Istnieje obecnie wiele legend opowiadających o powstaniu Rzymu
advertisement
Istnieje obecnie wiele legend opowiadających o powstaniu Rzymu. Jedna z nich mówi, że miasto zostało założone przez bohatera wojny trojańskiej - Eneasza. Po zdobyciu i zburzeniu Troi miał on przybyć do krainy zwanej Lacjum. Wkrótce potem zmarł, co spowodowało długotrwałe walki o zdobycie władzy pomiędzy jego potomkami. Numitor, król dynastycznego miasta Alba Longa, został strącony z tronu, przez uzurpatora, a zarazem własnego brata Amuliusa. Zwycięzca oddał córkę pokonanego - Reę Sylwię na służbę bogini Weście. Wkrótce urodziła ona bliźnięta (Romulusa i Remusa) ze związku z bogiem wojny Marsem. Władca Lacjum - Amulius dowiedziawszy się o narodzinach chłopców, nakazał zabicie ich poprzez wrzucenie do rzeki Tyber. Matka nie chcąc stracić dzieci, włożyła je do wiklinowego kosza. Nie popłynął on jednak dalej z prądem rzeki, gdyż zaczepił się o gałąź. Chłopcy odnalezieni zostali przez wilczycę, która je wykarmiła i przekazała na wychowanie pastuchowi królewskiemu. Gdy chłopcy dorośli, wywiązała się między nimi walka, w wyniku której Romulus zabił swojego brata Remusa. Romulus wybudował miasto nazwane od jego imienia Roma, czyli Rzym Według tradycji, przekazanej nam przez Liwiusza, Rzym założył Romulus dnia 21 kwietnia 753 p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta - "Ab urbe condita" lub A.U.C. ("od założenia miasta"). W niemal dwa tysiące lat po śmierci Liwiusza zyskała ona jednak zadziwiające potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych, prowadzonych na przełomie lat 80. i 90. XX w. przy drodze prowadzącej z Forum na Palatyn. Rzym został zbudowany na siedmiu wzgórzach (Septimontium). Siedem wzgórz, wszystkie mieszczące się po wschodniej stronie Tybru, stanowi serce miasta. Pełniły one bardzo ważną rolę w mitologii, religii i w polityce antycznego Rzymu. Do siedmiu wzgórz zaliczają się: Awentyn, Palatyn, Wiminał, Celius, Eskwilin, Kapitol. Przez pierwsze 250 lat swego istnienia Rzym był monarchią. W II połowie VI wieku p.n.e. pod berłem rodu Tarkwiniuszy osiągnął pozycję jednej z najpotężniejszych monarchii na Półwyspie Apenińskim. W mieście krzyżowały się wówczas różnorakie wpływy kulturowe. Niezwykle silnie swą obecność zaznaczyła kultura etruska, lecz w sztuce tego okresu widać również wyraźnie wpływy greckie i fenickie. Język i kultura latyńska nie zniknęły jednak; stanowiły o odrębności Rzymu w porównaniu z innymi, kwitnącymi wówczas ośrodkami miejskimi na terenie Italii. Miasto wyróżniała największa świątynia w tzw. stylu etruskim poświęcona bogu 1 bogów Jowiszowi, powstała w ostatnich latach istnienia monarchii. Do końca dziejów Rzymu uważano, że podstawowe z jego instytucji społecznych i politycznych, stanowiły dzieło poszczególnych władców. Niektóre z tych instytucji przetrwały do dnia dzisiejszego, jak chociażby Senat. W czasie królestwa Rzymem rządziło siedmiu władców. Kolejno zasiadali po Romulusie: Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz oraz Tarkwiniusz Pyszny. Monarchia swój szczytowy okres rozwoju miała w VI wieku p.n.e., kiedy to dzięki sojuszowi z Kartaginą panowała nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego. W tym czasie, od roku 616 do 509 p.n.e., na tronie rzymskim zasiadali trzej ostatni królowie Rzymu, będący pochodzenia etruskiego: Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Współcześni historycy uważają Romulusa za postać legendarną, są jednak skłonni uznać historyczność następnych królów rzymskich, a zwłaszcza trzech ostatnich władców pochodzenia etruskiego. Romulus 753-716 p.n.e. Legendarny założyciel i pierwszy król Rzymu Numa Pompiliusz 673 p.n.e. Sabińczyk religijny prawodawca, twórca kolegiów kapłańskich i rzemieślniczych; łagodził obyczaje w Rzymie i uchwalił prawa. Tullus Hostiliusz 673-642 p.n.e. Cieszący się sławą wielkiego wojownika, zdobywca Alba Longa; zwyciężył Albanów oraz przyłączył Wzgorze Celijskie. Ankus Marcjusz 617 p.n.e. Budowniczy pierwszego mostu na Tybrze, założyciel portu w Ostii; przyłączył do Rzymu wzgórza Awentyn i Janikulum. Tarkwiniusz Stary 617-579 p.n.e. Założyciel dynastii Tarkwiniuszy pochodzenia etruskiego; ustanowił igrzyska rzymskie, a także pokonał Sabinów. Serwiusz Tuliusz 534 p.n.e. Budowniczy tzw. murów serwiańskich otaczających miasto; jako pierwszy zarządził ogólny spis ludności Rzymu. 