HISTORIA ANGLII 1.Brytania Staroytna a) Najazdy Iberów i Celtów

HISTORIA ANGLII
1.Brytania Starożytna
a) Najazdy Iberów i Celtów
- Prawdopodobnie ok. 7-5 tyś.lat p.n.e Brytania oddzieliła się ostatecznie od kontynentu europejskiego i dopiero
odtąd losy jej zaczęły nabierać stopniowo coraz bardziej własnego i odrębnego charakteru.
- Pewniejsze wiadomości o Anglii posiadamy dopiero od ok.3 tyś.lat p.n.e, kiedy została przeniesiona tam kultura
neolityczna przez ludy pochodzące z Płw. Iberyjskiego. Człowiek neolityczny osiedlił się w Anglii przede
wszystkim na wapiennych wzgórzach ciągnących się od strony równiny Salisbury. Trakty biegnące u podnóży
tych wzgórz są najstarszymi historycznymi drogami Anglii
- Początek epoki brązu zbiegł się w Brytanii z przybyciem tam ok. 2000 r. p.n.e nowej fali przybyszów z
południowego-wschodu i ze wschodu nazwanych ludem garncarzy (Beaker Folk)
- Od ok. 1000 –800 r.p.n.e. rozpoczęły się najazdy ludności celtyckiej na Brytanię. Do pierwszych należeli
Goidelowie lub Gaelowie, których potomkowie żyją do dzisiaj w Irlandii i Szkocji. Po nich przybyli w VI i V w.
p.n.e Brytowie, trzecia zaś falę najeźdźców celtyckich stanowili w I w. p.n.e Belgowie.
- Podstawową jednostką społeczną Celtów był szczep z królem lub wodzem na czele. Celtowie posiadali wiele
lokalnych bóstw, uosabiających siły przyrody. Kultem zajmowała się liczna i wpływowa kasta kapłanów, tzw.
druidów, posiadająca duże znaczenie i wpływ w społeczeństwie celtyckim.
b) Okres rzymski
- Cesarz Klaudiusz podbił Brytanię w 43 r.n.e (wyprawy Cezara w l. 55-54 p.n.e miały charakter zwiadowczy) W
okresie inwazji Klaudiusza Brytania była już cywilizacyjnie przygotowana w dużym stopniu przez rzymską
penetrację kulturalną i handlową do wejścia w obręb cesarstwa.
- Ważną rolę w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegrał Julius Agricola, który doprowadził
również do stworzenia rzymskiego systemu militarnego na wyspie. Dzięki niemu i cesarzowi Domicjanowi, został
zbudowany w l. 122-128 na granicy Anglii i Szkocji, potężny system fortyfikacji zwany Murem Hadriana. Poza
zasięgiem Rzymu znalazły się Szkocja i Irlandia, mimo pewnych prób podejmowanych przez cesarstwo w celu
opanowania tych obszarów celtyckich.
- Brytania pozostała prowincją rzymską przez ok. 400 lat. W dziejach wyspy była to epoka pokoju i bezpieczeństwa
oraz tak wysokiego poziomu cywilizacji, jakiego Anglia nie zaznała przez wiele późniejszych stuleci.
2.Okres anglosaski (V-XI w.)
a) Formowanie się państw szczepowych i chrystianizacja
- Anglosaski podbój Anglii był częścią szerszego zjawiska historycznego, jakim były wędrówki ludów i najazd
plemion barbarzyńskich na Cesarstwo rzymskie w V w. Przypuszcza się, że w toku stopniowego podboju, Jutowie
zajęli Kent, Anglowie północną i środkowa Anglię, Sasowie zaś tereny nad środkową i dolną Tamizą. (Z tym
zagadnieniem łączy się legenda o królu Arturze i o walce Brytów z najeźdźcami)
- W V w., w okresie gdy Piktowie atakowali Anglię od górzystej strony pn., łodzie Anglów, Sasów i Jutów
penetrowały zatoki i ujścia rzek wsch. Anglii, oraz wzdłuż pd. Wybrzeża.
- Różne źródła ukazują ogólnie obraz Anglii podzielonej na szereg państewek szczepowych, skłóconych ze sobą i
dążących do uzyskania przewagi na większym obszarze. Liczba ich spadła stopniowo w toku walk i wzajemnych
podbojów do 7 najważniejszych, tworzących anglosaską Heptarchię.
- Pomiędzy królestwami anglosaskimi przez dwa wieki toczyły się zacięte walki o hegemonię, o tytuł władcy
Brytanii. W pełniejszym świetle historycznym występuje dopiero król Kentu, Ethelbert (ok.560-616). W 597 r.
przyjął chrest i zapoczątkował chrystianizację Kentu.
- Brytania weszła znacznie wcześniej w kontakt z nauką Chrystusa, jednak chrześcijaństwo przyniesione tam pod
koniec Imperium Rzymskiego zostało całkowicie niemal zmiecione pod ciosami inwazji anglosaskiej. Przetrwało
natomiast i rozwijało się na obszarze celtyckiej Walii i Irlandii, gdzie odegrało ważną rolę w społecznym i
kulturalnym życiu tych krajów. (Irlandia –św. Patryk)
- Ideałem chrześcijaństwa irlandzkiego i walijskiego był monastycyzm, silny zwłaszcza w okresie początkowym,
kiedy opierało się ono nie na systemie diecezjalnym, lecz na klasztorach i wysokim autorytecie przeorów i
opatów.
- Chrześcijaństwo irlandzkie zostało przeniesione pod koniec VI w. Do Szkocji za sprawą jej misjonarza św.
Kolumby
- Aż do 664 r. Anglia będzie rozdarta pomiędzy dwa obrzAdki: irlandzki i rzymski. Dopiero synod w Whitby z tego
roku zapewni całkowite zwycięstwo Kościołowi rzymskiemu. W ten sposób został poważnie wzmocniony proces
politycznej i kulturalnej unifikacji kraju, władza królewska uzyskała silne oparcie w organizacji kościelnej.
- Twórcą jednolitej administracji kościelnej w Anglii był arcybiskup Cantenburt Teodor z Tarsu.
- Dalszy proces jednoczenia Anglii w poważnym stopniu był związany od końca VII i w VIII w. z dziejami Mercji,
która po przejściowy wzroście Northumbrii w pierwszej połowie VII w. zdobyła wyraźną hegemonię nad
pozostałymi królestwami anglosaskimi.
- Czterdziestoletnie panowanie Offy, umocnione zwycięstwami nad królami Kentu i Wessexu, wojnami w Walii i
rosnącymi wpływami w Northumbrii, zapewniło nie tylko przewagę Mercji, ale jednocześnie wywarło istotny
wpływ na proces dalszego jednoczenia Anglii. Offa wytyczył i umocnił na zachodzie do dzisiaj widocznym
wałem granicę miedzy Anglią a Walią.
- Rola zjednoczenia Anglii miała ostatecznie przypaść nie Mercji, lecz królestwu Wessexu w IX w., już w okresie
najazdów duńskich na Anglię.
b)Stosunki społeczno – gospodarcze
-
-
-
c)
pod względem etnicznym i cywilizacyjnym Anglosasi i Celtowie zachowali w zasadzie odrębność.
Ustrój społeczny Anglów, Sasów i innych plemion germańskich lądujących w Anglii, niewiele różniły się od
ustroju Franków.
Cechą charakterystyczną społeczeństwa anglosaskiego było zachowanie przez długi czas wspólnoty rodowej,
którą zastąpi stopniowo gmina wiejska. Podstawową warstwę społeczną tworzyli pierwotnie wolni chłopi,
tzw.kerlowie, ponad masą wolnych kerlów stali erlowie (arystokracja rodowa). Obok erlów i kerlów istnieli też u
Anglosasów półwolni oraz niewolnicy
Największym właścicielem ziemi u Anglosasów był król.
Do umocnienia władzy panów przyczyniły się nadania ich dobrom immunitetów. Dzięki nim panowie uzyskali
jurysdykcję oraz prawo pobierania części opłat sądowych na obszarze zamieszkanym nie tylko przez ludność
zależną, ale też przez wolnych chłopów, którzy zaczęli upodabniać się stopniowo do ludności poddańczej.
W państwach anglosaskich zachowała się liczna stosunkowo warstwa wolnych chłopów, również po
ukształtowaniu się stosunków feudalnych, co jest specyficzną cechą feudalizmu w Anglii.
Podstawą życia Anglosasów było rolnictwo.
W okresie anglosaskim miasta były jeszcze słabo rozwinięte i bardzo powoli rosło ich znaczenie handlowe i
kulturalne.
Rozwój miast nastąpił nie tylko w wyniku działalności administracyjnej władzy świeckiej i kościelnej, ale
również dzięki rozwojowi handlu (zakaz zawierania transakcji handlowych poza murami miasta). Dalszym
czynnikiem przyspieszającym rozwój miast były wojskowe skutki najazdów duńskich. Fortyfikowane do walki z
najeźdźcami grody stawały się zalążkami ośrodków miejskich po ustaniu wojen.
Ustrój polityczny
- Na czele państewek anglosaskich stali królowie. Do wzrostu władzy królewskiej przyczyniły się procesy
feudalizacyjne oraz zagrożenie zewnętrzne wywołane przez najazdy duńskie w VIII i IX w.
- W miarę pogłębiania się zróżnicowania społecznego zaczęły tracić na znaczeniu dawne zgromadzenia ludowe
wszystkich wolnych, trudne, a nawet wręcz niemożliwe do zwołania wobec rozległości obszaru państwowego.
Uprawnienia ich przeszły częściowo na króla oraz na zgromadzenia możnych panów świeckich i duchownych,
zwane radą starszych, czyli witanem. Liczba członków witanu nie była ściśle określona, wahała się od 30 do 100
osób. Przy silnym królu witan miał głos doradczy, w innym wypadku mógł wywierać wpływ dość istotny.
- Organizacja administracji lokalnej opierała się od IX w. na hrabstwach (shires), które wywodziły się z dawnych
samodzielnych państewek anglosaskich, bądź z dzielnic takich państewek. Na czele hrabstwa stał początkowo
eldorman. Eldormanów mianował król przy współudziale witanu. Zakres władzy eldormana był bardzo rozległy.
- Szeryf był mianowany prze króla w hrabstwach urzędnikiem, którego zadaniem była początkowo troska o
interesy fiskalne króla. Stopniowo szeryf (gerefa) stał się pomocnikiem eldormana, zwłaszcza w zakresie wymiaru
sprawiedliwości i został mu podporządkowany. Jako szeryf hrabstwa zaczął on konkurować z eldormanem, by w
końcu wyprzeć go zupełnie i stać się głównym urzędnikiem królewskiej administracji lokalnej.
- Hrabstwo dzieliło się na mniejsze jednostki tzw. centeny. Najniższą jednostką organizacyjną u Anglosasów była
gmina wiejska, zastępująca dawną wspólnotę rodową.
d) Kultura
- Mimo surowych i prymitywnych warunków, w jakich żyli Anglosasi w początkowym okresie swego pobytu w
Anglii, przejawiali oni zainteresowania do poezji i pieśni, których słuchanie należało do ulubionych rozrywek.
- Literatura angielska powstała z dwóch głównych źródeł: piśmiennictwa anglosaskiego oraz normandzkiego,
wiążącego ją z francuskim kręgiem kulturowym.
- Anglosasi posługiwali się dialektem należącym do dolnoniemieckiej rodziny językowej. Mówili oni czterema
głównymi narzeczami: zachodniosaskim, northumbryjskim, mercyjskim i kentyjskim.
- Klasztory zakładane przez irlandzkich zakonników bądź pod ich wpływem stały się ważnymi ośrodkami nauki,
szkolnictwa i rzemiosła artystycznego o zasięgu oddziaływania przekraczającym znacznie granice Northumbrii
- W siedzibach katedr i klasztorów anglosaskich powstawały znane szkoły, wyposażone w bogate księgozbiory,
słynące z wybitnych nauczycieli i pisarzy łacińskich.
e)
Początki najazdów duńskich i wzrost znaczenia Wessexu.
największym królem Wessexu był przed IX w. Ine (698-726), który utrwalił się w historii nie tylko jako zręczny
polityk, ale i prawodawca.
- Ogromne zasługi dla podniesienia znaczenia Wessexu i uzyskania przez niego supremacji w Anglii położył król
Egbert (802-839), za którego czasów nastąpiło przejściowe zjednoczenie szczepowych królestw anglosaskich pod
jego berłem. Na czasy Egberta przypadają też początki najazdów duńskich na Anglię. Egbert w 827 r. stał się
pierwszym władcą anglosaskim panującym nad całą Anglią.
- Dalszym bodźcem w kierunku pełniejszego zjednoczenia całej Anglii, stanie się niebezpieczeństwo zewnętrznenajazdy duńskich wikingów.
Groźba najazdów wikingów na Anglię pojawiła się już pod koniec VIII w. Ofiarą ich padły m.in. Lindisfarne i
Jarrow, główna jednak fala najeźdźców skierowała się wówczas na Orkady i Szetlandy, a przede wszystkim na
Irlandię. Po 865 r. Duńczycy rozpoczęli już systematyczną grabież wschodniej Anglii, po 876 r. podjęli próby
stopniowego osiedlania się na wyspie, by w 1016 r. doprowadzić do zajęcia tronu angielskiego przez króla
duńskiego Kanuta Wielkiego.
f)
Czasy Alfreda Wielkiego i jego nastepców
-
-
-
Alfred Wielki (871-899) rozpoczął panowanie w czasie, gdy większa część Anglii znajdowałą się w obrębie
władztwa duńskiego, tworzącego tzw.Danelaw. 878 r. Alfred Wielki odniósł zwycięstwo pod Edington, pokonał
wodza duńskiego Guthruma, który zobowiązał się wycofać z Wessexu, a nawet przyjąć chrześcijaństwo. Traktat
pokojowy Alfred z Guthrumem z 886 r. wyznaczył granicę między Anglią saską i duńską wzdłuż linii biegnącej
od Londynu do Chester, zabraniał migracji z jednego królestwa do drugiego i zabezpieczał w pełni interesy
Anglosasów po stronie duńskiej.
Z osobą Alfreda wiążą się też początki angielskiej floty. Przydomek „Wielki” zawdzięcza Alfred nie tylko swej
walce z Duńczykami i pracy w zakresie organizacji państwa, ale w równej mierze działalności kulturalnej. Jemu
w dużym stopniu zawdzięczała Anglia odrodzenie nauki i szkolnictwa, piśmiennictwa i prawodawstwa,
podupadłych na skutek najazdów. ( założył szkołę pałacową)
Panowanie A. Wielkiego doprowadziło do zażegnania groźby zajęcia całej wyspy przez Duńczyków.
g) Wpływ najazdów duńskich na cywilizację angielską
- Anglia była rządzona za pomocą trzech różnych systemów prawnych: Wessexu, Mercji i Danelaw
- Zasięg władztwa duńskiego w Anglii wykreslają również nazwy miejscowości. Końcówki: -by, -thorpe i –toft
wskazują na ich duński rodowód.
- Na terenie władztwa duńskiego w Anglii położenie ludności chłopskiej było lepsze niż w pozostałych częściach
Anglii, co stanowi główną cechę charakterystyczną dla Danelaw w zakresie stosunków społecznych.
- Swoistą cechą ustroju prawnego Danelaw był sąd przysięgły, instytucja nieznana w królestwach anglosaskich.
- W sumie wpływy duńskie nie posiadały jednak bardziej zasadniczego znaczenia i nie odegrały ważniejszej roli w
dalszym rozwoju Anglii.
h) Anglia na przełomie X i XI w.
- Wypadki, jakie miały miejsce w Anglii po 975 r., wykazały, jakie słabe były jeszcze wpływy Wessexu na północy
i jak nietrwała państwowa i kościelna łączność tych ziem z południem wyspy.
- Nasilenie najazdów duńskich na Anglię przypadło na czasy syna króla Danii Harolda Sinozębego, Swena
Widłobrodego, który od początku XI w. zaczął najeżdżać ziemie angielskie. W obliczu groźnych ataków uciekł z
Anglii nieudolny Ethelred II w 1013 r. Anglia dostała się w ręce duńskie. W l. 1016-1035 r. królem Anglii został
Kanut Wielki. Panowanie jego przywróciło na wyspie spokój oraz porządek i nic nie miało w sobie z obcej
okupacji. Utrzymany został w całości dotychczasowy system administracyjny i prawny, zwyczaje i obyczaje.
- Rzady dynastii duńskiej okazały się w Anglii nietrwałe.
- W l. 1042-1066 panował w Anglii Edward Wyznawca (po nim wymarła linia królewska Wessexu).
Pronormandzka, nieudolna polityka Edwarda Wyznawcy wywołała niezadowolenie i opozycję angielskich
możnych, wśród których najpotężniejszy był hr Wessexu, Godwin. Po śmierci E. Wyznawcy królem Anglii został
syn Godwina, Harold (1066)
- Krótkie rzady Harolda były widownią jednego z najbardziej doniosłych faktów politycznych w dziejach Anglii
średniowiecznej: bitwy pod Hastings 04.10.1066 r. Zakończyła ona okres panowania królów anglosaskich i
oddała kraj w ręce dynastii normandzkiej. Z dynastii tej pochodził zwycięzca spod Hastings Wilhelm Zdobywca,
jeden z największych feudałów francuskich, dziedzic północnofrancuskiego terytorium, które otrzymali
Wikingowie jeszcze w 911 r. jako lenno od króla Francji.
3. Anglia pod dynastią normandzką (1066-1154)
a) Rządy Wilhelma I i jego synów
- W dziedzinie polityczno –społecznej znaczenie podboju normandzkiego polegało przede wszystkim na znacznym
przyspieszeniu procesu feudalizacji Anglii. Konieczność większej centralizacji, wynikająca też z faktu podboju i
wrogiego stosunku miejscowej ludności do najeźdźców, doprowadziła do znacznego umocnienia władzy
monarchy oraz roli instytucji centralnych. Wilhelm stłumił z całą bezwzględnością i okrucieństwem wszelkie
próby oporu, pustosząc przy tym i niszcząc znaczne obszary kraju, zwłaszcza na północy, w celu odstraszenia na
przyszłość od podobnych przeciwko niemu wystąpień. Kwitnące dawniej okolice zostały spustoszone z taką
bezwzględnością, że przez dłuższy czas, aż do XII w. nie mogły się podnieść gospodarczo i zostały wyludnione.
- Równolegle z pacyfikacją kraju prowadził Wilhelm Zdobywca na szeroką skalę akcję konfiskowania ziemi
możnych anglosaskich i nadawania jej normandzkim i francuskim rycerzom, przemieniającym się stopniowo w
wielkich feudałów. Tylko niższe warstwy posiadaczy anglosaskich zachowały w większości swoje posiadłości ale
musiały podporządkować się normandzkim baronom (feudałom). W. Zwycięzca zatrzymał dla siebie prawie
siódmą część wszystkich ziem ornych w Anglii.
- Ziemię nadawał Wilhelm I stopniowo, w miarę jej konfiskowania, co umożliwiło mu niedopuszczenie do
powstania większych kompleksów, skupionych w jednym miejscu i mogących stać się w przyszłości podstawą do
uzyskania przez ich właścicieli większej niezależności.
- Potęgę Wilhelma chroniły tez liczne nowo zbudowane twierdze i zamki. (wszyscy składali przysięgę królowi
bezpośrednio)
- Wilhelm II Rudy – walka z kościołem o inwestyturę.
- Henryk I – zespolił Normandię z koroną angielską, utarczki z Robertem (najstarszy brat, został uwięziony)
b) Anarchia feudalna za Matyldy i Stefana
- Dwudziestoletnie rządy nieudolnego i słabego Stefana ( wnuk Wilhelma I) stały się widownią anarchii feudalnej,
łupieskich walk baronów miedzy sobą, osłabienia władzy państwowej. W ogólnym chaosie ofiarą bezprawia stali
się przede wszystkim chłopi i miasta. Ogólny kryzys powiększyła jeszcze wojna domowa Stefana z Matyldą
(córka Henryka I), mająca charakter wojny feudalnej. Anarchia feudalna została zakończona dopiero w 1153 r.,
kiedy Stefan oraz syn Matyldy, Henryk hr. andegaweński , zawarli umowę, w myśl której królem został uznany
Stefan, a po jego śmierci tron miał przejść na Henryka. 1155 r. koronę otrzymał Henryk II i rozpoczął długie
rządy dynastii Plantagenetów, czyli Anjou.
c)
Stosunki społeczno – gospodarcze na przełomie XI i XII w.
