ukażą się w kolejnych numerach.
Fig. 2. Dolina wulkanów, fot. S. Bębenek • Valley of the volcanoes,
phot. S. Bębenek
Dolinę Wulkanów charakteryzuje niezwykłe interesująca
budowa geologiczna. Jej dno pokrywają młode, czwartorzędowe lawy. Są to głównie andezyty, a gdzieniegdzie bazalty.
63
Wyprawa naukowa Peru’2004
Fig. 3. Tarasy uprawne na lawach, fot. S. Bębenek • Farm terraces
on the lavas, phot. S. Bębenek
Wśród law znajduje się około 25 stożków piroklastycznych,
których wysokość waha się od 100 do 300 m. Stożki są symetryczne, a niektóre „przecięte” przez potoki lawowe (Fig. 2).
Brak oznak erozji oraz jakiejkolwiek roślinności świadczy, że
wiek najmłodszych stożków wynosi kilkaset lat.
W rejonie Andagua całą szerokość doliny zajmują potoki lawowe różnej generacji. Najmłodsze, których szerokość osiąga
kilkadziesiąt metrów, zbudowane są z ostrokrawędzistej lawy
blokowej. Można w nich zaobserwować struktury fluidalne
lawy. Gdzieniegdzie widoczne są naloty siarki rodzimej, jako
ślady ekshalacji wulkanicznych. Lawy młodszej generacji
pokrywa skąpa roślinność, reprezentowana głównie przez
kaktusy zaś lawy najstarszej generacji miejscowa ludność
wykorzystuje jako tarasy uprawne (Fig. 3)
Pomimo dużych trudności z poruszaniem się wśród potoków lawowych, Dolina Wulkanów może być znakomitym
celem wycieczek dydaktycznych. Bez wątpienia stanowi
źródło wiedzy o wulkaniźmie i procesach mu towarzyszących.
Można tu prześledzić nie tylko genezę i rozwój, ale wpływ
wulkanizm na otoczenie.
Fig. 4. Kanion Colca, fot. S. Bębenek • The Colca canyon, phot. S.
Bębenek
Cabanaconde – Canco.
Część trudno dostępna z najwyższymi na rzece wodospadami.
Canco – Andamayó.
Najmniej dostępna, najbardziej „dzika” oraz najgłębsza
część kanionu, gdzie rzeka płynie na wysokości powyżej 1000
m n.p.m. Ściany w pełnej okazałości osiągają ponad 3200 m
wysokości.
Każdego roku ten niezwykły obiekt przyciąga tysiące
turystów, którzy pragną podziwiać to majestatyczne dzieło
natury. Podziw budzi przede wszystkim przepaść, w dnie
której płynie ledwie dostrzegalna Rio Colca. W pionowych
ścianach odsłania się profil takich skał jak permskie granity
i granodioryty jurajskie formacje fliszowe czy mioceńskie
andezyty. Duże wrażenie robią także tarasy uprawne oraz
stromo biegnące inkaskie ścieżki.
Niewątpliwie kanion Colca i znajdujące się w jego sąsiedztwie obiekty zasługują na miano geologicznych osobliwości.
To nie tylko miejsca o dużej wartości estetycznej, ale doskonałe punkty dydaktyczne. Z uwagi na ich unikatowy, w skali
światowej, charakter jak najszybciej powinny zostać objęte
pełną ochroną prawną. 
Kanion Colca
Położony pomiędzy Cordillerą de Ampato i Cordillerą de
Chilea kanion Colca, od 1984 roku uznany jest za najgłębszy
na świecie. Jego odkryciem wsławiła się grupa polskich kajakarzy, eksplorujących rzeki obu Ameryk w czasie wyprawy
„Canoandes’79”.
Kanion Colca należy do najbardziej spektakularnych obiektów geoturystycznych na świecie (Fig. 4) Jego łączna długość
wynosi 120 km, co stanowi 1/3 długości rzeki Colca, zaś najgłębsza część liczy sobie 3232 m. Odsłania on układ warstw,
jaki „odkryła” meandrująca rzeka, która przez miliony lat
erodowała skalne podłoże. Kanion dzieli się na trzy części:
Cruz del Condor.
Tutaj kończy się dolina, a zaczyna kanion (Fig. 4). Wysokość ścian dochodzi do 1500 m n.p.m. Z dwóch punktów widokowych „Mirador Cruz del Condor” oraz „Mirador Tapay”
można zobaczyć dno kanionu oraz otaczające skały.
Literatura:
Gałaś, A., 2003. Badania młodych wulkanów w południowym Peru. Wszechświat, 104: 10-12.
Majcherczyk J., 2003 Zdobycie Rio Colca, Wydawnictwo AA, Kraków
Encyklopedia PWN 2002: 294-296; PWN, Warszawa 2002.
64