2 Tarkwiniusz Pyszny 534-509 p.n.e. Syn Tarkwiniusza Starego, ostatni król Rzymu, pokonał Wolsków i zawarł pokój z Etruskami wypędzony. W roku 509 p.n.e. zrażeni do obcej monarchii mieszkańcy Rzymu obalili króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. Pierwszymi, obranymi na jeden rok konsulami zostali Lucjusz Juniusz Brutus i Tarkwiniusz Kolatyn. Po upadku monarchii w Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go zarówno spory wewnętrzne, jak też wojny ze schodzącymi w doliny górskimi plemionami sabelskimi Ekwami i Wolskami. Społeczeństwo rzymskie było niezwykle zkonfliktowane. Dzieliło się na patrycjuszy oraz plebejuszy. Patrycjusze byli uprzywilejowaną, wyższą warstwę społeczną, która pojawiła się w okresie republiki. Posiadali oni pełne prawa polityczne (do pewnego momentu) i wyłączność na obejmowanie urzędów. Wywodzili się oni z zamożnych rodzin. Początkowo byli prawdopodobnie potomkami arystokracji rodowej (zamknięta liczba rodów - "gentes"), która we wczesnym okresie państwa (okres królewski i wczesnej republiki) cieszyła się pełnią praw politycznych. Plebejusze z kolei byli wolni, lecz (do pewnego momentu) nie mieli praw obywatelskich. Nie mogli obejmować urzędów państwowych a także zawierać małżeństw z synami lub córkami patrycjuszy. Trudnili się rzemiosłem i kupiectwem. Pełnili również służbę w wojsku, a za swoje pieniądze musieli kupić uzbrojenie (choć po reformie ze schyłku II w. p.n.e. to zapewniało im państwo). Plebejusze mogli jedynie brać udział w zgromadzeniu ludowym. Ponieważ w tym czasie często panowały nieurodzaje, więc plebejusze popadali w długi, co kończyło się dla nich ciężkim losem niewolnika. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 roku p.n.e. "Prawa XII Tablic", pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Od wprowadzenia "Prawa Dwunastu Tablic", Rzym przez długie lata był prymitywnym pod względem kulturalnym i nastawionym na podboje zewnętrzne społeczeństwem chłopskim. W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne 3 czterysta z górą lat. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Kolegialność i stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach czyli Senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę. Sukcesy w wojnach z najazdem ludów sabelskich skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny miasto przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber. Łuk Konstantyna, pomnik chwały cesarza Konstantyna Wielkiego, wzniesiony w centrum antycznego Rzymu, na tzw. Drodze Triumfalnej, w pobliżu Koloseum, w 315 roku n.e. Upamiętnia on zwycięstwo Konstantyna nad jego współrządcą Maksencjuszem w bitwie na Moście Milwijskim w 312 roku n.e. Przed starciem cesarz miał mieć proroczy sen, wskazujący mu na krzyż, jako znak pod którym zwycięży. Przed śmiercią został ochrzczony i stał się pierwszym władcą chrześcijaninem. Podbój ten stanowił tylko preludium dla znacznie ważniejszego osiągnięcia militarnego, czyli zwycięskiej wojny z Wejami. Weje był to najbliższy etruski sąsiad Rzymu miasto o podobnych rozmiarach, bogactwie i zasobach ludzkich. Zdobycie go spowodowało podwojenie terytorium Rzymu. Przez pewien czas nie było wiadomo, co z tak ogromną zdobyczą zrobić. Ruchomy majątek Wejentynów rozszabrowali rzymscy wojownicy. Problemem była jednak ziemia. Trzeba było wielkiego wstrząsu psychicznego, by problem ten rozwiązać, a stało się to po zdobyciu Rzymu przez Galów. Galowie po dramatycznej