- Na przełomie XI i XII w. ludność Anglii liczyła ok. 1,5 mln osób , z których większość mieszkała na wsi i
zajmowała się rolnictwem. Na drugim miejscu stałą hodowla, rozpowszechniona zwłaszcza w pn-wsch Anglii.
Już w tym okresie wełna stanowiła bardzo ważny artykuł wywozowy i stąd hodowla owiec była dość
rozpowszechniona.
- Obok uprzywilejowanych korporacji kupców i rzemieślników powstawały w miastach angielskich już pod koniec
XI w. gildie wyłącznie rzemieślnicze, jak np. tkaczy. W XII w. w miastach tych rozwijała się walka pomiędzy
arystokracją miejską a cechami.
- Ludność rycerska dzieliła się w ówczesnej Anglii na dwie warstwy: baronów oraz rycerstwo pospolite. Wszyscy
pozostawali lennikami króla.
- Wyróżniającą się grupę wśród baronów stanowili hrabiowie.
- Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym.
d) Ustrój polityczny i administracja
- W zakresie stosunków polityczno –ustrojowych podbój normandzki nie wywarł tak dużego wpływu
- Na czele aparatu administracyjnego stał król, mający przy swoim boku urzędników dworskich oraz radę, złożoną
z najwyższych dygnitarzy świeckich i duchownych. Władza monarchów z dynastii normandzkiej oraz pierwszych
Plantagenetów była silna, a zakres jej obszerny.
- Od ok. poł. XII w. wraz z Henrykiem II utrwaliła się zasada dziedziczności tronu.
- Normandzkim odpowiednikiem angielskiego witanu była Wielka Rada. Pod dynastią normandzką rozwinęła się
jako centralny organ administracyjny Kuria Królewska, która przejęła najważniejsze działy zarządu państwem.
- Na czele hrabstw stali szeryfowie. Zakres obowiązków szeryfa był niezmiernie rozległy, obejmował sprawy
skarbowe, sądowe, wojskowe oraz administracyjno – policyjne.
4. Pierwsi Plantageneci (1154 –1272)
a) Ekspansja angielska za Henryka II
- Henryk II Plantagenet przeprowadził szereg reform wewnętrznych o dużym znaczeniu dla procesu krzepnięcia
silnego aparatu państwowego w Anglii, zapewniającego władzy monarszej zdecydowaną przewagę nad
rycerstwem i arystokracją. Wraz z wstąpieniem Henryka II na tron losy Anglii zostały blisko związane z
kontynentem, a zwłaszcza z Francją ( Henryk II był najpotężniejszym władcą feudalnym we Francji). Ambicje
polityczne Henryka II nie ograniczały się tylko do obszaru Francji (chciał być królem) oraz ekspansji Anglii na
terenie Walii, Szkocji i Irlandii. Nosił się on nawet z zamiarem sięgnięcia po koronę cesarską. Plany te zniweczył
kolejny król Francji ( Ludwika VII zastąpił wybitny Filip II August). Filip II August potrafił dzięki zręcznym
zabiegom dyplomatycznym poskromić antykrólewską opozycję feudałów francuskich, a przez wykorzystanie
antagonizmów miedzy Henrykiem II a jego synami osłabić ekspansję angielską na terenie Francji.
- Henrykowi II w 1165 r. udało się zapewnić sobie formalne tylko zwierzchnictwo nad Walią, która pod swymi
dwoma królami podzielona na część pn i pd zachowała jeszcze przez pewien czas niezależność.
- W 1174 r. Henryk II rozciągnął formalnie zwierzchnictwo Anglii nad Szkocją. Na podstawie zawartego wówczas
traktatu król szkocki stawał się wasalem monarchy angielskiego.
- Z czasami Henryka II wiąże się początek ekspansji angielskiej w Irlandii (dzięki Wikingom w Irlandii powstały
porty morskie łącznie z Dublinem, rozwinęły się jarmarki i handel)
- Po wyprawie w 1171 r. Henryk II zmusił przywódców klanów i królów irlandzkich do uznania swej władzy. W
1177 r. Henryk II przeznaczył Irlandię (pierwsza kolonia) na lenno dla swego najmłodszego syna, Jana bez Ziemi.
W 1541 r. specjalnie dobrany parlament w Dublinie zaofiarował Henrykowi VIII tytuł króla Irlandii.
b) Reformy wewnętrzne Henryka II. Konflikt z Kościołem.
- Reforma sądownictwa. Król konsekwentnie prowadził politykę rozszerzania sądowych kompetencji Kurii
Królewskiej kosztem sądownictwa feudałów.
- Powstała warstwa urzędników królewskich, związanych z królem i realizujących jego politykę.
- Reforma wojskowa. W Anglii obok służby wojskowej, do której zobowiązani byli wszyscy posiadacze lenn,
istniał obowiązek służby wszystkich wolnych w pospolitym ruszeniu. Od czasów Henryka II na większą skalę
stosowano tzw. podatek tarczowy (scutage). Zwolnieni od służby wojskowej feudałowie płacili określona sumę
pieniędzy, za które król mógł werbować wojska najemne.
- Henryk II wprowadził podatek od dochodów i ruchomości. Dziesięcina Saladyna (III wyprawa krzyżowa) była
pierwszym angielskim podatkiem określanym proporcjonalnie do dochodów i wartości ruchomości.
- Henryk II przystąpił do likwidacji niektórych uprawnień Kościoła. Bezpośrednim powodem sporu był wysunięty
przez króla projekt ograniczenia dotychczasowych kompetencji sądów duchownych. Najważniejszym aktem
Henryka II, mającym na celu ograniczenie kościelnych przywilejów, były konstytucje ogłoszone w Clarendon w
1164 r. (konstytucje klaredońskie). Zawierały one m.in. ograniczenie sądownictwa kościelnego oraz wolnego
wyboru wyższych dostojników kościelnych, zakaz wyjazdu z Anglii wyższych dostojników kościelnych bez
zgody króla. W wypadku uzyskania zgody musieli oni dać zapewnienie, że nie będą za granicą działali na szkodę
Anglii. Wybór wysokich dostojników kościelnych miał się odbywać w kaplicy królewskiej i wymagał zgody
króla. Konstytucje klarendońskie wywołały zdecydowany opór zagrożonego w swych przywilejach
duchowieństwa. Na czele opozycji stanął dawny dworzanin i przyjaciel królewski, arcybiskup Becket (arcybiskup
Cantenburt). W 1170 r. usłużni dworzanie zamordowali Becketa. Jego zabójstwo stało się pretekstem do
powstania przeciwko Henrykowi II części baronów, niezadowolonych z twardej ręki królewskiej. Henryk II
zmuszony był odwołać konstytucje klaredońskie a Becket został uznany męczennikiem i świętym.
c)
Ryszard I Lwie Serce
- Od 1173 r. raz po raz wybuchały bunty synów Henryka II przeciwko ojcu, podsycane przez Francję i Szkocję.
- Po śmierci Henryka II, królem zostaje Ryszard I. Wziął udział w III wyprawie krzyżowej stąd przydomek Lwie
Serce. W ciągu 10 lat panowania w Anglii spędził kilka miesięcy. W kraju pogorszyła się sytuacja chłopów i
niższych warstw ludności miejskiej, co było rezultatem wzrostu podatków i większego nacisku administracji
państwa. (Ryszarda I zastępował Hubert Walter). Niespodziewana śmierć Ryszarda I w 1199 r. i koronę przejął
Jan bez Ziemi ( był on nieudolny). Taki obrót sprawy był niekorzystny dla Anglii, że na tronie francuskim
zasiadał wówczas wybitny przedstawiciel dynastii Kapetyngów, Filip II August, zabiegający od dawna o
skupienie pod swym berłem wszystkich posiadłości francuskich.
d) Rządy Jana bez Ziemi. Wielka Karta Swobód z 1215 r.
- Czasy Jana bez Ziemi (1199-1216) psychicznie chorego i pozbawionego skrupułów władcy, stały się widownią
poważnego kryzysu w polityce zagranicznej Anglii oraz konfliktów w stosunkach wewnętrznych. Odziedziczony
po Henryku II silny aparat państwowy wykorzystywał Jan w celu powiększenia ucisku fiskalnego wszystkich
warstw ludności, wywołując tym powszechne niezadowolenie ( ponadto bezprawnie konfiskował ziemię,
aresztował, mordował). Na wzrost powszechnego niezadowolenia wpłynęła również niefortunna polityka
zagraniczna Jana bez Ziemi.
- Filip II August w 1202 r. Zarządził konfiskatę posiadłości angielskich we Francji. W 1214 r. w bitwie pod
Bouvines Francuzi odnieśli walne zwycięstwo.
- W 1215 r. pod naciskiem społeczeństwa musiał się Jan bez Ziemi ugiąć, przyjąć postulaty baronów i zatwierdzić
je 15.06.1215 r. pod nazwą Wielkiej Karty Swobód. WKS – zmierzała głównie do zapobieżenia samowoli króla,
szczególnie w dziedzinie finansowej i sądowej. Król zobowiązał się nie naruszać praw Kościoła angielskiego, nie
wtrącać się do wyborów jego dostojników i nie zagarniać ziemi kościelnej.
e)
Henryk III i początki parlamentu angielskiego
- Objęcie rządów przez Henryka III (1216-1272) ponownie zaostrzyło stosunki między Koroną i społeczeństwem.
Sarkano tez na uległość króla wobec papiestwa i świadczenia Anglii na rzecz Rzymu.
- Niefortunna polityka włoska była bardzo kosztowna. 1257 r. to katastrofa nieurodzaju a rok później Henryk III
domaga się trzeciej części wszystkich dochodów kraju na pokrycie kosztów polityki zagranicznej. Baronowie
stanęli przed królem w pełnym uzbrojeniu domagając się reform politycznych.
- 11.06.1258 r. król był zmuszony zaakceptować postulaty reform, które otrzymały nazwę Prowizji oksfordzkich a
rade baronów która je zatwierdziła, określono mianem „Wściekłej”, a nawet „Parlamentu Wściekłego”. Od tej
pory bez opinii i zgody Rady 15 (powołanej przez 24 baronów) nie wolno było królowi podejmować ważnych
decyzji. Ponadto baronowie wybrali jeszcze 12 przedstawicieli do kontroli działalności urzędników królewskich,
zwłaszcza w sprawach finansowych.
- W 1259 r. doszło do wydania Prowizji westminsterskich, broniących rycerstwo i górną warstwę wolnego
chłopstwa przed samowolą wielkich feudałów.
- Henryk III odmówił przestrzegania przyjętych przez siebie zobowiązań. W 1263 r. doszło do wojny domowej
miedzy królem a popierająca reformy częścią baronów pod wodzą Montforta, mających oparcie w rycerstwie i
miastach. W 05.1264 r. w bitwie pod Lewes armia królewska została rozbita, Henryk III dostał się wraz z synem
Edwardem do niewoli, a faktycznym panem Anglii został Szymon de Monfort. Szukając poparcia w szerszych
kręgach społeczeństwa zwołał on w 1265 r. zgromadzenie, do którego obok baronów weszło po dwóch rycerzy z
każdego hrabstwa i po dwóch mieszczan z niektórych większych miast. Był to początek Parlamentu angielskiego.
- Aż do II połowy XIV w nie nastąpił jeszcze podział na dwie izby i Parlament wówczas miał charakter
rozszerzonej Rady Królewskiej, w której główną rolę odgrywali możni feudałowie. Po ustaleniu w II połowie
XIV w podziału Parlamentu na dwie izby element możnowładczy wszedł do Izby Wyższej, czyli Izby Lordów,
rycerstwo zaś i miasta do Izby Niższej, czyli Izby Gmin.
- Kompetencje Parlamentu nie były początkowo ustalone, ale dość wcześnie obejmowały one głównie kwestie
skarbowe, ustawodawcze i sądowe. W 1297 r. Edward I w imieniu własnym i swych następców zobowiązał się do
nie nakładania podatków bez jego zgody.
5. Anglia pod koniec średniowiecza (XIV i XV w.)
a) Czasy Edwarda I i Edwarda II
- utworzony za czasów Henryka III Parlament angielski ukształtował się ostatecznie za panowania jego syna,
Edwarda I (1272-1307). Nowy król potrzebował pieniędzy na swoją ekspansywną politykę zagraniczną i opierał
się na Parlamencie którego rozszerzony skład uchwalił się w 1295 r. w czasie tzw. Parlamentu Wzorowego.
Edward I zapewnił Parlamentowi kontrolę nad polityką finansową dworu angielskiego.
- Rozwój instytucji sędziów pokoju do końca XIII w. Od tego okresu zaczął tracić na znaczeniu urząd szeryfa. Ok.
połowy XIV w. ustaliła się zasada nominacji szeryfa przez króla i to tylko na rok. Sędziów pokoju mianował król.
- W 1279 r. król wydał statut skierowany przeciwko sprzedawaniu i nabywaniu przez Kościół ziemi bez jego
zgody. Statut ten nie położył jednak kresu rozrostowi własności kościelnej.
- Działalność prawodawcza i reformatorska Edwarda I rozciągała się i na sprawy militarne. Unormował on
obowiązek posiadania broni i podlegania służbie wojskowej. Obowiązek służby wojskowej od 15 do 60 roku
życia.
-
-
-
-
W czasach Edwarda I ludność chłopska została poważnie ograniczona w swych prawach, a liczne ustawy z tego
okresu miały na celu ochronę interesów feudałów. Statut westminsterski z 1278 r. potwierdzał prawa panów do
ogradzania gruntów gminnych pod warunkiem uszanowania praw wolnych użytkowników.
Utrata przez Anglię znacznej części dawnych posiadłości francuskich skierowała uwagę dworu na nie uznające
dotąd zwierzchnictwa Walię i Szkocję. Walia została w 1294 r przyłączona do Anglii, a ziemie feudałów
walijskich rozdał Edward I swym baronom.
Znacznie mniej pomyślne dla Anglii były wysiłki Edwarda I, aby podporządkować sobie Szkocję. W latach 12971306 trwała wojna o niepodległość całego społeczeństwa szkockiego. Wojna ciągnęła się również za czasów
Edwarda II.
Edward II (1307-1327) nie dorównywał swojemu ojcu. Edward II doznał klęski w 1314 r. w bitwie ze Szkotami.
Musiał uznać Roberta Bruce’a królem Szkocji, która do końca średniowiecza zachowała samodzielność
polityczną. Traktat angielsko-szkocki z 1327 r. potwierdził taki stan rzeczy. Szkocja i Francja przez wieki
popierały się nawzajem w okresach konfliktów z Anglią.
b) Początki wojny stuletniej (1337-1453)
- W 1328 r. wymarła we Francji starsza linia Kapetyngów i na tron wstąpiła młodsza jej gałąź – Walezjusze. Do
korony francuskiej rościł sobie też pretensje król angielski Edward III (1327-1377) będący wnukiem króla
francuskiego Filipa IV Pięknego (poprzez swoją matkę Izabelę). Przedmiotem sporu stała się zwłaszcza ta część
Akwitanii, która znajdowała się jeszcze w rękach angielskich. Dodajmy do tego podsycanie przez Francję oporu
Szkotów w ich walkach z Anglią.
- Rozpoczęcie działań wojennych zostało poprzedzone przez Anglię dość szeroką akcją dyplomatyczną. Edward III
przeciągnął na swoją stronę cesarza i niektórych książąt niemieckich, zaciągnął u angielskich i włoskich kupców
pożyczki pieniężne, zawarł sojusz z bogatym mieszczaństwem flandryjskim.
- Szczególnie ważną rolę w zwycięstwach angielskich odgrywali chłopi, łucznicy nie posiadający sobie równych w
Europie.
- Motywacją dla rycerstwa angielskiego w wojnie stuletniej były korzyści materialne, jakie dawały bogate łupy i
grabieże. Wojna przekształciła się rychło w pojedyncze wyprawy i bitwy oraz towarzyszące im najazdy łupieskie,
które trwały nawet w latach pokoju i zawieszenia broni.
- Działania wojenne zaczęły się w istocie w 1340 r. od morskiego zwycięstwa pod Sluys. Również i na lądzie
Anglicy zadali Francuzom kilka bardzo dotkliwych klęsk, przede wszystkim pod Crecy w 1346 r oraz pod Poitiers
w 1356 r.
- W połowie XIV w. Francja przeżywała nasilenia walk wewnętrznych: powstanie paryskie w l. 1356-1358, a
następnie powstanie chłopskie – słynną Żakerię z 1358 r. W tej sytuacji musiała zgodzić się w 1360 r. na zawarcie
w Bretigny pokoju z Anglią na bardzo ciężkich warunkach.
- Następca Jana Dobrego, Karol V, wprowadził we Francji wiele reform, m.in. rozbudowane i zreorganizowane
zostały armia i flota francuska. Nastąpiła dłuższa przerwa w działaniach wojennych, wywołana w dużym stopniu
wewnętrznymi trudnościami, kryzysem gospodarczym, nasileniem walki politycznej i klasowej zarówno w
Anglii, jak i we Francji.
c)
Wieś angielska w XIV w.
- W XIV w. rozpoczął się proces rozkładu wielkiej własności w Anglii. Wobec wyludnienia w kraju w połowie
XIV w. popyt na ziemię był ograniczony.
- W XIII i XIV w. wieś angielska uległa procesowi rozwarstwienia. Rozwarstwienie wsi angielskiej doprowadziło z
kolei do wyodrębnienia się biedoty i zaostrzenia walki klasowej. W 1349 r. Edward III wydał ustawę, która
wprowadzała przymus pracy dla osób od 12 do 60 roku życia, które nie posiadały własnej ziemi i innych środków
do życia.
d) Ideologia antyfeudalna w Anglii pod koniec XIV w.
- Władza królewska zabiegała o uwolnienie Kościoła angielskiego spod wpływów papieskich i do większego
podporządkowania go królowi. Rycerstwo i mieszczaństwo pragnęło zmniejszenia kosztów utrzymania Kościoła i
pozbawienie go ogromnych posiadłości ziemskich.
e)
Powstanie chłopskie w 1831 r.
- Ryszard II (1377-1399) ustalił nowe podatki, przeznaczone na pokrycie kosztów wojny z Francją ( 1377, 1379,
1380). W 1380 r. było 3- krotnie wyższe od poprzedniego.
- Powstanie zaczęło się wiosną 1381 r. od ataku na powszechnie znienawidzonych poborców podatkowych.
Powstanie najbardziej zorganizowany charakter miało w sąsiadujących z Londynem hrabstwach Essex i Kent.
Atakowali dwory i klasztory. Od początku głosili postulat zlikwidowania poddaństwa oraz niesprawiedliwości
społecznej i zapowiedzenia pewnych reform. Ruchem kierowali: Wat Tyler i John Ball. Ryszard II rzekomo
zgodził się na postulaty chłopów i biedoty miejskiej. W rezultacie zabici zostali przywódcy powstania a chłopi nic
nie uzyskali.
f)
Wieś angielska w XV w.
- W XV w. prawie całe chłopstwo angielskie zostało oczynszowane i otrzymało wolność za wykupem. Feudał
nadal pozostał właścicielem ziemi, a chłopi byli dzierżawcami obowiązanymi do świadczeń. Stali się już w
znacznej większości wolnymi osobiście ludźmi, a ich powinności nie stanowiły już takiego ciężaru, jak
poprzednio. Wolni posiadacze byli faktycznymi właścicielami swojej ziemi, za która płacili niewielką rentę. W
XV w. hodowla stawała się bardziej dochodowa od rolnictwa, a ponadto wymagała mniej siły roboczej. Z
kryzysem znacznej części arystokracji szedł w parze wzrost pozycji drobnych i średnich rycerzy, tworzących tzw.
nową szlachtę (tzw. warstwa gentry)
g) Miasta i handel
- W II połowie XIV w. Ludność Anglii wynosiła ok. 2 mln, z czego ok. 8 % to mieszkańcy miast. Do największych
ośrodków miejskich należały: Londyn(ok.35 tyś), York(11tyś), Bristol(10tyś), Coventry i Plymouth(7tyś).
- Korsarstwo i rybołówstwo stanowiły obok handlu morskiego główne źródło dochodów ubogich południowo –
zachodnich hrabstw w Anglii (Devon i Kornwalia)
- Kupiectwo londyńskie w XVI w. stało się głównym rzecznikiem ekspansji Anglii.
h) Sukiennictwo angielskie w XIV i XV w.
- Przez długie lata produkcja wełny i sukna była główną gałęzią angielskiego rzemiosła i przemysłu a wywóz tych
artykułów zasadniczą podstawą handlu zagranicznego Anglii.
i)
Tendencje oligarchiczne w miastach w XIV i XV w.
- W Anglii wystąpił rozwój cechów i gildii średniowiecznych. Od XIV w. wystąpiła w Anglii dość wyraźnie
tendencja do opanowania organizacji cechowych przez najbogatszych ich członków.
- Pod koniec XIV w. ogół mieszczan został już całkowicie pozbawiony prawa głosowania w wyborach miejskich.
j)
Schyłek wojny stuletniej
- Nasilenie trudności politycznych i konfliktów społecznych, jakie przechodziła Anglia pod koniec XIV w., zbiegło
się z jej niepowodzeniami w wojnie stuletniej. Nieudolne rządy Ryszarda II, zdetronizowanego w 1399 r. na rzecz
pierwszego z Lancasterów (boczna linia Plantagenetów), Henryka IV (1399-1413), osłabiły jeszcze bardziej
znaczenie władzy królewskiej i wyzwoliły siły anarchiczne w kraju. Henryk IV starając się zjednać sobie poparcie
Kościoła wydał ostre przepisy przeciwko lollardom. Statut z 1401 r. przewidywał karę śmierci dla heretyków.
- Słabe rządy Ryszarda II i Henryka IV sprzyjały wzrostowi znaczenia Parlamentu, który w 1386 r. oświadczył
Ryszardowi II, że król nie przestrzegający praw może być usunięty z tronu. Detronizacje Edwarda II w 1327 r.
oraz Ryszarda II w 1399 r. były niewątpliwie dowodem wzrostu siły i pozycji Parlamentu. Zwłaszcza w zakresie
spraw skarbowych umacniały się uprawnienia Parlamentu w związku z trudnościami, jakie przeżywała Anglia w
wojnie stuletniej. Edward III zobowiązał się w 1340 r., że bez zgody Parlamentu nie będzie nakładać nowych
podatków, a Henryk IV musiał w 1407 r. uznać zasadę, że wszelkie projekty ustaw skarbowych muszą być
najpierw wniesione do Izby Gmin i dopiero po uzyskaniu zgody Parlamentu mogą być przedstawione królowi
przez speakera, czyli przewodniczącego Izby Gmin. W okresie tym Parlament zaczął dążyć również do uzyskania
kontroli nad wydatkami państwowymi.
- Pomyślny okres wojny stuletniej dla Anglii wiąże się z panowaniem Henryka V (1413-1422). Podjęcie wojny
wypływało nie tylko z przesłanek militarnych i politycznych, ale i z chęci odwrócenia uwagi społeczeństwa
angielskiego od trudności wewnętrznych, otwarcia przed baronami perspektywy poprawienia ich sytuacji,
położenia kresu anarchii i podniesienia autorytetu władzy królewskiej.
- Korzystając z ciężkiej sytuacji wewnętrznej Francji (walka między 2 stronnictwami) Anglicy wylądowali w
Normandii 25.10.1415 r. i zadali klęskę wojskom francuskim pod Azincourt. W 1420 r. zawarto układ pomiędzy
Henrykiem V a Karolem VI. Na mocy tego układu Karol VI oddał całe państwo najeźdźcom, pozbawiając swego
syna dziedzictwa francuskiego.
- W 1422 r. umarli obaj królowie, a wojna toczyła się dalej w sposób coraz mniej korzystny dla Anglii. Walki
rozpoczęły się na nowo w 1428 r. od ataku Anglików na Orlean, stanowiący klucz do południowej Francji.
- Oblężenie Orleanu stało się punktem zwrotnym w wojnie stuletniej i początkiem niepowodzeń Anglików w tej
końcowej już fazie zmagań. Zryw patriotyczny ludu francuskiego, uosobiony w postaci Joanny d’Arc , pobudził
wszystkie warstwy społeczne we Francji do energiczniejszej walki z najeźdźcą. Anglicy wycofali się całkowicie z
Francji, zatrzymując dla siebie tylko port Calais.
k) Wojna Białej i Czerwonej Róży (1455-1485)
- Po wojnie stuletniej Anglia pogrążyła się na 30 lat w wojnie domowej, prowadzonej pomiędzy wielkimi
feudałami i ich zwolennikami popierającymi dwie skłócone ze sobą gałęzie Plantagenetów: Yorków i
Lancasterów (herby – biała i czerwona róża). Do pierwszej bitwy doszło w 1455 r. Po wielu krwawych starciach
do Londynu wkroczył Edward z rodziny Yorków i został ogłoszony królem jako Edward IV (1461-1483).
Wstąpienie jego na tron nie przerwało walk, pełnych okrutnych mordów i represji na Lancasterach. Edward IV
kazał zamordować trzymanego w więzieniu Henryka VI Lancastera i jego syna. Pozycję Edwarda IV umacniały
poważne dochody czerpane ze skonfiskowanej przeciwnikom politycznym ziemi oraz z przyznanego mu przez
Parlament dożywotniego prawa ściągania opłat celnych. W miarę możliwości król obchodził się jednak bez
Parlamentu, szczególnie w sprawach finansowych. Opierał się w dużym stopniu na mieszczaństwie, które chętnie
wspierało go finansowo, widząc w silnej władzy królewskiej gwarancję przed powrotem anarchii feudalnej. Z
drugiej strony król popierał rozwój miast i handlu.
- Po śmierci Edwarda IV tron przeszedł na małoletniego syna Edwarda V (1483), w którego imieniu władzę pełnił
jego stryj Ryszard York –Ryszard III (1483-1485). Z jego rozkazu Edward V i młodszy brat zostali uduszeni.
Baronowie wysunęli na tron królewski swego kandydata spokrewnionego z Lancasterami Henryka Tudora.
- Rozstrzygająca o dalszych losach Anglii bitwa została stoczona między Ryszardem III Yorkiem i Henrykiem
Tudorem 22.08.1485 r. pod Bosworth. Królem Anglii został Henryk Tudor jako Henryk VII. Ożenił się z córką
Edwarda IV Yorka. Położył kres długiej wojnie domowej.
6. Monarchia pierwszych Tudorów (1485-1558)
a) Umocnienie monarchii angielskiej na przełomie XV i XVI w.
- Rok 1485 stanowi granicę pomiędzy średniowieczem a historią nowożytną Anglii.
- Okres budowy absolutyzmu Tudorów, szersza ekspansja Handlowa, awans klas średnich, polityczny wzrost
Anglii, zwłaszcza po pokonaniu Hiszpanii w 1588 r.
- Zastosowanie w stosunku do Europy tzw. równowagi sił (balance of power).
- W 1494 r. Henryk VII narzucił parlamentowi angielskiemu szereg aktów (Poynings’ Acts). Które w istocie
podporządkowywały Irlandię zwierzchnictwu angielskiemu (obszar Irlandii pod panowaniem Anglii określano
mianem The Pale)
- Czynnikiem wzmacniającym władzę królewską stał się rozwinięty przez Henryka VI Tajnej Rady – Sąd Izby
Gwiaździstej. Jako najwyższy trybunał sądowy, rozpatrywał sprawy polityczne, nadużycia urzędników, a przede
wszystkim przestępstwa przeciwko królowi.
- Instytucjami mającymi umacniać władzę króla Anglii nad ziemiami położonymi na krańcach państwa i przez
dłuższy czas zdradzającymi tendencje odśrodkowe, nad Walią, Kornwalią i hrabstwami północnymi, stały się
założone przez Henryka VII: Rada Północy i Rada Walijska.
- Istotnym elementem umacniającym władzę królewską były jej silne podstawy finansowe (Henryk VII dbał o
finanse państwa a Henryk VIII roztrwonił majątek). W obliczu kryzysu finansowego Henryk VIII znajdzie nowe
źródła dochodów przede wszystkim w zagarnięciu dóbr kościelnych czy psuciu monety.
- W I połowie XVI w. Parlament był w istocie posłusznym narzędziem władzy królewskiej i dopiero w epoce
elżbietańskiej nabrał większej dojrzałości politycznej, doświadczenia i samodzielności.
- Jest cechą szczególną absolutyzmu Tudorów, że dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej nie starali się
likwidować starych instytucji, czyniąc z nich narzędzie swej władzy.
b) Przemiany społeczno – gospodarcze
- Koncentracja ziem poprzez tzw. ogrodzenie, bogaci się średnia szlachta (gentry) i bogaci chłopi (yeomeni) a cała
masa wywłaszczonych chłopów staje się nędzarzami i włóczęgami.
c)
Przesłanki ideologicznej. Reformacja w Anglii.
- Ruch lollardów, potępiali zależność Kościoła w Anglii od Rzymu, odrzucali dogmat o przeistoczeniu, celibat
księży, kult martwych symboli i obrazów oraz krytycznie odnosił się do pozareligijnej działalności Kościoła.
Domagał się wolnego nauczania i swobodnego interpretowania Biblii.
d) Kościół w przededniu reformacji w Anglii
- W XVI w ogólny kryzys w kościele ( zeświecczenie, obniżenie poziomu intelektualnego kleru i zapału
religijnego, kariera polityczna, bogactwa)
- Parlament podkreślał niezależność Korony od papieża.
e)
Schizma Henryka VIII
- Henryk VIII (1509-1547) zerwał kościelną zależność od Rzymu, zlikwidował klasztory i przejął najwyższą
władzę w Kościele angielskim.
- Zasada równowagi sił: 1512 – Anglia przyłączyła się do Świętej Ligi przeciw Francji, w 1525 – Anglia popierała
Francję przeciw cesarzowi Karolowi V.
- Henryk VIII po 18 latach pożycia małżeńskiego wszczął w 1527 r. kroki rozwodowe. Obok pobudek czysto
osobistych (romans z Anną Boleyn) chęć posiadania męskiego potomka w celu zapewnienia ciągłości i trwałości
dynastii Tudorów. Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską (córka przy królu Hiszpanii) urodziła się
jedynie córka Maria (królowa Maria Tudor)Henryk VIII tracił nadzieję na powiększenie swej rodziny o
upragnionego spadkobiercę.
- W innych warunkach politycznych rozwód byłby możliwy do przeprowadzenia i papieże nieraz go udzielali.
Należy jednak pamiętać, że Katarzyna Aragońska była ciotką najpotężniejszego wówczas władcy w Europie,
cesarza Karola V, który po rozgromieniu wojsk francuskich w 1525 r. pod Pawią zdobył całkowitą przewagę we
Włoszech. W 1527 r. wojska cesarskie dokonały barbarzyńskiego złupienia Rzymu i niezależność papiestwa
została poważnie ograniczona. Papież Klemens VII udzielał wymijających odpowiedzi dlatego zniecierpliwiony
Henryk VIII postanowił sam przeprowadzić sprawę rozwodu. Papież nie dał dyspensy. Thomas Wolsey popadł w
niełaskę i zmarł (inaczej byłby stracony). Po nim godność kanclerza otrzymał Thomas More. Po upadku Mora
czołowe miejsce w gronie doradców Henryka VIII zdobył Thomas Cromwell (jedna z głównych postaci w
rozwoju schizmy) Brak poparcia ze strony Rzymu dla rozwodowych zabiegów Henryka VIII stał się dogodnym
pretekstem do oderwania Kościoła angielskiego od papiestwa i poddania go pod zwierzchnictwo króla.
- Drugim obok Cromwella najważniejszym rzecznikiem schizmy Henryka VIII był Thomas Cranmer – arcybiskup
Canterbury, który w V 1533 r. ogłosił małżeństwo króla z Katarzyną Aragońską za nieważne, podobnie zresztą
jak w 1536 r. anulował drugie małżeństwo Henryka VIII z Anną Boleyn.
- Schizma Henryka VIII została przeprowadzona przez Parlament angielski w l. 1529-1536, kiedy to wydano akty,
będące podstawą prawną niezależności angielskiego duchowieństwa do Rzymu i zwierzchniej władzy króla nad
kościołem w Anglii.
- Na mocy Aktu o supremacji z 1534 r. Parlament ogłosił króla głową Kościoła angielskiego, przy czym poza
odrzuceniem władzy papieża nie wprowadzono żadnych w istocie zmian w zakresie dogmatów, kultu i ceremonii
kościelnych.
- W l. 1536-1539 likwidacja klasztorów.
-
f)
Henryk VIII w 1521 r. otrzymał od papieża tytuł „obrońcy wiary” za ogłoszenie broszury o 7 sakramentach, gdzie
zwalczał poglądy Lutra – ironia.
Reformacja Edwarda VI i kontrreformacja Marii Tudor
- zgodnie z wolą króla jego następcą został 9-letni Edward VI (1547-1553), który w istocie był tylko marionetką w
rękach swego otoczenia. Faktyczne rządy sprawował Edward Seymour (wuj) a następnie John Dudley.
- Somerset i Craumer zabiegali o usunięcie wpływów katolickich z Kościoła anglikańskiego i wprowadzenie
reformacji w szerokim zakresie. Thomas Craumer opracował w 1549 r. kalwinizujący modlitewnik, który został
przez Parlament uznany za obowiązujący w całej Anglii. W ten sposób doprowadzono do tzw. uniformizmu, czyli
jednolitego Kościoła w całym kraju, a jednocześnie wydano wiele zarządzeń kasujących dawniejsze zwyczaje
katolickie i obrzędy. Ze świątyń usunięto obrazy i ołtarze. Zaczęły się prześladowania zarówno katolików, jak i
zwolenników umiarkowanej reformacji Henryka VIII.
- Maria Tudor (1533-1558). Za panowania Marii, która była gorliwą katoliczką, nastąpiło przejściowe odnowienie
katolicyzmu, połączone z surowymi prześladowaniami i represjami wobec protestantów. Maria Tudor nawiązała
stosunki z Rzymem. Przeprowadzając restaurację katolicyzmu Maria nie podjęła próby przywrócenia Kościołowi
skonfiskowanych majątków, pozostających w rękach świeckich właścicieli.
- Nasilenie opozycji przeciwko Marii, zwanej „krwawą” wiązała się nie tylko z jej polityką religijną ale przede
wszystkim z polityką zarganiczną ( małżeństwo z Filipem II hiszpańskim, utrata portu Calais – ostatniego oparcia
Anglii na kontynencie)
- Wraz ze śmiercią Marii Tudor w 1558 r. i wstąpieniem na tron Elżbiety I nastąpił dopiero kres reakcji katolickiej.
- Zwycięstwo reformacji w Szkocji stanowiło jednocześnie sukces polityczny Anglii, która zdołała zapewnić sobie
tu znaczne wpływy.
- Za panowania Marii Tudor została przeprowadzona pierwsza masowa konfiskata ziemi należącej do
Irlandczyków. Odpowiedzią Irlandczyków na angielskie metody kolonizatorskie były kilkakrotnie wybuchające w
II połowie XVI w. powstania.
7. Epoka elżbietańska (1558-1603)
a) Polityka wewnętrzna Anglii za Elżbiety I
- Po smierci Marii Tudor Parlament zgodnie z testamentem Henryka VIII ogłosił królową jego córkę z drugiego
małżeństwa z Anną Boleyn, Elżbietę I, której rządy stanowią jeden z najświetniejszych okresów w dziejach
Anglii ( erudytka, dyplomatka). Tak pomyślne dla Anglii rządy Elzbiety I wiele zawdzięczały umiejętnemu
doborowi przez królową zdolnych doradców, wśród których do największych należeli: F. Walsingham, W. Cecil i
T. Gresham.
- Elżbieta I opierała się w swej polityce na klasach średnich, zwłaszcza na mieszczaństwie.
- Jednym z głównych celów angielskiej polityki stało się w epoce elżbietańskiej unikanie konfliktów na arenie
międzynarodowej oraz antagonizmów wewnętrznych aby spokojnie rozwijał się handel i bogaciła Anglia.
- Coraz ważniejszą rolę w życiu politycznym epoki elżbietańskiej odgrywał Parlament. Sojusz Tudorów z
awansującymi politycznie i bogacącymi się klasami średnimi uczyniły Izbę Gmin coraz ważniejszym organem
politycznym epoki elżbietańskiej. Polityka wewnętrzna Tudorów zawsze musiała się liczyć z opinią gentry i
mieszczaństwa, toteż królowie z tej dynastii bacznie śledzili nastroje i opinie Izby Gmin.
- Posłowie Izby Gmin mieli w XVI w. spora niezależność, nie znali dyscypliny partyjnej, gdyż nie było w Anglii
jeszcze partii politycznych, nie byli ściśle odpowiedzialni przed wyborcami. Ogromna ich większość posiadała
wyższe wykształcenie, uniwersyteckie lub prawnicze oraz duże doświadczenie polityczne, dzięki czemu
Parlament już w końcu XVI w. stał się kompetentnym, patriotycznym i operatywnym organem, którego nie uda
się złamać samowolą Stuartów w I połowie XVII w.
- Elżbieta I pragnęła kompromisu miedzy protestantami i katolikami, a nawet zjednoczenia ich w jednym Kościele.
- Elżbieta I przystąpiła do odbudowy Kościoła w duchu schizmy Henryka VIII. W 1559 r. przywrócony został Akt
o supremacji.
b) Elżbieta I i Maria Stuart
- W XVI w. w Szkocji były silne wpływy francuskie.
- W 1560 r. w Edynburgu został zawarty traktat między Marią Stuart a posłami angielskimi, przekreślał wszelkie
wpływy francuskie w Szkocji. Zgodzono się też na prawa Marii Stuart do tronu szkockiego pod warunkiem
całkowitej jej rezygnacji z tytułu królowej Anglii (wnuczka Małgorzaty, siostry Henryka VIII). W tym roku
Parlament szkocki w Edynburgu obalił episkopat i wprowadził w Szkocji kalwinizm. Klasztory miały ulec
likwidacji, dobra kościelne konfiskacie.
- Zachęceni przez Elżbietę I panowie szkoccy podnieśli bunt przeciw Marii Stuart i Darnleyowi Stuartowi (mąż). W
tej sytuacji Maria Stuart zaczęła prowadzić politykę prokatolicką, mając w tym poparcie Rzymu i Hiszpanii.
- W 1566 r. urodził się Mari Stuart syn, późniejszy Jakub VI szkocki i Jakub I angielski. W ten sposób zapewniła
Maria ciągłość swej dynastii, uzyskując poważną przewagę nad niezamężną Elżbietą I.
- Jej dwór stał się azylem dla zbiegłych z Anglii wyznawców katolicyzmu i przeciwników Elżbiety. Maria Stuart
usiłowała jednak unikać konfliktów z królową angielską.
- Pozycję królowej szkockiej znacznie osłabiły wydarzenia związane z zabójstwem jej męża Darnleya w 1567 r.
(nie była na pogrzebie, po 3 miesiącach wyszła za mąż za mordercę męża Bothwella) Opuszczona przez wojsko
Maria Stuart została uwięziona i zmuszona do abdykacji na rzecz małego Jakuba. Regencję objął hrabia Moray
(brat Marii Stuart) James Stuart. W Szkocji utrwalił się Kościół kalwiński, zwany prezbiteriańskim, oparty na
organizacji gminy, której udział w zarządzie mieli obok duchownych ludzie świeccy. Wpływ Kościoła szkockiego
stał się w ojczyźnie Marii Stuart bardzo duży zarówno na sprawy polityczne, jak i życie codzienne.
-
c)
W 1568 r. udało się Marii Stuart ujść z więzienia i w V tego roku przybiła na łodzi rybackiej do wybrzeży
angielskich. Została uwięziona, jednak wraz z tym nie skończyła się jej rola w historii Anglii.
Uwięzienie Marii Stuart dało Anglii dogodny pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy Szkocji.
Od momentu uwięzienia Marii Stuart jej osoba stała się przedmiotem rozgrywek politycznych i nadziei
przeciwników Elżbiety I, zarówno w samej Anglii, jak i na arenie międzynarodowej.
Żeby osłabić Anglię, papież i Filip II (Hiszpania) poparli powstanie w 1578 r. pod hasłami religijno –
narodowymi objąć znaczną część kraju. Anglicy krwawo stłumili rewoltę irlandzką.
Wypadki związane z intrygami katolików, zamachami na życie królowej i niebezpieczeństwem interwencji
zagranicznej skupiały przy boku Elżbiety I ogromną większość narodu angielskiego. W 1586 r. zawarto
porozumienie z Jakubem VI. W 1587 r. Maria Stuart została stracona. To był bodziec dla Filipa II do
planowanego już wcześniej ataku na Anglię (rywalizacja na Atlantyku).
Walka Anglii z Hiszpanią
- (religia, rywalizacja na morzach i oceanach, ścięcie Marii Stuart)
- Konflikt Anglii z Hiszpanią miał przede wszystkim charakter rywalizacji o przewagę morską na Atlantyku. W
odwecie za spiski i intrygi hiszpańscy kaprowie i korsarze angielscy łupili przy pełnym poparciu dworu
angielskiego statki i kolonie hiszpańskie. Hiszpania posiadała monopol na cały handel Europy z krajami Wschodu
oraz Ameryki i strzegła go za pomocą potężnej floty.