klęsce armii rzymskiej nad rzeką Allią zdobyli miasto w 386 roku p.n.e. Opuścili je dopiero po otrzymaniu okupu wypłaconego przez sojusznika Rzymu Caere. Wkrótce potem tereny zdobyte przez Rzym na Wejentynach zostały rozdzielone pomiędzy rzymskich mężczyzn. Tym samym Rzym stał się miastem pozbawionym na pewien czas bezrolnych obywateli. W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy starą arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w opozycyjnej względem patrycjuszowskiego państwa organizacji plebejskiej. Następne sto lat zajęło Rzymowi podporządkowanie Italii. Z czasem kolejne ludy i państwa schylały głowy pod jego jarzmo. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną często szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych 4 kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie warstwy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która w systemie rodowym, przy słabo rozwiniętej gospodarce monetarnej, stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Zwycięska wojna, zakończona triumfem, czyli specjalną procesją, która przechodziła przez Rzym i kończyła się na Kapitolu, stanowiła marzenie każdego arystokraty. Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen toczonych w II połowie IV i na początku III wieku p.n.e. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum w 295 roku p.n.e. nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent. Miasto to wezwało w 280 roku p.n.e. na pomoc jednego z najlepszych wodzów starożytności Pyrrusa, króla Epiru. Pokonał on Rzymian w dwóch kolejnych bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 roku p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 roku p.n.e. Po pokonaniu Tarentu, shołdowaniu Apulii i Messapii w 266 roku p.n.e. oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego Volsinii w 264 roku p.n.e., Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie. By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie rozpoczęli budowę swoich słynnych dróg. Pierwszą była via Appia, której budowę rozpoczęto w 312 roku p.n.e. Wtedy też powstał pierwszy rzymski akwedukt. Bardzo charakterystyczny element rzymskiej kultury - walki gladiatorów - pojawił się w 264 p.n.e. W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między nadtybrzańską republiką a Kartaginą, wówczas największą potęgą morską w zachodniej części Morza Śródziemnego, o wpływy na Sycylii przekształcił się w zbrojny konflikt. I wojna punicka (od słowa punicus - "kartagiński") trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Tym samym miasto Romulusa wykroczyło poza Italię, by przez kolejne 350 lat nieustannie podbijać nowe krainy. Kartagina na rozkaz senatu rzymskiego została doszczętnie zniszczona (burzenie miasta trwało 17 dni), a ziemia na której miasto się znajdowało przeklęta. Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści. 5 Galowie znad Padu narazili się najazdami na Italię, a iliryjscy piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi Hannibalowi, który w 218 roku p.n.e. wkroczył do Italii zaczynając II wojnę punicką. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw (m.in. nad Jeziorem Trazymeńskim w 217 roku p.n.e. i pod Kannami w 216 p.n.e.) nie zdołały złamać Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 roku p.n.e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem, m.in. Hiszpanii. Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w 197 roku p.n.e., masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie. Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 roku p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 roku p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 roku p.n.e. graniczącą z Egiptem Cyrenajkę. Sukcesy militarne Rzymu zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy napływający tysiącami dzięki sukcesom rzymskich legionów. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach, tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało więc średniozamożnych Rzymian, co fatalnie wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Gdy większość społeczeństwa ubożała, bogaci Rzymianie zaczęli naśladować próżniaczy i zbytkowny styl życia wielkich centrów świata hellenistycznego. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części (Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie). Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. Terytorialne nadania Antoniusza dla synów jego kochanki, królowej Egiptu Kleopatry, stały się dla Oktawiana pretekstem do 6 wypowiedzenia jej wojny. We wrześniu 31 roku p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i Kleopatry. W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a następca Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później Senat nadał mu tytuł augustus i powstał nowy ustrój zwany przez współczesnych badaczy pryncypatem. Wprowadził go w życie Oktawian August, przybrany syn Cezara, mierny wódz, lecz genialny polityk i administrator "odnowił republikę" w 27 roku p.n.e. wprowadzając system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzy trybuńskiej (od 23 roku p.n.e.) oraz urzędzie najwyższego kapłana, które sprawował cesarz. August ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej, obejmując stanowiska zakazane dla senatorów (najważniejsze to prefekci: floty, dostaw zboża, Egiptu oraz gwardii pretoriańskiej). Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorski i cesarski. Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy. August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Pozwalała ona na spokojne ułożenie życia. Żołnierze nie będący przed wstąpieniem do armii obywatelami rzymskimi, otrzymali w nagrodę również pełne prawa obywatelskie. W III wieku n.e. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235 - 270 n.e. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony (najbardziej ucierpiały Galia, Dacja, Mezja i Tracja). Wielu ludzi straciło również życie w wyniku przeciągającej się zarazy. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Dokonał pełnej deifikacji władzy cesarskiej, powiększył liczbę prowincji i w ten sposób ułatwił administrowanie nimi. Dioklecjan ponadto całe imperium podzielił na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa, do którego doszło ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Wojsko 7 rzymskie w coraz większym stopniu składało się z synów byłych żołnierzy i oddziałów barbarzyńskich. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację. Konstantyn Wielki, kolejny z wielkich władców późnego cesarstwa, doprowadził do przemiany religijnej silnie faworyzując zwalczane dotąd chrześcijaństwo. Kontynuował też reformy Dioklecjana w sferze wojskowej. Nieśmiertelność zyskał jednak dzięki założeniu, na miejscu dawnego miasteczka Bizancjum, nowej stolicy cesarskiej: Konstantynopola. Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki Cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, gdzie ta druga uległa najeźdźcom w 476 roku n.e., kończąc oficjalnie epokę starożytności. Miała jeszcze miejsce próba odrestaurowania Imperium, jak chociażby za Justyniana Wielkiego w I połowie VI wieku n.e., lecz nie przetrwała ona jego śmierci. Mimo że przyjęło się uważać rok 476 roku n.e. za koniec Imperium Rzymskiego, to bez wątpliwości można stwierdzić, że Rzym w penwym względzie przetrwał. Mowa tu przede wszystkim o wartościach jakie przekazała cywilizacja łacińska Europie współczesnej oraz tym, że po upadku Rzymu przez niemal tysiąc lat istniał Konstantynopol, który uważał się za prawowitego spadkobiercę Wiecznego Miasta. Tytus Liwiusz (59 p.n.e. - 17 n.e.) Titus Livius urodził się 59 roku p.n.e. w Patavium, dzisiejszej Padwii. Główny historyk epoki Augusta. Był powszechnie poważany na dworze cesarskim. Był w przyjaźni z samym cesarzem, który - według historyka Tacyta - mówił o