- Wśród korsarzy angielskich walczących z Hiszpanią szczególnie wielką sławę zdobył Francis Drake.
- Oficjalnie wojna Anglii z Hiszpanią wybuchła w 1583 r., kiedy wykryto jego rolę w spisku na życie Elżbiety I.
Poseł Filipa II został usunięty z Anglii w 1584 r. i od tego czasu napięcie stosunków między obu zwalczającymi
się stronami przybrało na sile.
- 06.1588 r. wyruszyła z Hiszpanii Wielka Armada. Wyższość angielskiej taktyki (statki bardzo zwrotne) sprawiła,
że Hiszpanie ponieśli sporo porażek w kanale La Manche. Rozbicie Wielkiej Armady zapoczątkowało upadek
potęgi morskiej Hiszpanii. Dla Anglii natomiast oznaczało nie tylko uratowanie wolności, ale początek jej
panowania na morzach.
8. Anglia w epoce rewolucji burżuazyjnej (1603-1660)
a) Początki Panowania Stuartów. Czasy Jakuba I (1603-1625)
- Rzadko kiedy zmiana dynastii i osoby władcy oznaczała tak zasadnicze odejście od dotychczasowej polityki
wewnętrznej i zewnętrznej.
- Wstąpienie Jakuba I na tron angielski oznaczało unię Anglii ze Szkocją i zażegnanie starych konfliktów.
- Od samego początku rządów Jakuba I Parlament angielski przeciwstawił się absolutystycznym zapędom króla. W
petycji z 1611 r. Parlament zażądał od króla zniesienia wszystkich podatków ściąganych przez dwór bez zgody
Izby Gmin. 1604-1611 – pierwszy Parlament, władza ustawodawcza dla Parlamentu i króla. 1614 –Parlament
rozwiązany przez Jakuba I. Izba Gmin zażądała, by król zaprzestał ściągania podatków nie zatwierdzonych przez
Parlament. Po 7 latach Jakub I zwołuje trzeci Parlament w 1621 r. i tym razem polityka królewska spotkała się ze
zdecydowanie ostrą krytyką Izby Gmin. Parlament pociągnął do odpowiedzialności kilku ministrów królewskich
(m.in. Francisa Bacona) Pozycja Parlamentu w walce z Koroną była wówczas tym silniejsza, że w dobie wojny
trzydziestoletniej (1618-1648) Jakub I starał się, pod pretekstem obrony interesów Anglii na arenie
międzynarodowej, uzyskać od Parlamentu ogromna sumę 700 tysięcy funtów. Przyznając królowi tę kwotę,
Parlament przeprowadził jednocześnie ostrą krytykę polityki Jakuba I.
- W przeciwieństwie do Elżbiety I, która rozwijała zgodnie z interesami kraju politykę antyhiszpańską i
antykatolicką, dwór Jakuba I doprowadził do całkowitego odwrócenia dotychczasowych koncepcji politycznych.
(nieudolna próba angielsko – hiszpańskiego mariażu). Czwarty parlament obradował w 1624 r. i posiadał
mocniejszą pozycję. Udzielając królowi dość znacznych subsydiów zażądał w zamian za zniesienie monopoli
handlowo – przemysłowych zapewnienia, że zostanie dopuszczony do kontroli nad wydatkami oraz że bez zgody
Parlamentu król nie będzie podejmować ważniejszych posunięć w polityce zagranicznej. Parlament uzyskał też
zapowiedź stosowania przepisów prawnych przeciwko katolikom.
- W 1625 r. Jakub I poślubił Henrykę Marię (córkę Ludwika XIII), w Anglii spotkało się to z chłodnym przyjęciem.
b) Polityka wewnętrzna Karola I. Wzrost opozycji w przededniu rewolucji (1625-1640)
- Karol I tak jak ojciec był zwolennikiem absolutyzmu.
- Pierwsze dwa Parlamenty zwołane przez Karola I w 1625 i 1626 w celu uzyskania nowych podatków
ustosunkowały się krytycznie do polityki finansowej dworu.
- Zwoływanie Parlamentu w pierwszych latach rządów Karola I miało związek z poważnymi długami Korony oraz
dużymi wydatkami na prowadzenie dość chwiejnej polityki zagranicznej, nie przynoszącej Anglii żadnych
korzyści. (książe Buckingham –fiasko polityki antyhiszpańskiej)
- Całkowita nieudolność rządu w różnych kwestiach polityki zagranicznej i wewnętrznej, korupcja i nadużycia
wśród dostojników i urzędników administracji królewskiej wywołały dalszy wzrost opozycji Parlamentu.
Poważną w niej rolę odegrał John Eliot. Parlament z 1626 r. zażądał przeprowadzenia sądu nad nieudolnym ks.
Buskingam w odpowiedzi Karol I rozwiązał Parlament oraz kazał aresztować Eliota.
- Niepowodzenia wojenne, kryzys finansowy i wzrastająca opozycja społeczeństwa przeciwko polityce fiskalnej
rządu zmusiły Karola I do zwołania na początku 1628 r. swego trzeciego Parlamentu.
- Nowy Parlament nie myślał uchwalać żądanych przez króla podatków bez otrzymania najpierw od Karola I
gwarancji poszanowania praw i uznania przez króla uprawnień Parlamentu. W dniu 07.06.1628 r. obie Izby
przedstawiły Karolowi I dokument zwany Petycją o prawo, zawierający cztery następujące punkty: 1) Nikogo nie
wolno w brew woli zmuszać do płacenia podatków nie zatwierdzonych przez Parlament 2) Nikt nie może być
-
-
-
-
-
c)
aresztowany i pozbawiony majątku bez prawomocnego wyroku sądowego i wbrew obowiązującym w kraju
prawom 3) Nie należy aresztować osób cywilnych na podstawie prawa wojennego 4) Należy zlikwidować
przymus kwaterowania wojsk w domach prywatnych.
Karol I zatwierdził początkowo Petycję o prawo chcąc uzyskać od Parlamentu potrzebne pieniądze. Wkrótce
zaczął jednak łamać przyjęte zobowiązania, a niebawem, na początku 1629 r. rozwiązał Parlament. Przywódców
opozycji osadził w więzieniu ( m.in. Eliot). W Anglii rozpoczął się 11 – letni okres rządów bez Parlamentu.
Fiskalna polityka rządu, dążąca do stworzenia niezależnej od Parlamentu bazy finansowej i stałej armii regularnej,
budziła sprzeciwy, podobnie jak i stosowana przez Karola I sprzedaż monopoli handlowych i przemysłowych.
Nowe podatki, nie poprawiły w sposób istotny budżetu państwa.
Zaczął podupadać przemysł i handel, wiele osób emigrowało za granicę.
W ruchu purytańskim wystąpiła opozycja przeciwko absolutyzmowi, dlatego był zwalczany przez króla. (
purytanie- kalwini, independenci- rozproszenie władzy kościelnej, prezbiterianie- centralizacja władzy kościelnej)
W 1637 r. wybuchło powstanie w Szkocji. Trudności nie posiadającego stałego wojska Anglii doprowadziły do
zawarcia przez obie strony w 1639r. traktatu w Berwick, zapewniającego Szkotom całkowitą amnestię i prawo
decydowania w Parlamencie szkockim o wszystkich kwestiach spornych. Ponieważ Karol I nie dotrzymał
rozejmu, wybuchła nowa wojna, lecz na jej prowadzenie król nie posiadał odpowiednich funduszów. W tej
sytuacji był zmuszony zwołać po raz pierwszy od 11 lat na wiosnę 1640 r. nowy Parlament.
Krótki Parlament trwał 3 tygodnie, sprzeciwił się polityce finansowej dworu, żądał ukarania nieudolnych
ministrów królewskich, nie uchwalił pieniędzy na dalszą wojnę ze Szkocją. Karol I rozwiązał Parlament,
zastosował aresztowania i represje. Londyńskie mieszczaństwo odmówiło udzielenia królowi pożyczki.
W VIII i IX 1640 r. Szkoci rozpoczęli natarcie na północną Anglię i zajęli dwa położone tam hrabstwa. W X
zgodzili się na tymczasowe zawieszenie broni pod warunkiem prowadzenia w tej sprawie pertraktacji z
Parlamentem angielskim. W tej krytycznej sytuacji, wobec politycznego i finansowego kryzysu oraz żądań klas
średnich, Karol I był zmuszony zwołać w XI 1640 r. Parlament (Długi Parlament), który obradował do 1653 r.
Zwołanie Długiego Parlamentu oznaczało już początek rewolucji.
Polityka zagraniczna Anglii za pierwszych Stuartów
- Polityka pierwszych Stuartów dążyła do utrzymania dobrych stosunków z Hiszpanią (katolicyzm, absolutyzm),
przy jednoczesnym narastaniu konfliktu z niderlandzkimi Zjednoczonymi Prowincjami oraz Francją. Burżuazja i
gentry - przeciwna tej polityce, zwolennicy linii politycznej epoki elżbietańskiej.
- Niderlandy rywalizowały z Anglią o handel, szczególnie w Indiach Wschodnich.
- Chwiejna polityka, sojusze antyfrancuskie później antyhiszpańskie.
- W obliczu trudności wewnętrznych rząd angielski nie angażował się w konflikty polityczne, dzielące Europę na
dwa wielkie obozy.
d) Początki kolonializmu angielskiego
- XVII w – początki brytyjskiego imperium kolonialnego ( 1588 r. pokonanie Armady hiszpańskiej)
- 1607 – statki angielskie przywiozły do Ameryki pierwszych osadników, powstało miasto Jamestown, kolonia
Wirginia
- 1620 – rząd angielski wydał przywilej na osiedlanie się w Ameryce Północnej ( Ojcowie Pielgrzymi – purytanie,
Plymouth, statek „Mayflower”)
- w latach 20-tych dalsza kolonizacja Ameryki Północnej
- obok motywów handlowych i finansowych ważną rolę w migracji ludności angielskiej do kolonii odegrały w I
połowie XVII w. sprawy polityczne i religijne.
e)
Długi Parlament i początek Rewolucji (1640-1646)
- W ciągu 13 lat swego istnienia (1640-1653) Długi Parlament stał się głównym ośrodkiem organizacyjnym
burżuazji i nowej szlachty w ich walce z obozem feudalno- absolutystycznym ( „okrągłogłowi” kontra
„kawalerzy”)
- W XVII w Parlament angielski reprezentował wyłącznie interesy klas posiadających.
- W czasie obrad Długiego Parlamentu opozycja wysunęła pod adresem dworu wiele krytycznych uwag:1)
gwałcenie przez rząd przywilejów parlamentarnych, 2) psucie religii, 3) zamach na wolność poddanych.
- Główny doradca Karola I Strafford został skazany na śmierć w 1641 r.
- W lecie 1641 r. Parlament wydał wiele aktów godzących w absolutyzm królewski m.in. znosił Izbę Gwiaździstą,
rozwiązywał armię królewską, anulował „daninę okrętową”. Parlament podkreślił bezprawność ściągania
podatków bez zatwierdzania ich przez Izby. Parlament wymusił na królu akt głoszący że Izby mogą być
rozwiązane tylko za własną swoją zgodą.
- W 1641 r. wybuchło w Irlandii powstanie antyangielskie.
- W 1641 r. Parlament opracował dokument zwany Wielką remonstrancją, zawierający dalsze żądania opozycji
parlamentarnej.
- Pod koniec lata 1642 r. rewolucja weszła w swoją drugą fazę. Rozpoczęła się wojna domowa (1642-1649) między
królem a Parlamentem. W dziedzinie potencjału ekonomicznego stronnictwo parlamentarne było w lepszej
sytuacji niż królewskie.
- W toku wojny domowej opozycja parlamentarna szybko rozbiła się na dwa odłamy: umiarkowany
(prezbiteriański) i radykalniejszy (independenci) (burżuazja i nowa szlachta- początkowo poparcie mas ludowych)
- Wśród bardziej radykalnych członków Izby Gmin należy wymienić Hampdena, a przede wszystkim Olivera
Cromwella, faktycznego twórcę armii independenckiej i autora jej zwycięstw.
-
-
-
f)
Pierwsze bitwy i potyczki pomiędzy „kawalerami” a „okrągłowymi” miały przebieg niekorzystny dla Parlamentu.
Sytuacja częściowo poprawiła się w 1644 r. ( wskutek zawarcia rok wcześniej porozumienia między Parlamentem
Anglii i Szkocji). Armia szkocka zaatakowała od północy siły Karola I nawiązując współdziałanie z siłami
Parlamentu angielskiego. Poprawa sytuacji na froncie zaznaczyła się od czasu zreorganizowania armii Parlamentu
przez jednego z największych wodzów XVII w., Oliviera Cromwella (stopniowo zorganizował 12 pułków
wyborowej jazdy – rzemieślnicy i bogaci chłopi)
Nową armię charakteryzował przede wszystkim jej skład społeczny ( bardzo szeroki). Drugą cechą był jej
ogromny entuzjazm i zapał do walki. Armia Cromwella odznaczała się też surową dyscypliną, znajomością sztuki
wojennej i męstwem. Armia ta została nazwana „ żelaznobokich”.
W 1645 r. został uchwalony akt o Armii Nowego Wzoru. Po raz pierwszy w dziejach Anglii powstała regularna
armia. Po kilku sukcesach nowej armii, wojna nabrała charakteru oblężniczego.
Rozłam w obozie Parlamentu. Dalszy ciąg wojny domowej i egzekucja Karola I (1646-1649)
- Po rozbiciu i rozproszeniu w 1646 r. przez armię Parlamentu sił rojalistycznych dobiegła końca pierwsza faza
wojny domowej. Karol I uciekł do Szkotów, Ci po uzyskaniu zaległego żołdu od Parlamentu wydali króla i na
początku 1647 r. został on przewieziony do Anglii.
- Już w pierwszym okresie wojny domowej rozpoczęła się wewnątrz stronnictwa parlamentarnego ostra walka
zwolenników poszczególnych frakcji i ugrupowań reprezentujących różne interesy społeczne.
- W 1649 r. po zniesieniu monarchii oraz Izby Lordów uchwalił Parlament ustawę znoszącą niższe godności w
Kościele anglikańskim i nakazujący sprzedaż majątków kościelnych. Wprowadzona została cenzura książek.
Anglii narzucone zostało prezbiteriańskie wyznanie i organizacja Kościoła.
- W Parlamencie independenci nie mieli większości, zdobyli ja w armii. Na armii opierało się też nowe
ugrupowanie polityczne będące skrajnym odłamem independentów – levellerzy (grupa różnorodna, zwłaszcza
drobnomieszczaństwo). Wysunęli postulat powszechnego prawa wyborczego (dla mężczyzn), formalnej równości
wszystkich wobec prawa, corocznych wyborów do Parlamentu, wolności handlu i przemysłu, zniesienia
ogradzania i reformy podatkowej. (m.in. John Lilburne)
- Levellerzy występując od 1647 r. już jako samodzielne ugrupowanie polityczne, opierali się na masach
żołnierskich i szybko weszli w konflikt z independentami, reprezentowanymi w armii głównie przez oficerów.
- Wobec rewolucyjnej postawy armii ( Rada Armii) nie powiodła się próba Parlamentu zdemobilizowania wojska.
Z armii stopniowo zostali usunięci oficerowie popierający Parlament (umiarkowani). Armia walczyła o prawa i
wolność ludu.
- Na wniosek Cromwella powstał dokument: Podstawy propozycji armii. Zawierał on m.in. postulaty, by w
przyszłości Parlament był wybierany tylko na 2 lata, by został zniesiony przymus należenia do Kościoła
anglikańskiego lub prezbiteriańskiego, by rojalistom zostało odebrane na okres 5 lat prawo zajmowania stanowisk
państwowych oraz bierne prawo wyborcze itp. Karol I odmówił przyjęcia tych propozycji, natomiast Parlament
poszedł na ustępstwa i przekazał dowództwo milicji londyńskiej independentom.
- Na początku VIII 1647 r. wojska wkroczyły do Londynu. Wielu posłów prezbiteriańskich opuściło Parlament,
niejeden przyłączył się do independentów, w wyniku czego uzyskali oni większość w Izbie Gmin.
- Wśród independentów nastąpił rozłam na oficerską (tzw. grandowie) i żołnierską (zwłaszcza levellerzy) część
Rady Armii.
- Program levellerów: 2 dokumenty 1) Sprawa armii – odrzucał władzę królewską, projekt ułożenia pisanej
konstytucji, odpowiedzialność rządu wobec społeczeństwa, zwrócenie chłopom ogrodzonych gruntów
gromadzkich i większego opodatkowania bogaczy. 2) Umowa ludu – projekt demokratycznej konstytucji, prawo
naturalne, wolność ludu, konieczność proporcjonalnego przedstawicielstwa w przyszłym Parlamencie,
powszechne prawo wyborcze, rozwiązanie istniejącego Parlamentu, idea suwerenności narodu i republikańska
koncepcja ustroju.
- Po ucieczce w XI 1647 r. z zamku Hampton Court na wyspę Wight, Karol I zawarł porozumienie ze Szkocją
(szkocką partią prezbiteriańską), która miała udzielić Karolowi I pomocy zbrojnej i pomóc mu w przywróceniu
starego porządku. Również i w samej Anglii działali stronnicy królewscy. Na początku 1648 r. rozpoczęło się
powstanie rojalistyczne, stłumione przez Cromwella ( porażka wojsk szkockich – Preston 1648 r.)
- Mimo protestów Parlamentu wojsko wkroczyło do Londynu, obstawiło 5. XII 1648 r. Parlament i usunęło z niego
siłą siłą 140 wrogich armii prezbiterianów, pozostawiając tzw. Parlament Kadłubowy liczący 50 posłów.
Specjalny trybunał wydał 27.I 1649 r. wyrok śmierci na Karola I jako „ tyrana, mordercę, zdrajcę i wroga
państwa”. Wyrok wykonano 30.I 1649 r. W tydzień później została zniesiona Izba Lordów oraz instytucje
monarchii. Najwyższą władzę otrzymała Izba Gmin jako jedyne źródło sprawiedliwej władzy. Od II 1649 r.
Anglia stała się republiką, a rewolucja weszła w swoją 3 fazę, w okres republiki i protektoratu (1649-1660)
g) republika angielska (1649-1660)
- Powstanie angielskiej republiki przypadło na niezmiernie trudny okres w stosunkach wewnętrznych i
zagranicznych Anglii. W Irlandii i Szkocji monarchiści ogłosili królem syna Karola I, Karola Stuarta.
- Szczególnie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja wewnętrzna Anglii. W wojnie domowej zginęło ok. 100
tysięcy Anglików, duże starty materialne, zwiększyło się bezrobocie. Głównym źródłem dochodów młodej
republiki stała się konfiskata majątków królewskich, rojalistycznych i kościelnych.
- Rzecznikami dalszego pogłębienia rewolucji i nadania jej radykalniejszych form byli tzw. prawdziwi levellerzy,
czylii diggerzy. Opierając się na biedocie wiejskiej jeszcze w 1648 r. wysuwali postulat zniesienia monarchii i
konieczności przewrotu społecznego, zniesienia nierówności podziału ziemi i przywilejów. Twierdzili, że ziemia
jest wspólną własnością, że lud angielski przelewając krew w wojnie w okresu rewolucji zdobył nie tylko prawa
wyborcze, ale i prawa do ziemi.
-
-
-
-
-
-
Umocniwszy władzę w swych rękach i zapewniwszy sobie przewagę w Radzie Stanu, independenci zerwali z
niepotrzebnymi im już teraz dawnymi sojusznikami – levellerami.
Decydująca pozycję w życiu Anglii tego okresu posiadała armia i jej wódź Oliver Cromwell. W trudnej sytuacji
ogólnej kraju wykazał on nadzwyczajne zdolności nie tylko wojskowe, ale i polityczne.
Od 1649 r. Cromwell podbił Irlandię. W 1652 r. przeprowadził na ogromną skalę konfiskatę ziemi ludności
irlandzkiej, którą rząd spłacał przemysłowców, kupców i dostawców armii. Za pomocą tego posunięcia
przeprowadził Cromwell likwidację zadłużenia armii.
Egzekucja Karola I oraz zwycięstwo independentów nad prezbiterianami doprowadziły do gwałtownego
zaostrzenia stosunków Anglii ze Szkocją. Na tron szkocki został powołany zbiegły z Anglii Karol II, i nasiliły się
narodowe oraz religijne antagonizmy angielsko – szkockie. W 1652 r. Szkocja została podbita, a w 1654 r.
połączona z republiką angielską ścisłą unią polityczną i gospodarczą. Zniesiono angielsko – szkocką granicę
celną, a 30 posłów szkockich weszło w skład Parlamentu angielskiego.
W okresie wojny domowej osłabła więź między koloniami a metropolią angielską. W niektórych koloniach,
zwłaszcza amerykańskich, dały o sobie znać sympatie rojalistyczne. Stopniowo jednak, wszystkie kolonie
amerykańskie podporządkowały się Anglii.
1651 r. – Akt nawigacyjny – postanawiał, że towary pozaeuropejskie można było przywozić do angielskich
portów tylko na statkach z załogą angielską. Towary europejskie wolno było przywozić do Anglii bądź na
statkach angielskich, bądź na statkach krajów, które towary te wyprodukowały. Ustawa z 1650 r. zabraniała
cudzoziemcom handlować z koloniami angielskimi bez zezwolenia rządu angielskiego. Godziło to przede
wszystkim w Holandię, dlatego też w 1652 r. wybuchła wojna. Wojna angielsko – holenderska z lat 1652-1654
toczyła się głównie na Morzu Północnym i Atlantyku oraz na Morzu Śródziemnym. Anglicy odnieśli ostatecznie
zwycięstwo, Holandia musiała uznać Akt nawigacyjny. W ten sposób zakończyła się wojna, która stała się
początkiem upadku potęgi Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i jednoczesnego wzrostu pozycji Anglii,
wchodzącej już na drogę przekształcania się w potęgę kolonialną.
W tym samym czasie republika angielska prowadziła wojnę z Portugalią, która wspierała rojalistów w okresie
wojny domowej. Portugalia musiała zapłacić odszkodowanie, zawrzeć w 1654 r. umowę handlową, dając kupcom
angielskim wolny handel z koloniami portugalskimi i wiele przywilejów.
W 1654 r. Anglia zawarła umowę z Danią. Statki Angielskie otrzymały dostęp do Bałtyku.
W 1657 r. sojusz Anglii z Francją przeciwko Hiszpanii (wygrana wojna z Hiszpanią)
h) Protektorat Cromwella (1653-1658)
- Po zwycięstwach w Szkocji i Irlandii, które odsunęły niebezpieczeństwo powrotu Stuartów na tron, droga do
dyktatury wojskowej stanęła przed Cromwellem otworem. Długi Parlament został zastąpiony przez Mały
Parlament, po jego rozwiązaniu w 1653 r. najwyższa władza przeszła w ręce Cromwella, który otrzymał tytuł
lorda protektora Anglii, Szkocji i Irlandii, zostając dożywotnią głową republiki. Ustrój polityczny Anglii przybrał
formę dyktatury wojskowej. Kraj podzielono na 11 okręgów wojskowo – administracyjnych, na których czele
stanęli generał – majorowie, mający nieograniczone pełnomocnictwa. Cromwell dwa parlamenty rozwiązał.
- Trudności polityczne protektoratu potegowała jeszcze katastrofalna sytuacja finansowa Anglii. Po śmierci Olivera
Cromwella lordem protektorem miał być jego syn Ryszard Cromwell, ale w tej trudnej sytuacji zrzekł się tytułu i
wycofał z życia politycznego.
- Podstawą polityki kolonialnej Anglii było dążenie do całkowitego politycznego i ekonomicznego
podporządkowania kolonii metropolii angielskiej i do zapewnienia Anglii własnych surowców kolonialnych.
9. Od restauracji Stuartów do rewolucji amerykańskiej (1660-1774)
a) Restauracja Stuartów. Czasy Karola II (1660-1685)
- W ostatnich latach protektoratu nastąpił poważny kryzys gospodarczy w Anglii. Równocześnie zyskiwać zaczęły
na sile sympatie rojalistyczne, nadzieje na poprawę sytuacji po odnowieniu monarchii i powrocie na tron dynastii
Stuartów.
- W parze z trudnościami gospodarczymi zaostrzył się kryzys polityczny, zwłaszcza po śmierci Olivera Cromwella
i objęciu po nim władzy przez jego syna Ryszarda, który był nieudolny i zrzekł się władzy. Najwyższa władza
przeszła w ręce reaktywowanego Parlamentu Długiego, znajdującego się pod naciskiem armii.
- Stojący na czele armii angielskiej w Szkocji gen. Monk zajął Londyn pod koniec 1659 r. i zwołał nowy
Parlament, w którym przewagę uzyskali rojaliści. Nowy Parlament powołał na tron angielski znajdującego się na
wygnaniu Karola II Stuarta
- Restauracja Stuartów nie przywróciła dawnych stosunków feudalnych, chociaż Korona i Kościół odzyskały część
swych skonfiskowanych w poprzednim okresie dóbr. Nie powróciły do dawnych właścicieli majątki ziemskie,
które w czasie rewolucji zmieniły właścicieli w drodze prywatnej sprzedaży.
- Wraz z powrotem Stuartów nastąpił okres terroru i reakcji politycznej. Na stracenie skazano nie tylko
„królobójców”, ale nawet zwłoki Olivera Cromwella zbeszczeszczono i powieszono. Wraz z monarchią został
przywrócony Kościół anglikański i rozpoczęto prześladowania pastorów prezbiteriańskich.
- Po restauracji Stuartów Anglia utrzymywała w zasadzie główne założenia polityki kolonialnej protektoratu (Akt
nawigacyjny)
- Kolonie stanowiły wygodny rynek dla angielskich wyrobów, a równocześnie tanie źródło zaopatrzenia w
surowce. Ich import do Anglii ożywiał przemysł krajowy, dając impuls do powstania wielu nowych jego działów.
Anglia wchodziła w okres wolnego handlu (likwidacja monopoli)
- Niepopularne rządy hr Clarendona (szef rządu Karola II) – sprzedał Francji Dunkierkę (strategiczny port na
kontynencie.
- W latach 1665-1667 trwała druga wojna holenderska, w której klęskę poniosła Anglia.
-
-
-
-
-
-
-
Dzięki małżeństwu Karola II z portugalską księżniczką Katarzyną Braganza udało się Anglii uzyskać w Indiach
Wschodnich Bombaj, który stał się głównym centrum ekspansji angielskiej w Indiach.
W Ameryce w 1664 r. flota angielska zagarnęła sporo kolonii holenderskich m.in. Nowy Amsterdam (Nowy
Jork). Holendrzy utrzymali sporne tereny w Indiach Zachodnich i zmusili rząd angielski do ograniczenia
zastosowania Aktu nawigacyjnego z 1651 r. dla żeglugi holenderskiej.
Po upadku niepopularnego Clarendona, któremu przypisywano odpowiedzialność za niepowodzenia w wojnie z
Holandią, poważny wpływ na rządy w Anglii wywierała grupa 5 ministrów „Cabal” (od pierwszych liter
nazwisk).
Po zawarciu pokoju z Holandią w 1667 r. rząd angielski zawiązał trójprzymierze krajów protestanckich z
Holandią i Szwecją w 1668 r. od 1669 r. dwór angielski prowadził tajne rozmowy w sprawie zbliżenia do Francji i
przywrócenia w Anglii katolicyzmu. W 1670 r. został podpisany w Dover miedzy Karolem II a Ludwikiem XIV
tajny układ, na mocy którego Karol II przyrzekł oficjalnie wprowadzić w Anglii katolicyzm, ludwik XIV obiecał
zaś wysłać na pomoc w razie trudności korpus wojsk francuskich. Karol II zobowiązał się też przystąpić do wojny
z Holandią po stronie Francji i pomagać Ludwikowi XIV w jego zabiegach o sukcesję hiszpańską. W latach 16721674 podjął Karol II tzw. trzecią wojnę z Holandią, łamiąc zobowiązania wobec trójprzymierza i zaskakując w
niczym nie zorientowany Parlament. Wojna ta wywołała niezadowolenie burżuazji angielskiej, było bowiem
rzeczą jasną, że nie malejąca potęga handlowa Niderlandów, lecz rosnąca ekspansja Francji stanowiła już teraz
główną konkurencję dla Anglii.
Niezadowolenie wywołała też w Anglii deklaracja o tolerancji religijnej z 1672 r.
W 1673 r. Parlament poddał surowej krytyce deklarację o tolerancji (partia dworska – partia krajowa to opozycja).
Pod naciskiem opozycji Karol II anulował deklarację o tolerancji religijnej i musiał uznać uchwalony przez
Parlament Akt o przysiędze zgodnie z którym stanowiska państwowe mogli zajmować jedynie członkowie
Kościoła anglikańskiego. Również w polityce zagranicznej Karol II został zmuszony do ustępstw i zawarł pokój z
Holandią mimo protestów Ludwika XIV, rząd „cabalu” upadł.
Wokół dyskusji na temat sukcesji tronu (Karol II nie posiadał legalnego potomstwa, brat Jakub miał córkę, która
w 1677 r. poślubiła Wilhelma Orańskiego z Holandii) doszło w Parlamencie angielskim m.in. do wykształcenia
się dwóch partii politycznych: wigów i torysów w 1679 r. (torysi – boskie pochodzenie władzy królewskiej,
wigowie – umowa źródłem władzy państwowej)
W V 1679 r. Izba Gmin uchwaliła ustawę Habeas Corpus Act (nazwa od pierwszych słów). Na jej podstawie nikt
nie mógł być aresztowany bez pisemnego nakazu sądu, aresztowany miał prawo żądać, aby w ciągu 24 godzin
zapoznano go z postawionymi mu zarzutami, nie wolno było trzymać aresztowanego w więzieniu przed rozprawą
sądową dłużej niż 3 do 20 dni, w zależności od odległości, w jakiej znajdowało się więzienie od miejsca sądu.
Karol II zdusić opozycję rozwiązywał kolejne Parlamenty, aresztując przywódców wigów. Przez ostatnie lata król
rządził jako monarcha absolutny. W 1685 r. królem Anglii został (niepopularny) brat Karola II, Jakub II.
b) Jakub II i przewrót 1688 r. (1685-1688)
- Na początku rządów Jakuba II uchylił Habeas Corpus Act, zaczął zwalniać masowo katolików z więzień, a w
kościele królewskim zaczęto odprawiać nabożeństwa katolickie. Nowy Parlament złożony w większości z
torysów zatwierdził wielkie sumy na osobiste wydatki króla oraz znaczne subsydia na utrzymanie armii w
związku z powstaniami, jakie wybuchły w Szkocji i południowo – zachodniej części Anglii. Po nieudanych
powstaniach opozycja wigów coraz bardziej zaczęła wiązać nadzieje z Wilhelmem Orańskim, gorliwym
protestantem i zręcznym dyplomatą.
- Pod koniec 1685 r. Jakub II rozwiązał Parlament sprzeciwiający się jego projektom utworzenia stałej armii i nie
zwoływał go więcej do końca swych krótkich rządów. W 1687 i 1688 r. wydał 2 Deklaracje o tolerancji religijnej.
- W 1688 r. urodził się Jakubowi II i jego żonie, katolickiej księżniczce włoskiej Marii Modeńskiej, syn, co w
znacznym stopniu przyspieszyło przewrót. Wilhelmowi Orańskiemu i Marii (córka Jakuba II) lordowie, biskupi i
oficerowie armii i marynarki zapewnili wierność.
- Szerokie plany ekspansywne protektora Jakuba II, Ludwika XIV zagrażały naruszeniem równowagi sił w
Europie, toteż przeciwko niemu zawiązała się Liga Augsburska (cesarz i książęta Niemiec, Holandia, Hiszpania,
Sabaudia i Szwecja)
- Wojna Ludwika z cesarzem niemieckim i Ligą odciągnęła uwagę Francji od spraw angielskich i nic nie stało na
przeszkodzie Wilhelmowi Orańskiemu aby na początku XI 1688 r. wylądować w Anglii na czele 15- tysiecznej
armii. Jakub II bez walki uciekł z Londynu i opuścił Anglię (udał się do Francji), a nadzwyczajna konwencja
Parlamentu orzekła, że Jakub II zrzekł się tronu, i 13.II 1689 r. wybrała na króla i królową Anglii Wilhelma III
Orańskiego i jego żonę Marię (65 przeciw 45) Przewrót 1688-1689 został nazwany „rewolucją wspaniałą”.
- Znaczenie przewrotu w 1688 r. polega przede wszystkim na ostatecznym obaleniu w Anglii absolutyzmu i
ustanowieniu monarchii konstytucyjnej, ograniczonej przez Parlament.
c)
Czasy Wilhelma III i Anny (1689-1714)
- Oddając tron w ręce Wilhelma III Orańskiego (1689-1702) Parlament podjął ważne kroki w kierunku umocnienia
swojej pozycji i istotnego ograniczenia władzy królewskiej. W tym celu uchwalił w II 1689 r. Deklarację o
prawach, którą w X przemieniono w słynny Bill o prawach. Bill o prawach był zbiorem najważniejszych
gwarancji konstytucyjnych. Nowa ustawa znosiła królewskie prawo zawieszania mocy ustaw lub wykonowania
ich bez zgody Parlamentu. Bez zgody Izb nie wolno było królowi nakładać i ściągać podatków, przeprowadzać
zaciągu wojska w czasie pokoju. Wprowadzona została wolność debat parlamentarnych i zgłaszania petycji do
Parlamentu. Bill o prawach utrwalał panowanie religii protestanckiej.
- Wydany w 1689 r. Akt tolerancyjny nie wiele zmienił. Akt o buncie z 1689 r. zezwalał królowi na powoływanie
armii tylko na okres jednego roku. Akt trzyletni z 1694 r. określał czas trwania Parlamentu maksymalnie na 3 lata.
-
-
-
W 1071 r. uchwalony został Akt o następstwie tronu (Wilhelm III był bezdzietny, tron miała objąć Anna młodsza
córka Jakuba II). Jeśli Anna będzie bezdzietna , tron przechodzi na dynastię Hanowerską (córka Jakuba I Elżbieta
poślubiła elektora Palatynatu – dynastia Hanowerska)
W przyszłości na tronie Anglii mogą zasiadać tyko członkowie Kościoła anglikańskiego, królowi nie wolno bez
zgody Parlamentu opuszczać Anglii i wciągać kraju do wojny w interesie jego kontynentalnych posiadłości itp.
Jednym ze skutków przewrotu 1688 r. było zdobycie przewagi politycznej przez arystokrację ziemską,
wspomaganą przez średnią szlachtę i burżuazję handlową.
Oficjalnie początek rządów gabinetowych przypadł na 1714 r. i wiązał się z objęciem tronu przez dynastię
Hanowerską (wcześniej Rada przyboczna „cabal”).
W polityce gospodarczej Wilhelm III popierał interesy właścicieli ziemskich i burżuazji. W 1694 r. założono w
Londynie Bank Anglii. Niezwykle rozwinięty system pożyczek państwowych miał poważne znaczenie dla
dalszego rozwoju kapitalizmu w Anglii. Pożyczki państwowe zrodziły grę na giełdzie i spekulację przy kupnie i
sprzedaży papierów wartościowych, stworzyły klasę finansistów i rentierów.
Wilhelm III w interesie właścicieli ziemskich zniósł niemal cła wywozowe na zboże. Wprowadzenie premii
wywozowych na zboże stało się punktem wyjścia protekcjonizmu agrarnego.
Po unii realnej ze Szkocją ( 1707 – Akt o unii) przyjęta została oficjalnie nazwa Wielkiej Brytanii.
Przewrót 1688 r., który przyniósł Anglii tak wiele korzystnych zmian, dla Irlandii oznaczał polityczną tyranię
angielską i ekonomiczną ruinę. ( 1690 – wyprawa Wilhelma III do Irlandii, katolicy – zwolennicy Jakuba II,
odsunięci od władzy)
Wilhelm III uczestniczył w koalicji antyfrancuskiej.
Anglia wzięła udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (1702-1713) starając się nie dopuścić do naruszenia przez
Francję równowagi sił w Europie.
W 1710 r. doszli do władzy torysi, nastąpił zwrot w polityce zagranicznej Anglii, dążącej teraz do porozumienia z
Francją, tym bardziej, że zwycięstwo cara Piotra I nad królem szwedzkim Karolem XII pod Połtawą w 1709 r.
groziło naruszeniem równowagi sił w północno – wschodniej Europie. W 1711 r. zostało zawarte porozumienie
między Anglią, Holandią i cesarzem w sprawie gwarancji dla Szwecji przeciwko Rosji, a pod koniec tego roku
Anglia przystąpiła do rozmów pokojowych z Francją. Wojnę o sukcesję hiszpańską zakończył w 1713 r. pokój w
Utrechcie. Anglia dostała Minorkę i Gibraltar, oraz ważne terytoria w Ameryce Północnej (na Francuzach), a
wreszcie specjalne uprawnienia w handlu z Hiszpanią i koloniami hiszpańskimi w Ameryce.
d) Wewnętrzne stosunki w Anglii pod rządami Wigów (1714-1760)
- Jerzy I (1714-1724), podobnie jak jego syn i następca Jerzy II (1727-1760) uważali się przede wszystkim za
elektorów hanowerskich, czuli się Niemcami i traktowali koronę angielską głównie jako środek do uzyskania
poparcia dyplomatycznego i materialnego dla prowadzenia spraw związanych z ich niemieckim księstwem.
- Za czasów Jerzego I Tajna Rada zbierała się bez króla (nie znał angielskiego) i posiadała swego
przewodniczącego, stanowiącego pierwowzór urzędu premiera. Tajna Rada na początku XVIII w. przekształciła
się w niezależny od króla gabinet ministrów, skupiający w swym ręku najwyższą władzę w zarządzie państwa.
Jako niezależny od króla, gabinet ministrów pozostał całkowicie uzależniony od Parlamentu.
- W rozwoju systemu rządów gabinetowych w Anglii szczególnie ważne znaczenie miał okres, w którym na czele
gabinetu przez długie lata (1721-1742) stał przywódca wigów Robert Walpole. Za jego kadencji Parlament
poprzez gabinet uzyskał całkowitą przewagę nad królem. Wykształcił się ostatecznie urząd premiera. W 1742 r.
R. Walpol podał się do dymisji wraz z całym gabinetem, gdy Izba Gmin przestała popierać jego politykę.
- Od wstąpienia na tron Jerzego I (1714) aż do objęcia korony przez Jerzego III w 1760 r. trwały w Anglii rządy
wigów, umiejętnie wykorzystujących na swoją korzyść niepopularność Stuartów i ich zwolenników ( W 1716 r.
wydali Akt siedmioletni, przedłużyli kadencję Parlamentu z 3 do 7 lat, wigowie umocnili swoje wpływy)
- Powstanie gabinetu oraz zorganizowanie stronnictw politycznych umożliwiło funkcjonowanie rządów
parlamentarnych, polegających na tym, że król musiał mianować premierem przywódcę tej partii która posiadała
przewagę w Izbie Gmin. Odpowiedzialność polityczna ministrów przed Izbą niższą (m.in. prawo interpelacji i
wyrażanie votum nieufności) umożliwiła Izbie Gmin ciągłą kontrolę nad rządem, który stał się w istocie
rzecznikiem większości Parlamentu. W XVIII w. utrwaliła się zasada nieodpowiedzialności politycznej króla
(kontrasygnata ministra).
- Parlament angielski w XVIII w. był reprezentacją tylko najzamożniejszych klas społecznych, właścicieli
ziemskich i bogatego mieszczaństwa.
- Cały system polityczny reprezentujący jedynie interesy klas posiadających, stał na straży oligarchicznych rządów
arystokracji i burżuazji.
- Około połowy XVIII w. całkowicie zanikło w Anglii chłopstwo jako klasa (zostali wywłaszczeni). Jego miejsce
zajęli farmerzy i robotnicy rolni. Wynikiem rewolucji agrarnej był rozwój kapitalistycznego farmerstwa.
- Wielcy kupcy niewiele różnili się od arystokracji ziemiańskiej. Posiadali również wielkie majątki ziemskie, które
podnosiły ich prestiż społeczny i umożliwiały ich dzieciom zawieranie związków małżeńskich z potomkami
arystokracji.
- Rzemieślnicy stanowili pomost miedzy bogatą a ubogą ludnością Anglii tego okresu.