nim żartobliwie "pompejańczyk" ze względu na jego idee republikańskie. XIII. WALKA TRYBUNÓW LUDU Z PATRYCJUSZAMI O „IUS CONUBII" I DOSTĘP DO KONSULATU USTANOWIENIE CENZURY "Objęli po nich konsulat Marek Genucjusz i Gajus Kurcjusz, a był to rok 1 pełen tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych niepokojów. Albowiem na początku roku zapowiedział trybun ludowy Gajus Kanulejusz wniesienie prawa o zawieraniu małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami; senatorowie sądzili, że przez przyjęcie takiego prawa czystość ich krwi 8 uległaby skażeniu, a prawa rodów patrycjuszowskich byłyby narażone na uszczuplenie. Z drugiej strony wzmianka uczyniona początkowo przez trybunów w formie dyskretnej, a dotycząca wyboru jednego konsula spośród plebejuszów, nabrała takiego znaczenia, że dziewięciu trybunów zapowiedziało wniesienie wniosku, aby naród miał możność wybierania konsulów albo spośród plebejuszów, albo spośród patrycjuszy." 1.Było to w r. 445 przed naszą erą. 2.Do tej pory nie mieli plebejusze prawa zawierania małżeństw (ius conubii) z członkami rodów palrycjuszowskich. 3.Patrycjusze uważali siebie za klasę najczystszą, najbliższą krwi bogów. 4.Rody te miały pewne przywileje tak w zakresie religijnym, jak i politycznym; np. tylko one miały prawo auspicjów, a wskutek tego i imperium wojskowego. Dlatego walka plebejuszy ____________________________________________________________ VI. PODSTĘPNE ZAJĘCIE MIASTA GABIE A przecież ten król 1, tak niesprawiedliwy w czasie pokojowym, nie był wcale złym wodzem w wojnie. Co więcej, byłby nawet w sztuce wojennej dorównał poprzednim królom, ale zwyrodnienie w innym względzie przyćmiło także i tę zaletę. On to pierwszy wszczął wojnę z Wolskami2, która ciągnęła się jeszcze przez dwieście lat po nim, i zdobył na nich Swessę Pomecję3. Zdobycz wojenną rozsprzedał, zyskał z tego czterdzieści talentów 4 srebra, a wtedy powziął zamiar wzniesienia tak potężnej świątyni Jowisza 5, która by była godna króla bogów i ludzi, godna państwa rzymskiego i godna wreszcie majestatu samego miejsca. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży zdobyczy odłożył na budowę tej właśnie świątyni. 1.Mowa o ostatnim królu rzymskim Lucjuszu Tarkwiniuszu. który otrzymał przydomek Superbus („Pyszny"); o objęciu przez niego tronu po morderstwie dokonanym na osobie własnego teścia, króla Serwiusza Tulliusza — por. I 46—48. Tarkwiniusz przez swe okrutne i tyrańskie rządy dał się dotkliwie we znaki społeczeństwu. 2.Wolskowie — szczep w Lacjum zamieszkujący tereny nad 9 rzeką Liris. Rzymianie prowadzili z nim wiele wojen. 3.Swessa Pomecja — por. przypis 7 do rozdz. 41 tej księgi. 4.talent była to grecka jednostka wagi. równa około 26 kg. Później była też używana jako jedna z wyższych jednostek pieniężnych (jeden talent = 60 min = 6000 drachm). 5.Mowa o świątyni Jowisza na Kapitolu, którą ślubował wznieść ojciec Tarkwiniusza Pysznego, król Tarkwiniusz Siary (por. Liw. I 38,7 oryg.). ____________________________________________________________ Prokopiusz z Cezarei, Prokopios, Prokop (ok. 490-ok. 562), historyk grecki, sekretarz i doradca bizantyjskiego wodza Belizariusza, któremu towarzyszył w wyprawach przeciw Persom, Wandalom w Afryce Północnej i Ostrogotom w Italii. Wyprawy te opisał (550-553) w Historii wojen. - opis charakteru Justyniana: "Chętnie czynił zło, łatwo ulegał wpływom, był typem człowieka, o którym mówią „dureń i łajdak”. Sam nigdy nie mówił ludziom prawdy, w słowach i czynach powodował się podstępnymi intencjami, a jednocześnie łatwo padał ofiarą tych, co go chcieli oszukać. Była w nim jakaś dziwaczna mieszanina zła i głupoty. (…) Był więc ów cesarz człowiekiem nieszczerym, podstępnym, obłudnym; umiał skrywać gniew, prowadzić podwójną grę i znakomicie udawać wiarę w swoje słowa. Nawet łzy ronił nie z radości czy żalu, lecz w zależności od potrzeby zmuszał się w odpowiednich chwilach do płaczu." 10