- W I połowie XVIII w., zanim rewolucja przemysłowa uczyniła z Anglii najpotężniejszy kraj przemysłowy na
świecie, handel stanowił nadal główne źródło bogactwa kraju.
e)
Polityka zagraniczna Anglii za Jerzego I i Jerzego II (1714-1760)
- W 1716 r. Anglia zawarła przymierze z Francją a następnie z Holandią a w 1718 r. dołączyła Austria. Celem tego
porozumienia było niedopuszczenia do naruszenia pokoju przez Hiszpanię (1721- pokój w Madrycie, Hiszpania
pokonana, gwarancja dawnych układów politycznych i gospodarczych)
-
-
-
Rozpoczęta przez Anglię w 1739 r. wojna z Hiszpanią wynikała przede wszystkim z angielskiej polityki
kolonialnej i została wywołana m.in. dążeniami angielskich kupców do utrzymania w swoim ręku handlu
niewolnikami murzyńskimi w Indiach Zachodnich oraz zdobycia monopolu na zachodnio – indyjskim rynku.
Najbardziej zacięte walki o kolonie prowadziła Anglia w czasie wielkich europejskich wojen z połowy XVIII w.,
wojny o sukcesję austriacką (1740-1748) w której Anglia wystąpiła przeciw Francji i Prusom w sojuszu z Austrią,
oraz wojny siedmioletniej (1756-1763), prowadzonej przez Wielką Brytanię przeciwko Francji i Austrii w sojuszu
z Prusami.
W 1763 r. Anglia zdobyła Kanadę (przegrana Francji), wyparcie Francji z Indii. W 1784 r. Indie zostały
bezpośrednio podporządkowane rządowi brytyjskiemu.
W 1761 r. po ustąpieniu Williama Pita Starszego do władzy doszli torysi tuż na progu rządów Jerzego III (17601820), który objął tron po swym dziadku Jerzym II. W latach1761-1770 aż siedmiokrotnie zmieniali się premierzy
gabinetów torysowskich, od 1770 do 1782 na czele rządu stanął lord North, na którego kadencję przypadły ważne
wydarzenia w angielskiej polityce zagranicznej, związane z rewolucją amerykańską i walką kolonii angielskich w
Ameryce Północnej o niepodległość.
10. Wielka Brytania w dobie rewolucji amerykańskiej i francuskiej oraz wojen napoleońskich (1760-1815)
a) Początki rewolucji przemysłowej
- Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii od przemysłu bawełnianego. Duże znaczenie miała rewolucja
agrarna, która dała armię pozbawionych własności proletariuszy. Udoskonalenie techniczne. Zaczęły powstawać
fabryki (zastąpiły manufaktury). Rozwinął się wielki przemysł a co za tym idzie północna część Anglii.
- Rewolucja przemysłowa związana była z szybkim wzrostem ludności i była jednocześnie rewolucją
demograficzną.
b) Kryzys parlamentaryzmu angielskiego pod koniec XVIII w.
- W wyniku zwycięstwa wielkiej produkcji fabrycznej społeczeństwo angielskie coraz wyraźniej dzieliło się na
dwie antagonistyczne klasy , bogaci kapitaliści i biedni robotnicy.
- Jednym ze skutków rewolucji agrarnej i przemysłowej była niedola mas ludowych w Anglii. Grodzenia
doprowadziły do zubożenia i wyludnienia wsi. Również ciężkie stawało się położenie mas pracujących w mieście
(bezrobocie, wydłużony czas pracy, wyzysk kobiet i dzieci, fatalne warunki sanitarne, niedożywienie)
- Do szczególnego nasilenia doszła walka klasowa w Anglii w latach 1768-1771, kiedy przybrała na sile akcja
składania petycji.
- Silne ataki na angielski system parlamentarny był wyrazem rosnącego powszechnie niezadowolenia w Anglii,
rządzonej przez oligarchię arystokratyczno – burżuazyjną, która miała decydujący głos w rządzie, Parlamencie i
Kościele. Oparty na wysokim cenzusie majątkowym system wyborczy ograniczał prawa polityczne do klas
posiadających.
- Ataki na angielski system parlamentarny zaczęły się na większą skalę od samego niemal początku rządów Jerzego
III (1760-1820, faktycznie do 1811- później choroba umysłowa) Jerzy III dążył do rozszerzenia swych proregatyw
i nie chciał zadowolić się skromną rolą swego dziadka i pradziadka. Po upadku wigów w 1761 r. starał się, często
za pomocą korupcji, stworzyć rząd składający się nie z większości parlamentarnej, lecz ze swych stronników i
faworytów. Łamanie wolności i tradycji parlamentarnych, nadużycia i korupcja wywoływały od samego początku
rządów Jerzego III zdecydowane protesty.
- Do całkowitego bankructwa polityki torysów („przyjaciele królewscy”) przyczynił się rząd lorda Northa (17701782), który nie licząc się z gospodarczym i politycznym rozwojem północnoamerykańskich kolonii doprowadził
do ostrego z nimi konfliktu, otwartej wojny i w konsekwencji do oderwania się tych kolonii od Anglii. U władzy
utrzymali się nadal torysi, bardziej liberalna ich frakcja pod wodzą Williama Pitta Młodszego (1783-1801 i 18041806)
- W 1780 r. powstało Stowarzyszenie Reformy Parlamentu – partia radykalna, poglądy liberalne (rozszerzenie praw
wyborczych, wolność pracy, ograniczenie władzy królewskiej)
c)
Wielka Brytania wobec Rewolucji amerykańskiej i rewolucji we Francji
- Anglia (metropolia) hamowała rozwój gospodarczy (13) kolonii (zakaz budowania fabryk, zakaz bezpośredniego
handlu z innymi państwami, utrzymywanie wojska angielskiego na terenach kolonii, ponoszenie kosztów
utrzymania Anglii)
- W 1765 r. Parlament angielski uchwalił dwie ustawy, ograniczające w dotkliwy sposób prawa kolonistów 1) Akt
o kwaterunku upoważniający rząd do wysyłania do kolonii nieograniczonej liczby wojska i zakwaterowanie go w
domach prywatnych 2) Akt stemplowy o pobieraniu opłat stemplowych od wszelkiego rodzaju dokumentów,
gazet, broszur i ogłoszeń. W tej sytuacji zebrał się w Nowym Jorku w 1765 r. amerykański Kongres, który
podkreślając lojalność wobec króla angielskiego i Parlamentu domagał się takich samych praw dla kolonistów, z
jakich korzystali mieszkańcy metropolii. Wysunął też żądanie, by nakładanie na kolonistów podatków odbywało
się wyłącznie za ich zgodą. Opór kolonistów doprowadził do uchylenia przez Anglię w 1766 r. Aktu
stemplowego. Rok później uchwalona została nowa ustawa wprowadzająca cło na wiele towarów.
- W 1768 r. przybyły do Bostonu angielskie okręty wojenne z posiłkami wojskowymi, a Parlament wydał nakaz, by
mieszkańcy kolonii oskarżeni o przestępstwa polityczne byli przewożeni na sąd do Anglii.
- W 1773 r. – Boston, „bostońskie picie herbaty”. Protestując przeciwko kupowaniu angielskiej herbaty i
pobieranym za nią opłatom celnym, grupa mieszkańców Bostonu przebranych za Indian wdarła się na okręty i
wyrzuciła ładunek herbaty do wody. W 1774 r. rząd angielski zamknął port w Bostonie i rozpoczął represje. W
odpowiedzi kolonie przyjęły propozycję Massachusetts zwołania ogólnoamerykańskiego Kongresu do Filadelfii w
1774 r., który uchwalił w 1776 r. Deklarację Niepodległości.
-
-
-
Anglicy ponieśli porażki m.in. pod Lexington 1775 r. i Saratogą X 1777 r., Yorktown 1781 r. (J. Washington)
W 1778 r. Franklin zawarł sojusz i umowę handlową z Francją. Francja podjęła działania wojenne przeciwko
Anglii później Hiszpania i Holandia a wiele krajów europejskich z Rosją ogłosiły neutralność.
W latach 1779-1781 wystąpiła przeciw Wielkiej Brytanii ludność Indii, a połączone siły francusko – hiszpańskie
atakowały posiadłości angielskie w Afryce, Indiach Zachodnich, zajęły Minorkę, oblegały Gibraltar.
Wojna z koloniami amerykańskimi była w Anglii niepopularna.
W 1782 r. Parlament postanawia zakończyć wojnę a w I 1783 r. Anglia straciła swoje dawne amerykańskie
kolonie, które jako Stany Zjednoczone uzyskały pełną niepodległość (Senegal dla Francji, Minorka i Floryda dla
Hiszpanii)
Początek rewolucji francuskiej spotkał się z żywym uznaniem wśród burżuazji angielskiej. Zaczęły powstawać w
Anglii stowarzyszenia konstytucyjne i kluby rewolucyjne a także demonstracje na cześć rewolucji.
W 1792 r. w Londynie powstało Towarzystwo Korespondencyjne. Jego celem było zainteresowanie szerokich
mas politycznych życiem kraju za pośrednictwem zakładanych organizacji wzorowanych w pewnym sensie na
klubach jakobińskich (powszechne prawo wyborcze, odpowiedzialność urzędników wobec narodu, wolność
słowa, równość wobec prawa)
Stosunkowo wcześnie dostrzegły niebezpieczeństwo haseł rewolucji we Francji czynniki zachowawcze,
anglikański kler, arystokracje oraz część burżuazji, które podjęły walkę z ideami płynącymi z Paryża, zwłaszcza
po egzekucji Ludwika XVI w 1793 r. i wypowiedzenia przez Konwent wojny Wielkiej Brytanii.
d) Udział Wielkiej Brytanii w wojnach epoki napoleońskiej.
- Wielka Brytania przystąpiła do wojny z Francją, ta pierwsza ją wypowiedziała w 1793 r. Wielkiej Brytanii
zależało na zagarnięciu kolonii francuskich i wyrzuceniu Francuzów z Belgii, niż o zmianę rządu i stosunków
politycznych we Francji. Wielka Brytania należała do głównych inspiratorów polityki antyfrancuskiej. Szczególną
rolę odgrywał w tym Pitt. W 1795 r. Wielka Brytania zawarła sojusz z Rosją i Austrią, a po zwycięstwach
francuskich nad Austrią pozostawała przez pewien czas jedynym poważnym przeciwnikiem Francji. Wobec
słabości floty francuskiej, która uniemożliwiła Francji dokonanie inwazji Anglii, siły francuskie podjęły wyprawę
do Egiptu. W 1798 r. H. Nelson zniszczył flotę francuską pod Abukirem. W 1798 r. Wielką Brytanię wsparła
Turcja. Ciężar wojny z Napoleonem na przełomie XVIII i XIX w. spoczywał przede wszystkim na barkach
Anglii. W 1802 r. został podpisany traktat pokojowy w Amiens. Wielka Brytania otrzymała Cejlon od Holandii,
Trynidad od Hiszpanii, zwracała Maltę zakonowi oraz wszystko to co zabrała Francji w czasie wojny. 21.X, 1805
r. miała miejsce bitwa morska koło przylądka Trafalgar. Wojska francusko – hiszpańskie zostały pokonane. Bitwa
ta przekreśliła ostatecznie potęgę Hiszpanii na morzu i ugruntowała panujące odtąd przez cały XIX w.
przekonanie, że Wielka Brytania jest niezwyciężona na morzu. Nie mogąc zadać Wielkiej Brytanii
rozstrzygającego ciosu, Napoleon podjął plan ekonomicznego zniszczenia swego głównego wroga za pomocą
blokady (1806). Anglicy szczególnie duży udział wzięli w walkach w Hiszpanii 1808-1809. wielka Brytania
odgrywała czołową rolę w ówczesnej polityce międzynarodowej. Anglicy wzięli udział w ostatnich walkach
koalicji z Napoleonem (Waterloo 1815r.) dyplomacja angielska odegrała czołową rolę w okresie kongresu
wiedeńskiego. Najważniejsze korzyści wyciągnięte przez Anglię w okresie wojen napoleońskich leżały w
dziedzinie kolonialnej (m.in. Australia kolonią brytyjską 1788 r.)
- W latach 1812-1815 poważnemu zaostrzeniu uległy stosunki Wielkiej Brytanii ze Stanami Zjednoczonymi (m.in.
rewizje na statkach amerykańskich, agenci brytyjscy wspierali bunty Indian). W VI 1812 r. Kongres opowiedział
się za wojną z Wielką Brytanią. Stany Zjednoczone nie były należycie przygotowane toteż wojska brytyjskie
przedostały się do Waszyngtonu. Mediacja cara Aleksandra I doprowadziła do zawarcia przez obie strony pokoju
w Gandawie pod koniec 1814r., przywracającego status quo.
e)
Kwestie społeczne. Sprawa Irlandii na przełomie XVIII i XIX wieku.
- Po wyeliminowaniu konkurencji francuskiej tanie angielskie towary zaczęły znajdować dla siebie coraz szerszy
zbyt za granicą. Wojna przyniosła wielkie zyski i bogactwo angielskim klasom posiadającym, zarówno
fabrykantom, jak i arystokracji ziemskiej. Koszty prowadzenia wojny, powodowały zwiększenie się długu
państwowego i wzrost podatków zwłaszcza pośrednich, co z kolei wywołało drożyznę. Sytuacja mas ludowych
znacznie się pogorszyła na skutek spadku wartości pieniądza i wzrostu cen na artykuły spożywcze. Masy ludowe
zaczęły demonstracje i pochody przed Parlament. Ruch robotniczy w Anglii na przełomie XVIII i XIX w. był
jeszcze niezorganizowany. Sytuację robotników pogorszyła blokada rynków europejskich w czasie epoki
napoleońskiej. Doprowadziło to do buntów głodowych.
- 1811-1812 tzw. luddyzm, czyli niszczenie maszyn, w których robotnicy widzieli główną przyczynę swej nędzy
(m.in. York)
- Do najtrudniejszych spraw do rozwiązania dla rządu brytyjskiego na przełomie XVIII i XIX w. należała kwestia
irlandzka. W XVII i XVIII w. Irlandia stała się faktycznie kolonią angielską. Własność znajdowała się z reguły w
rękach angielskich, tylko ok. 18% należało do ludności miejscowej. Szlachta katolicka została wytępiona i
pozbawiona majątków. Katolikom nie wolno było zawierać związków małżeńskich z protestantami, od 1792 r.
zakazane były szkoły katolickie. Nie wyznaczający anglikanizmu, byli pozbawieni praw politycznych. Język
irlandzki stawał się stopniowo językiem chłopów. Rząd brytyjski starał się upośledzić Irlandię pod względem
politycznym (narzycał swoją wolę) i gospodarczym (ograniczenie m.in. przemysłu)
- Ruch wyzwoleńczy przybrał w Irlandii na sile pod wpływem rewolucji francuskiej, skupiając się początkowo
wokół osoby członka Parlamentu irlandzkiego, Henrego Gratlana, który rzucił hasło równouprawnienia i wspólnej
walki protestantów i katolików irlandzkich.
- W 1791 r. powstało Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków, które postawiło sobie za cel wywalczenie
niepodległości i proklamowanie Republiki Irlandzkiej. Na czele tej organizacji stanął Teobald Wolfe Tone.
-
-
Zastosowane przez Anglików surowe represje doprowadziły w 1798 r. do otwartego powstania w Irlandii,
krwawo stłumionego przez wojska angielskie. W ślad za tym poszły masowe egzekucje powstańców,
aresztowania, palenie wsi itp.
W celu związania Irlandii z Wielką Brytanią rząd Pitta postanowił zlikwidować resztki państwowej odrębności
Irlandii i znieść jej Parlament oraz wprowadzić wybory wprost do Parlamentu w Londynie. W 1801 r. Parlament
irlandzki (przekupstwo Anglików) przegłosował tzw. unię Irlandii z Anglią.
Od początku XIX w. hasło równouprawnienia katolików stanowić będzie element narodowego ruchu w Irlandii.
W 1807 r. Parlament angielski uchwalił akt znoszący handel niewolnikami.
11. Wielka Brytania w latach 1815-1850.
a) Rozwój ekonomiczny
- Jako pionier rewolucji przemysłowej Anglia zdołała skoncentrować w swych rękach i utrzymać przez całą
pierwszą połowę XIX w. ponad połowę światowej produkcji przemysłu fabrycznego, chociaż skupiała wówczas
zaledwie 2 % ludności świata.
- Anglia przechodziła w tym czasie całkowicie na produkcję maszynową i silniki mechaniczne, posługując się w
coraz większym stopniu węglem jako źródłem energii.
- Maszyna i produkcja fabryczna wypierały drobne rzemiosło ze wszystkich najważniejszych gałęzi produkcji.
- Rozwój górnictwa metalowego i hutnictwa był warunkiem szybkiej rozbudowy floty brytyjskiej.
- Ważną rolę w ekonomicznym rozwoju Anglii odegrało zastosowanie maszyny parowej w komunikacji lądowej.
- Znacznie wolniej niż w przemyśle rozpowszechniła się technika maszynowa w rolnictwie.
- W początkach lat 20-tych XIX w. kapitał angielski opanował ekonomicznie nowo powstałe państwa Ameryki
Łacińskiej, wykorzystując toczący się tam od 1810 r. walkę kolonii hiszpańskich o niepodległość.
- Kryzys doprowadził w latach 1825-1826 do bankructwa kilku tysięcy firm. Ten pierwszy ogólny kryzys
nadprodukcji zubożył klasę robotniczą i spowodował masowe bezrobocie. Kolejne kryzysy w latach 1836-1842 i
1847.
- Rząd angielski narzucił korzystne dla siebie traktaty handlowe: Chinom (1842), Turcji (1838), Egiptowi, Syrii,
Sudanowi, Arabii (1840) i Persji (1841)
- W XIX w. Londyn stał się finansowym centrum ówczesnego świata.
b) Polityka zagraniczna i ekspansja kolonialna.
- Wielka Brytania wychodziła z długiego okresu wojen napoleońskich jako zwycięzca i mocarstwo. Mocarstwa
kontynentalne musiały się odtąd bardzo poważnie liczyć z Wielką Brytanią we wszystkich ważnych sprawach
polityki międzynarodowej. Wielka Brytania konsekwentnie dążyła do utrzymania w Europie równowagi sił.
- W 1841r. konwencja londyńska (Wielka Brytania, Rosja, Austria, Prusy, Francja i Turcja). Na jej podstawie
zostały na zawsze zamknięte dla wszystkich statków wojennych Bosfor i Dardanelle. Konwencja ta utwierdziła
polityczną i gospodarczą hegemonię Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie.
- Po kongresie wiedeńskim, zaczął się nowy rozdział w dziejach Imperium Brytyjskiego. Indie stały się perłą
Korony brytyjskiej, bogaciły Anglię w stopniu niebywałym (podbój od 1802-1849 – zajęte całe Indie, wcześniej
niewielkie tylko posiadłości w Indiach Wschodnich mieli Anglicy)
- Wśród licznych nowych posiadłości kolonialnych Wielka Brytania uzyskała w I połowie XIX w. (np. Singapur,
Honkong) należy wymienić Nową Zelandię (1839-1840) a od 1815 r. Anglicy wzmogli kolonizację Australii
(1788). Anglicy rozszerzyli też w latach 40-tych XIX w. stopniowo swoje posiadłości w Afryce Południowej.
Ważną kolonią dla Wielkiej Brytanii była Kanada połączona w 1840 r. z 2 prowincji.
c)
Walka o reformę wyborczą i konflikty społeczne.
- Oparcie dla wigów stanowiła bogacąca się burżuazja, a z drugiej strony nonkomformiści. Bogaci i średni kupcy,
przemysłowcy i bankierzy wiązali z ruchem wigowskim nadzieje na stopniową reformę systemu parlamentarnego,
finansowej i handlowej polityki rządu i systemu prawnego. Przede wszystkim szło im o zmniejszenie znaczenia i
roli arystokracji ziemiańskiej.
- Partia torysowska była identyfikowana z opozycją w stosunku do reform politycznych i radykalizmu społecznego.
Była ona rzecznikiem hierarchicznej i arystokratycznej koncepcji społeczeństwa, rządzonego za pomocą
tradycyjnych metod i zasad politycznych, w sojuszu z Kościołem anglikańskim.
- Ideologią dominującą w angielskim życiu społecznym, nauce i kulturze od początków XIX w. był liberalizm.
Liberalizm głosił, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu we wszystkich
dziedzinach życia społecznego (A. Smith, J.S.Mill, H. Spencer)
- Nasilenie fali ruchów ludowych uwidoczniło się w Anglii już w latach 1816-1817. Bezrobotni w północnej Anglii
zorganizowali w 1817 r. pierwszy w historii marsz głodowy. Równocześnie w Londynie demonstranci
zaatakowali księcia regenta, późniejszego Jerzego IV, co stało się dla rządu pretekstem do zawieszenia niektórych
praw. W 1819 r. olbrzymia demonstracja ok. 50 tysięcy osób koło Manchesteru została krwawo stłumiona przez
policję (10 osób zabitych, ok. 600 rannych). Całą Anglię ogarnęła fala protestów i zaostrzyła się opozycja
przeciwko rządowi. W odpowiedzi na wystąpienia ludowe rząd zaostrzył represje przeprowadzając wydanie 6
praw, zwanych „kneblującymi”, które wyposażyły władze administracyjne i sądowe w większe uprawnienia na
wypadek demonstracji. Zakazano zebrań z udziałem więcej niż 50 osób, prasę obłożono opłatami stemplowymi,
zakazano noszenia broni bez zezwolenia władz itp. Przeciwko uchwałom „kneblującym” wybuchły spiski i
protesty, w Glasgow zaś strajk generalny.
- Protestujące masy ludowe wysuwały hasło reformy Parlamentu. Rozmiary tego ruchu były tak znaczne, że nawet
w łonie partii torysowskiej zaczęli coraz bardziej dochodzić do głosu młodzi umiarkowani politycy, którzy
stopniowo weszli do gabinetu lorda Liverpola (np. Robert Peel). Pod wpływem umiarkowanych tendencji w łonie
-
partii torysów oraz wystąpień mas ludowych, rząd musiał wprowadzić w latach 20-tych XIX w. m.in. obniżenie
ceł przewozowych, złagodzenie prawa karnego, reorganizację policji, złagodzenie cenzury i ustawy prasowej.
Szczególnie ważną uchwałę podjęła Izba Gmin w 1824 r. znosząc ustawę zakazującą tworzenia robotniczych
związków zawodowych.
W latach 20-tych XIX w. bardziej liberalne tendencje zaznaczały się również w polityce wyznaniowej oraz
irlandzkiej rządu torysów.
d) Reforma wyborcza 1832 r. Ruch Czartystów.
- tendencje liberalne oraz hasła rewolucji 1830 r. we Francji i Belgii, kryzys gospodarczy 1829 r. oraz nasilenie
powstań i walk robotników w 1830 r. stworzyły pomyślną atmosferę dla reform politycznych w Anglii. Do
władzy doszli wigowie pod przywództwem premiera lorda Greya (1764-1845), zwolennika polityki liberalnej i
tolerancji. W tej pomyślnej sytuacji została przeprowadzona, po złamaniu oporu króla i opozycji Izby Lordów,
reforma wyborcza 1832. nowa ustawa wyborcza znacznie zwiększyła ogólną liczbę wyborców, znosiła 56
„zgniłych” okręgów wyborczych, a w swym podziale uwzględniała nowo powstałe okręgi przemysłowe, nie
posiadające dotąd przedstawiciela w Parlamencie. Reforma miała charakter ograniczony, nadal obowiązywał
cenzus majątkowy (ok. 20% mogło głosować)
- ruch czartystów 1837 r. – pierwszy masowo zorganizowany ruch proletariatu w Anglii. Lovett opracował program
ujęty w 6 punktów. Zawierał on postulat stworzenia równych okręgów wyborczych, powszechnego prawa
głosowania dla wszystkich dorosłych mężczyzn, coroczny wybór do Parlamentu, zniesienie cenzusu majątkowego
w stosunku do kandydatów na posłów, tajnego głosowania i diet poselskich. Petycję tę nazwano Kartą ludu.
Parlament zarówno w 1839 jak i w 1840 r. odrzucił petycję czartystów. Dzięki agitacji czartystów sytuacja
robotników nieznacznie się poprawiła. Ruch czartystów zaczął podupadać a w 1854 r. Narodowe Stowarzyszenie
Czartystów (O’Connor) rozwiązało się.
- W 1841 r. rządy ponownie obejmują torysi (konserwatyści)
- Czasy rządów królowej Wiktorii (córki brata Wilhelma IV, Edwarda ks. Kentu 1837-1901) stały się synonimem
dobrobytu i postępu ekonomicznego. Epoką, w której Wielka Brytania osiągnęła swą największą potęgę, stając się
pierwszym mocarstwem na świecie.
12. Era średniowiktoriańska (1851-1874)
a) Kraj i jego gospodarka
- Ludność Anglii rosła a Irlandii spadała
- Odkrycie bogatych złóż złota w Kalifornii i Australii
- Otwarcie Kanału Sueskiego
- Okres prosperity i rozwoju
b) Struktura społeczna
- Ziemiaństwo i burżuazja (ok.. 5,5 mln), proletariat (ok. 16 mln) 2/3 społeczeństwa
- Dominującą pozycję arystokracji zapewniały jednak przede wszystkim czynniki polityczne i społeczne (ok. 300
rodzin) (książe, markiz, hrabia, wicehrabia i baron) (tytuły rycerskie: sir i baronet)
- Dominującą cechą stosunków społecznych w Anglii średniowiktoriańskiej było umacnianie się burżuazji (ok. 450
tysięcy osób)
- W II połowie XIX w. poprawie ulega sytuacja robotników (ustawodawstwo socjalne, skrócony czas pracy, lepsze
zarobki)
c)
System polityczny. Parlament, partie, rząd
- Akty z 1689 r. (Bill of Rights) i 1701 (Act of Settlement) czyniące z Anglii monarchię ograniczoną,
zagwarantowały przewagę Parlamentu, a objęcie tronu przez dynastię Hanowerską jeszcze bardziej przyczyniło
się do zmniejszenia władzy króla i zwiększenia uprawnień Parlamentu i ministrów. W 1832 r. przeprowadzono
reformę wyborczą. W miarę wzrostu pozycji burżuazji coraz bardziej na znaczeniu zyskiwała Izba Gmin, a traciła
Korona i Izba Lordów. Panowanie Wiktorii jeszcze bardziej utrwaliło ten stan rzeczy. Brak było zasady
proporcjonalności w wyborach do Izby Gmin. Tak więc o obliczu Izby Gmin decydowały bardziej wiejsko –
arystokratyczne sfery Anglii niż burżuazyjno – przemysłowe. W okręgach miejskich decydowała w istocie o
wyborach wielka i średnia burżuazja, w hrabstwach zaś arystokracja. W Anglii obowiązywał cenzus majątkowy,
któremu podlegali kandydaci na posłów. (300 funtów w miastach i 600 funtów w hrabstwach) W 1856 r. został
zniesiony bierny cenzus wyborczy, ale nie miało to większego znaczenia, ponieważ nadal wybierani byli w
ogromnej większości ludzie majętni.
- Partia wigów (liberałowie)- nie była jednolita, jedna część określała się mianem radykałów (H. Hunt).
Radykałowie dążyli do wyparcia arystokracji z jej monopolistycznych pozycji, żądali redukcji podatków,
minimalnego budżetu wojskowego, sprawnego rządu, reformy administracji itp. Wysuwali hasła pacyfizmu i
zaniechania ekspansji kolonialnej.
- Mniej zróżnicowana wewnętrznie była partia konserwatywna B. Disraeli) Partia torysów – stali na straży tradycji i
dawnych praw.
- Torysi skupiali się przed 1832 r. w White’s Club, wigowie w Brooks’s Club. W 1831 r. torysi założyli Carlton
Club, a w 1836 r. powstał Reform Club.
d) Ruch robotniczy i walka o reformę wyborczą.
- W angielskim ruchu robotniczym w latach 60 i 70 XIX w. panował zastój, miejsce rewolucyjnego czartyzmu zajął
ruch związkowy – trade unionizm. Do głosu doszły organizacje ściśle zawodowe, zorganizowane branżowo.
-
-
Wyodrębniły się warstwy wykwalifikowanych oraz lepiej opłacanych robotników, co prowadziło do rozbicia
ruchu robotniczego. Jednak większość robotników niewykwalifikowanych żyła w nędznych warunkach i ona też
stanowiła główną podstawę wystąpień robotników w trzeciej ćwierci XIX w. w II połowie XIX w. robotnicy
zaczęli strajkować i domagać się podwyżek płac.
Konieczność koordynacji działalności różnych związków zawodowych doprowadziła do powstania w Londynie w
1860 r. komisji porozumiewawczej związków pod nazwą Londyńskiej Rady Związków Zawodowych. Londyńska
Rada mogła odtąd wpływać na cały ruch związkowy i decydować o wspólnej polityce związkowej.
W latach 60-tych nastąpiło ożywienie aktywności politycznej angielskiej klasy robotniczej. Robotnicy londyńscy
zaczęli organizować wiece i mityngi w Hyde Parku m.in. w celu poparcia powstania styczniowego.
Dzięki działalności Ligi Reformy, Parlament w 1867 r. uchwalił tzw. drugą reformę wyborczą, która znacznie
rozszerzyła prawo wyborcze w Anglii. Bezwzględną większość wyborców stanowili odtąd robotnicy. 1870 r. –
tajne głosowanie, związki zawodowe otrzymały osobowość prawną i zwolnione były z odpowiedzialności
materialnej za straty wyrządzone fabrykantom na skutek strajków, obowiązkowe elementarne nauczanie dzieci w
wieku od 5 do 12 lat.
e)
Walka Irlandii o niepodległość.
- Na początku II połowy XIX w. przybrały na sile walki o niepodległość Irlandii. Od 1842 r. począł się rozwijać
ruch Młodej Irlandii. Przybrał charakter rewolucyjno – niepodległościowy i usiłował wywołać w 1848 r.
powstanie narodowe, które jednak Anglicy stłumili w zarodku. Powstanie poprzedził wielki głód (1846-1848), na
skutek którego zginęło w Irlandii ok. 800 tysięcy ludzi, a ponad 1 milion emigrowało. Na początku II połowy XIX
w. corocznie opuszczały Irlandię dziesiątki tysięcy ludzi nie mogących wyżyć w tym ubogim i pozbawionym
wolności kraju.
- Nie w Irlandii lecz na emigracji w USA i we Francji poczęły się tworzyć wśród emigrantów irlandzkich radykalne
organizacje patriotyczne. Tak powstało w USA ok. 1857 r. Bractwo Fenian, tajna organizacja, utworzona głównie
z inicjatywy byłych członków Młodej Irlandii. Fenianie głosili hasło oderwania Irlandii od Anglii drogą
powstania zbrojnego. Wybuch powstania przygotowali fenianie na 05.III.1867 r., lecz rząd angielski skutecznie i
w porę zapobiegł temu przez aresztowanie wielu członków organizacji oraz jej przywódców. Podejmowane
później przez fenian zamachy terrorystyczne były przez Anglików wykorzystane przeciwko Irlandczykom.
f)
Polityka zagraniczna i kolonialna.
- Udział w wojnie krymskiej (1853-1856) – zwycięstwo Anglii, porażka Rosji.
- Obszarem budzącym szczególne zainteresowanie angielskiej polityki zagranicznej był Bliski Wschód, nie tylko ze
względu na drogę do Indii Wschodnich, ale i coraz poważniejszą tam ekspansję rosyjską (Turcja – słaba)
- Wpływy w Chinach i Japonii
- W latach 185701858 w Indiach powstanie sipajów (żołnierze hinduscy służący w armii angielskiej) zostało
stłumione z wielkim trudem.
- Kanada – ustrój feudalny, konfederacja autonomicznych prowincji z silnym rządem centralnym (dominium)
g) Oświata i nauka / Kościół
- W 1828 r. powstał Uniwersytet Londyński, 1870 r. wprowadzono obowiązek kształcenia podstawowego, 1876 r.
wprowadzono powszechny obowiązek szkolny – świecki, państwowy system nauczania. Na początku XX w.
powstają kolejne uniwersytety.
- W Kościele anglikańskim utrzymywała się ostra granica między duchowieństwem bogatym a biednym.
13. Wielka Brytania na przełomie XIX i XX wieku (1875-1914)
a) Początki kryzysu w ekonomice angielskiej.
- Lata 1873 – 1874 uważać można za koniec epoki średniowiktoriańskiej z trzech przynajmniej powodów. Zaczęły
wówczas występować konflikty polityczne nowego typu, nadchodziła era nowego imperializmu, wreszcie zaczęły
pojawiać się poważne trudności gospodarcze, doprowadzając do utraty przez Wielką Brytanię prymatu
przemysłowego w świecie.
- W przededniu I wojny światowej Anglię wyprzedzały : USA i Niemcy w produkcji przemysłowej.
- Geneza powolnej transformacji przemysłu brytyjskiego tkwiła w osłabieniu w Anglii skłonności do inwestowania
w kraju.
- W światowym handlu Wielka Brytania zajmowała nadal czołową pozycję, chociaż i tutaj rola jej stopniowo
malała. Podstawę utrzymania dla angielskiego prymatu w handlu stanowiła absolutna przewaga Anglii w
dziedzinie żeglugi.
- Anglia pozostawała też nadal największym bankierem i eksporterem kapitału.
- Imperium kolonialne stanowiło też główną podstawę utrzymywania się potęgi gospodarczej Wielkiej Brytanii.
Okres 1860-1900 przyniósł blisko pięciokrotny wzrost imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii, zwłaszcza na
terenie Afryki.
- Napływ taniego zboża amerykańskiego stanowił bezpośrednią przyczynę kryzysu agrarnego w Anglii w latach
70-tych XIX w.
b) Polityka wewnętrzna i konflikty społeczne.
- Gabinet Disraelego przeprowadził kilka ustaw, które w istotny sposób przyczyniły się do poprawy sytuacji
społeczno – prawnej robotników. Wprowadzona w 1875 r. ustawa o „przedsiębiorcach i robotnikach” znosiła karę
więzienia za złamanie umowy o pracę przez robotnika, który miał być odtąd przy dochodzeniach sądowych
-
-
-
-
c)
traktowany na równi z przedsiębiorcą, ponadto 57 godzinny tydzień pracy, ustawa o ochronie dzieci, zdrowia i
inne.
Ujemne skutki konkurencji niemieckiej doprowadziły do tego, że w kołach przemysłowych odrzucana była zasada
wolności handlu, a popierana polityka ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu ochrony handlu i
przemysłu brytyjskiego.
1884 r. - trzecia reforma wyborcza, dopiero w 1918 r. kobiety otrzymały prawo wyborcze.
Ważnym czynnikiem wyrażającym i formującym opinię publiczną stała się tania prasa („Daily Telegraph, itp.)
1884 r. powstało Towarzystwo Fabian – ruch socjalistyczny, w 1900 r. weszło jako autonomiczna jednostka do
Partii Pracy.
Pod koniec lat 80-tych XIX w. przybrała na sile akcja strajkowa. Robotnicy niewykwalifikowani zaczęli
strajkować i zakładać związki zawodowe. W wyborach 1892 r. robotnicy wprowadzili do Parlamentu 3 swoich
przedstawicieli.
Wyrazem przełomu w ruchu robotniczym było założenie Partii Pracy (Labour Party) w 1905 r. Już w wyborach
1906 r. Partia Pracy odniosła poważny sukces, uzyskując 29 mandatów.
W angielskim ruchu robotniczym na początku XX w. starły się ze sobą 2 tendencje: rewolucyjna i
kompromisowa. Organizacja marksistowską była Federacja Socjaldemokratyczna, która w 1907 r. przybrała
nazwę Partii Socjaldemokratycznej. Powstała Brytyjska Partia Socjalistyczna, głosząca walkę klasową
proletariatu o socjalizm. 1906,1908,1911 – szeroki pakiet socjalny (emerytury, chorobowe, ubezpieczenia dla
bezrobotnych)
W 1910 r. zmarł król Edward VII (1901-1910), poprzestał głównie na działalności reprezentacyjnej. Jego następcą
został Jerzy V (1910-1936) – syn Edwarda VII.
W V 1911 r. Izba Gmin uchwaliła ustawę o reformie Parlamentu, ograniczającą w poważnym stopniu
proregatywy Izby Lordów. (Parlament – 5 letnia kadencja, diety poselskie)
Wzrost brytyjskiej ekspansji kolonialnej.
- w ostatniej ćwierci XIX w. pięciokrotnie pod względem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod
względem liczby zamieszkujących je ludności.
- Uzyskanie Suezu, Cypru, Afganstanu, Egiptu, Nigerii, Somalii, Kenii, Tanganiki, Ugandy, Zanzibaru, Sudanu,
Kuwejtu. Po wojnie burskiej (1899-1902) 01.VI 1902 r. Anglicy objęli pełną władzę nad całą Afryką Południową.
d) Kwestia irlandzka.
- Charles Stewart Parnell (1846-1891) w Izbie Gmin walczył o autonomię dla Irlandii, oraz przeprowadzenie
reformy agrarnej. Wraz z Michaelem Davittem w 1878 r. utworzył Ligę Rolną, której celem było obniżenie
czynszów, oddanie ziemi na własność uprawiającym ją chłopom. Walka Ligii Rolnej miała przyspieszyć
oderwanie Irlandii od Anglii. Miały miejsce akty terroru skierowane przeciwko angielskim posiadaczom
ziemskim. 1 1881 r. nastąpiły aresztowania przywódców i rozwiązanie Ligi. Aresztowano wówczas i Parnella.
- Na nowe represje policji angielskiej Irlandczycy odpowiedzieli nasileniem akcji terrorystycznej.
- W 1883 r. została założona Liga Celtycka (język, kultura, literatura, teatr). W 1896 r. powstała Irlandzka Partia
Socjalistyczna z Jamesem Connollym na czele.
- Na początku XX w. Arthur Griffith utworzył Sinn Fein (My Sami) organizację niepodległościową nawołującą do
bojkotu ekonomicznego wobec Anglii. Organizacja ta walczyła o samodzielny parlament irlandzki i wolność
kraju.
- Najbardziej rozwinięta gospodarczo północna części Irlandii (Ulster) miała być utrzymana w ramach Imperium
Brytyjskiego.
- 03.VIII.1914 r. – uchwała o autonomii Irlandii.
14. Od pierwszej do końca drugiej wojny światowej (1914-1945)
a) Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii w przededniu I wojny światowej
- Od końca XIX w. zaczęło wyraźnie wzrastać napięcie w stosunkach pomiędzy Niemcami a Anglią, która
stanowiła dla Niemiec główną przeszkodę w ich ekspansji. Niemcy wszędzie przeciwstawiały się kolonialnej
polityce brytyjskiej, zwłaszcza w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Na razie jednak Anglia starała się unikać starcia
z Niemcami ze względu na swą walkę z Rosją na Dalekim Wschodzie i konflikty z Francją w Afryce. Również
zaangażowanie się Wielkiej Brytanii w wojnę burską zmuszało ją do utrzymywania poprawnych na razie
stosunków z Niemcami.
- W okresie wojny burskiej Anglia wzięła aktywny udział w akcji tłumienia przez kraje zachodnie ruchu ludowego
w Chinach, tzw. powstanie bokserów. Wyparli Rosję z Mandżurii. Sojusznika znaleźli w Japonii, która przez
opanowanie Korei i Mandżurii starała się stworzyć dla siebie bazę wypadową do dalszej ekspansji.
- 1902 r. – sojusz z Japonią (niedopuszczenie do interwencji innych państw na wypadek wojny rosyjsko –
japońskiej)
- 1904 r. – sojusz z Francją – porozumienie w sprawach kolonialnych.
- Na początku XX w. wyścig zbrojeń między Anglią a Niemcami.
- Po 1904 r. zbliżenie z Rosją (przeciw niemieckiej ekspansji w Turcji)
- 1907 r. – układ angielsko – rosyjski, rozgraniczający strefy wpływów w Azji.
- 1911 r. – Anglia poparła Francję w konflikcie marokańskim przeciw Niemcom.
- 1912 r. – Anglia i Francja zawarły umowę, precyzującą ich stanowiska na wypadek wojny.
- W obliczu nadchodzącego konfliktu kraj (Wielką Brytanię) podzielono na okręgi wojskowe, przystąpiono do
tworzenia znacznych rezerw wojskowych i formowania armii ekspedycyjnej.
b) Wielka Brytania w czasie I wojny światowej (1914-1918)
- Przystępując do udziału w I wojnie światowej Wielka Brytania występowała w obronie zagrożonej przez
ekspansję niemiecką swojej pozycji w świecie oraz utrzymania takiego układu sił, który zapewniał jej przodujące
stanowisko. Dążyła do zniszczenia swego głównego rywala – Niemiec, a jednocześnie zabezpieczenia i
rozszerzenia wpływów na Bliskim Wschodzie.
- Armia brytyjska wzięła udział w walkach z ofensywą niemiecką nad Marną i pod Ypres.
- Potężna flota brytyjska od razu odcięła Niemcy od mórz, kolonii i rynków.
- Potężne środki finansowe Wielkiej Brytanii pomogły Entencie prowadzić wojnę.
- Wiosną 1915 r. wojska angielsko- francuskie rozpoczęły działania wojenne w rejonie Dardaneli przeciw Turcji
bez powodzenia.
- Jesienią 1915 r. Anglia i Francja stworzyły nowy front na Bałkanach w rejonie Salonik.
- W 1916 r. zawarty został między Anglią, Francją i Rosją układ w sprawie podziału Turcji azjatyckiej.
- Dopiero w 1917 r. podjęli Anglicy zwycięską ofensywę, wkroczyli do Bagdadu i uzyskali szerokie wpływy w
Mezopotamii i Palestynie (z Turcją). Pod koniec roku zdobyli Jafę, Gazę i Jerozolimę, Jerycho. W ręku Anglików
znalazły się najlepsze ziemie byłego imperium tureckiego, bogate w naftę i inne surowce.
- W latach 1914-1915 nie została rozegrana na morzach ani jedna większa bitwa morska, dopiero pod koniec 1916
r. doszło do bitwy w cieśninie Skagerrak u wybrzeży Jutlandii. (największa bitwa morska I wojny światowej)
Zakończona wynikiem nierozstrzygniętym. Anglia utrzymała swą hegemonię na morzu, a flota niemiecka do
samego już końca wojny nie podejmowała większych operacji morskich.
- Przeciągająca się wojna spowodowała poważne trudności w gospodarce brytyjskiej niemieckie łodzie podwodne,
konkurencje USA i Japonii, pożyczki zaciągnięte w USA)
- 1916 r. – ustawa o powszechnej służbie wojskowej.
- Dużo taktu i inicjatywy wykazał w czasie wojny król Jerzy V (1910-1936) syn Edwarda VII i wnuk Wiktorii. W
1917 r. przyjął on dla swej Sasko – Koburskiej dynastii nazwę dynastii Windsorskiej, by całkowicie zatrzeć jej
niemieckie pochodzenie.
- Obowiązek powszechnego i bezpłatnego nauczania dzieci do 14 roku życia.
- Po I wojnie światowej kobiety głosują, ruch sufrażystek – Emmeline Pankhurst (1858-1928)
- Lloyd George odegrał czołową rolę w okresie konferencji pokojowej kończącą I wojnę światową. Przeciwnik
nadmiernego osłabienia Niemiec przez Francję i Polskę.
- Anglia pozbyła się najgroźniejszego rywala – Niemiec.
- Anglia zadłużona w USA.
c)
Pierwsze dziesięciolecie międzywojenne (1919-1929)
- Po zakończeniu I wojny światowej Anglia przeżywała kryzys ekonomiczny. Kryzys przemysłowy wywołał
poważne bezrobocie (21%) a płace realne spadły o 16%.
- Z bankiera i wierzyciela świata Anglia stała się dłużnikiem USA.
- Po wojnie przybrał na sile ruch robotniczy.
- 06.XII.1921 r. podpisano układ o utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego jako członka Brytyjskiej Wspólnoty
Narodów (26 hrabstw południowych) 6 hrabstw Irlandii Północnej jako Irlandia Północna weszły w 1922 r. w
skład Zjednoczonego Królestwa. Prezydentem Irlandii został Arthur Griffith.
- W Sinn Fein nastąpił rozłam. IRA – terrorystyczna działalność. Ważną postacią był Eamon De Valera (miał być
pierwszym prezydentem, ale nie chciał iść na kompromis)
- 1931 r. – statut westminsterski – emancypacja kolonii.
d) Od wielkiego kryzysu do II wojny światowej (1929-1939)
- w 1932 r. bezrobocie wzrosło do 25,2 %. Rząd zredukował wysokość zasiłków dla robotników, obniżył płace
urzędników państwowych, zwiększał niektóre podatki, zabiegał o pożyczki w USA i Francji.
- Kryzys gospodarczy trwał w Wielkiej Brytanii w zasadzie do połowy 1932 r. i od tego czasu gospodarka
angielska zaczęła przezwyciężać trudności, poprawiła się sytuacja ekonomiczna kraju.
- W handlu została wprowadzona zasada protekcjonizmu.
- W 1932 r. przez wprowadzenie taryf preferencyjnych Anglia zobowiązywała się nie pobierać cła od towarów ze
swoich dominiów. Dominia zaś ze swej strony zobowiązały się do redukcji stawek celnych od towarów
angielskich.
- 1933 r. – tzw. pakt czterech ( Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy) – izolacja ZSRR, zachęta dla
hitleryzmu i hegemonii Niemiec.
- 1934 r. ustawa o buncie, skierowana przeciwko propagandzie antywojennej. Policja otrzymała szerokie
uprawnienia (rewizje, konfiskowanie literatury antywojennej i rewolucyjnej)
- Bierność Anglii w stosunku do łamiących postanowienia traktatu wersalskiego Niemiec hitlerowskich.
- Wielka Brytania stosuje politykę „zaspokojenia” (appeasement) wobec Niemiec. W. Churchill był temu
przeciwny.
- 30.IX.1938 r. układ monachijski upoważniał hitlerowskie Niemcy do aneksji znacznej części Czechosłowacji
(Sudety) Na to zgodziła się m.in. Wielka Brytania, Francja, później została zawarta brytyjsko – niemiecka
klauzula o nieagresji. Dopiero w IV 1939 r. rząd brytyjski wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej.
e)
Udział Anglii w II wojnie światowej (1939-1945)
- 25.VIII.1939 r. został zawarty układ sojuszniczy brytyjsko – polski. Tajny protokół do tego układu stwierdzał, że
obowiązuje on tylko w stosunku do Niemiec.
- 03.IX.1939 r. Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, lecz nie udzieliła Polsce żadnej pomocy.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Wielka Brytania przystępowała do wojny słabo stosunkowo przygotowana pod względem militarnym.
Dysponowała jednak potężnym potencjałem przemysłowym i surowcowym oraz wielkimi możliwościami importu
niezbędnych materiałów. Potencjał gospodarczy Wielkiej Brytanii opierał się na ogromnych zasobach jej
dominiów i kolonii.
Ze względu na wyspiarskie położenie Wielkiej Brytanii przywiązywała w swych planach militarnych i
zbrojeniowych szczególną wagę do rozwoju marynarki i lotnictwa. Na samym początku wojny utworzono gabinet
wojenny, w którego skład weszło 9 ministrów. Od 10.V.1940 r. premierem W. Churchill.
Na wszystkich frontach II wojny światowej angielskie siły zbrojne poniosły stosunkowo niewysokie straty w
porównaniu z innymi krajami.
W okresie od IX 39 r. do V 40 r. trwała tzw. „dziwna wojna” brak działań militarnych. W tej sytuacji, bez
wypowiedzenia wojny, Niemcy 09.IV.1940 r. napadły Danię oraz Norwegię i nie napotykając poważniejszego
oporu zajęły te kraje.
Udział floty brytyjskiej i niewielkich posiłków był zbyt mały, by poważniej wpłynąć na obronę Norwegii przed
atakiem niemieckim. Jedynie w okolicach Narwiku w północnej Norwegii, Niemcy toczyli zacięte boje z
jednostkami brytyjskimi, polskimi i francuskimi. W V.40 r. zajęcie przez Niemców Norwegii wpłynęło
niekorzystnie na strategiczne plany Wielkiej Brytanii, pozbawiło angielską i francuską flotę dogodnych baz na
północy i stworzyło bezpośrednie zagrożenie dla angielskich szlaków komunikacyjnych na Atlantyku.
Podjeta przez Niemcy 10.V.1940 r. ofensywa na Belgię, Holandię, Luksemburg, a następnie na Francję, ujawniła
w pełni słabe przygotowanie państw zachodnich, stosunkowo łatwo rozbitych przez siły niemieckie. 22.VI.1940 r.
Francja podpisała rozejm z Niemcami.
Po upadku Francji sytuacja Wielkiej Brytanii wydawała się niezwykle poważna (wcześniej korpus ekspedycyjny
musiał zostawić pod Dunkierką cały ciężki sprzęt wojskowy)
Plan ataku na Wielką Brytanię – „Lew Morski” przewidywał, że przerzucenie wojsk niemieckich drogą morską
poprzedzi wielka bitwa lotnicza, która zapewni Niemcom absolutne panowanie w powietrzu.
Lotnictwo angielskie, dwa razy słabsze od niemieckiego w bitwie o Anglię, przygotowało się do odparcia ataków
powietrznych, dysponując przede wszystkim dobrymi samolotami myśliwskimi i szeroko rozbudowaną siecią
radiolokacyjną. Sprawne działanie sieci radiolokacyjnej było warunkiem szybkiej akcji myśliwców angielskich i
odegrało w bitwie o Anglię szczególnie ważną rolę (dywizjon 302 i 303 – polskie)
Po 3 miesiącach (VIII-X 40 r.) Niemcy przegrały bitwę o Anglię. Hitler poniósł pierwszą klęskę w II wojnie
światowej.
Anglia panowała w rejonie Morza Śródziemnego.
Niepowodzenia włoskie z Brytyjczykami w Afryce Północnej spowodowały, że Hitler skierował tam zgrupowanie
wojsk niemieckich nazwane Korpusem Afrykańskim, pod dowództwem gen. Erwina Rommla. Również i Włosi
wzmocnili swe siły, równocześnie Anglicy skierowali najlepsze jednostki do Gracji. W tych warunkach wojska
Rommla zmusiły Brytyjczyków do odwrotu ku Egiptowi. Anglicy zdołali tylko utrzymać ważny punkt oporu –
twierdzę Tobruk. (brygada polska)
Równocześnie od połowy 1940 r. prowadzili Anglicy walki z Włochami w Afryce Wschodniej. Pokonując słaby
opór Włochów zajęli Addis Abebę, zlikwidowali opór Włochów w Erytreii i Somalii, opanowali cały obszar
Afryki Wschodniej. Klęska Włochów w tej części Afryki umożliwiła dowództwu angielskiemu przerzucenie
części sił wojskowych do Afryki Północnej.
Ekspedycyjny korpus angielski brał też udział w obronie Grecji przed agresją sił włoskich i niemieckich, które do
końca V 1941 r. opanowały całą Grecję, zajmując też Kretę, przez co Anglia została pozbawiona strategicznych
baz lotniczych.
21.VII.1941 r. został zawarty układ angielsko – radziecki o prowadzeniu wspólnych działań przeciwko Niemcom.
26.V.1942 r. w Londynie podpisano na 20 lat angielsko – radziecki traktat o wzajemnej pomocy w wojnie
prowadzonej przeciwko Niemcom oraz o powojennej współpracy obu państw nad utrwaleniem pokoju.
Szczególnie zacięte walki toczyły wojska angielskie w Afryce Północnej, zwłaszcza w Libii z niemieckim
korpusem gen. Rommla. Brytyjska 8 armia pod dowództwem gen. Montgomery’ego po przełamaniu obrony
nieprzyjaciela w okresie 23.X – 04.XI. 1942 r. ruszyła do kontrofensywy zakończonej całkowitą klęską wojsk
„osi” w Afryce Północnej.
W 1942 r. już po przystąpieniu do wojny USA, straty angielskie i amerykańskie na Atlantyku stały się wyjątkowo
wielkie w związku ze zwiększeniem się liczby konwojów wojskowych z Ameryki do Europy (Niemcy – „wilcze
stada”) tak było do lata 1943 r.
Przystąpienie Japonii do wojny na początku XII.1941 r. poważnie zagroziło angielskim posiadłościom na
Dalekim Wschodzie. Pod koniec 1941 r. po 7 dniach obrony skapitulowała angielska twierdza w Chinach –
Hongkong, w połowie II.1942 r. poddała się twierdza Singapur. Zagrożona była nawet Australia i dopiero w IV.
1942 r. nastąpiło załamanie rozmachu uderzenia japońskiego. Inicjatywa przeszła w ręce Amerykanów oraz
Anglików i rozpoczął się proces powolnego wypierania Japończyków z opanowanych przez nich obszarów
Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Anglicy otrzymali Birmę, Singapur i Rangun.
11-13. V. 1943 r. nastąpiła kapitulacja sił niemiecko – włoskich w Afryce Północnej.
I. 1943 r. – Casablanka, Churchill i Roosvelt podjęli decyzję w sprawie uderzenia na Sycylię i Włochy.
VI.1944 r. – desant w Normandii, utworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej. Od tego momentu wojna
weszła w swoją ostatnią fazę, zakończoną ostatecznym rozgromieniem Niemiec hitlerowskich przez siły aliantów
od Zachodu oraz armii Związku Radzieckiego od Wschodu.
Intensywne bombardowania Niemiec przez RAF (brytyjski) zaczęły się w lecie 1943 r.
08.V.1945 r. pokonane Niemcy podpisały ostatecznie akt bezwarunkowej kapitulacji, stanowiący koniec II wojny
światowej w Europie (w Azji 02.09.1945 r.)
po II wojnie światowej Wielka Brytania utraciła pozycję mocarstwa. Powstają 2 wielkie potęgi: USA i ZSRR.
15. Od końca II wojny światowej do końca XX wieku (1945-2000)
a) Gospodarcze i polityczne skutki II wojny światowej dla Wielkiej Brytanii.
- Będąc do 1939 r. jednym z dwóch (obok USA) głównych mocarstw gospodarczych w świecie, stała się Wielka
Brytania po 1945 r. poważnym dłużnikiem USA. W okresie wojny zniszczonych zostało ok. 25% brytyjskiego
bogactwa narodowego.
- Przystąpienie Wielkiej Brytanii do NATO w 1949 r. zobowiązywało ją do udziału w ewentualnej wojnie w
obronie któregoś z państw członkowskich Paktu Północnoatlantyckiego.
b) Pierwsze lata powojenne. Clement Attlee i rządy Partii Pracy (1945-1951)
- Spowodowana latami II wojny światowej trudna sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii oraz rosnące
niezadowolenie z rządów Partii Konserwatywnej sprawiły, że wybory z VII. 1945 r. wygrała Partia Pracy a
nowym premierem został Clement Attlee. Crippsowi ( minister skarbu) udało się uzyskać stabilizację cen i
rozwinąć eksport Anglii.
- Okres rządów Partii Pracy zaraz po zakończeniu II wojny światowej stał się widownią wielu ważnych reform oraz
zmian w tradycyjnym systemie brytyjskim.
- 1944 r. został wydany akt w sprawie oświaty – przymus kształcenia do 16 roku życia.
- Szczególnie ważne ze społecznego punktu widzenia były reformy mające na celu poprawę sytuacji ludności
biednej, rencistów oraz opiekę nad dzieckiem.
- Jedynym skutecznym sposobem szybkiego wyjścia Anglii z powojennego korpusu było uzyskanie znacznej
pomocy finansowej od USA (Plan Marshalla) i Kanady.
- Wśród pierwszych po wojnie ważniejszych przykładów polityki nacjonalizacji rządu Partii Pracy znalazło się
upaństwowienie w 1946 r. Banku Anglii.
- Po pięciu latach powojennych, dzięki dużemu wysiłkowi, ofiarności i zdyscyplinowaniu społeczeństwa
angielskiego, nastąpiła wyraźna poprawa w gospodarczej sytuacji kraju. Około 1950 r. znaczna część zniszczeń
wojennych została już usunięta i Anglia osiągnęła pełne zatrudnienie.
- W 1947 r. został zawarty traktat wojskowy między Wielką Brytanią a Francją (Dunkierka) w obawie przed
odrodzeniem się militaryzmu niemieckiego.
- Plan atomowy – Wielka Brytania stała się trzecią siłą w tej dziedzinie na świecie (po USA i ZSRR)
- Po II wojnie światowej stanęła Wielka Brytania przed niełatwym zadaniem likwidacji ogromnego imperium
kolonialnego zgodnie z nowymi tendencjami w polityce światowej. Niepodległość uzyskały w 1947 r. Indie i
Izrael, 1948 r. Birma, Cejlon, Sudan, Malta i wiele innych posiadłości Imperium Brytyjskiego. 1947 r. wycofanie
wojsk brytyjskich z Egiptu oprócz Kanału Sueskiego. W 1949 r. Republika Irlandii wycofała się ze Wspólnoty
Brytyjskiej.
- Dopiero w 1973 r. Wielka Brytania wyraźnie związała się z istniejącą już od 1957 r. EWG.
- Partia Konserwatywna pod przywództwem Winstona Churchilla powróciła w 1951 r. do władzy.
c)
Konserwatyści u władzy. Od Churchilla do Edena Macmillana i lorda Douglasa – Home (1951-1964)
- 13 – letni okres rządów konserwatystów.
- W. Churchill zahamował proces nacjonalizacji.
- Znaczne wydatki na cele wojskowe (1952 r. udana próba zdetonowania bomby atomowej) pożerały sporą część
budżetu angielskiego.
- Słabym punktem reform gospodarczych rządu konserwatywnego był brak zainteresowania zagadnieniem
modernizacji technologii i organizacji produkcji, w sytuacji dużego postępu w tej dziedzinie w wielu innych
krajach ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią na czele.
- Ujemny bilans handlowy.
- Inną przyczyną kryzysu powojennej gospodarki angielskiej była jej przestarzała organizacja, niska wydajność
pracy oraz nader powolna modernizacja przestarzałych już urządzeń.
- W latach 50-tych i 60-tych – likwidacja dawnego imperium kolonialnego.
- 1956 r. kryzys sueski (prezydent Egiptu – Nasser). Bliski Wschód przestał już być brytyjską strefą wpływów.
Porażka Wielkiej Brytanii, Kanał sueski w rękach Egiptu.
d) Harold Wilson, James Callaghan i rządy Partii Pracy (1964-1970 i 1974-1979). Konserwatywne interludium rządu
Edwarda Heatha (1970-1974)
- 1973 r. – stan wyjątkowy (1973 r. – wojna arabsko – izraelska, ograniczenie dostaw ropy, ceny wzrosły w Anglii
kilkukrotnie), zamrożone płace.
- III.1974 r. Narodowy Związek Górników ogłosił w Anglii strajk powszechny.
- Wybory i powrót Partii Pracy. Nowy rząd zniósł stan wyjątkowy: poważnie ograniczył wydatki zbrojeniowe i
zredukował obecność wojsk brytyjskich poza granicami kraju.
- Wśród krajów popierających przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG znajdowały się przede wszystkim Stany
Zjednoczone. Były one zdania, że oznaczałoby to „większą jedność świata zachodniego”. Natomiast
przeciwnikiem przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG był prezydent Francji gen. de Gaulle, obawiający się, że
mogłoby to ograniczyć wiodącą rolę Francji w Europie Zachodniej. Ustąpienie de Gaulle’a w 1969 r. i objęcia
prezydentury we Francji przez G. Pompidu zmieniło sytuację w tej kwestii na korzyść Wielkiej Brytanii i w 1973
r. wstąpiła ona do EWG.
- Kryzys rodezyjski 1956 r. – rebelia Iana Smitha i przyjęcie przez Rodezję Południową Jednostronnej deklaracji
niepodległości, opóźniającej o 14 lat przyznanie przez Wielką Brytanię statusu niepodległości dzisiejszemu
Zimbabwe.
-
Nie rozwiązana pozostaje do dnia dzisiejszego sprawa Irlandii Północnej (Ulster) ( jej ludność katolicka ciąży ku
Republice Irlandii, ludność protestancka ku Wielkiej Brytanii)
e)
Epoka Margaret Thatcher (1979-1990)
- Nowym premierem została pierwsza w historii Anglii i Europy kobieta – Margaret Thatcher (3 kadencje) tzw
„żelazna dama” z Partii Konserwatywnej. Dążyła do wzmocnienia potencjału gospodarczego oraz większej
stabilizacji brytyjskiego systemu politycznego. Dążyła do systemu opartego na ładzie społecznym, większym
dobrobycie, obniżeniu skali podatkowej w celu stworzenia silnych bodźców dla prywatnego przemysłu,
zmniejszeniu interwencji rządowej w sprawach gospodarczych, zahamowaniu inflacji itp. Zawsze opowiadała się
za wzmocnieniem władzy centralnej w wypadku kolizji z dążeniami lokalnymi. Dążyła do ograniczenia znaczenia
związków zawodowych i politycznej roli ich przywódców. Przyspieszyła proces prywatyzacji przemysłu,
likwidacji nierentownych przedsiębiorstw, obniżenie inflacji, rozwój brytyjskiego przemysłu stalowego.
- Wśród głównych sił społecznych Anglii, nastawionych negatywnie do rządów M. Thatcher, znalazły się związki
zawodowe, a szczególnie kierowany przez Arthura Scargilla Narodowy Związek Górników. Strajk 1984/1985
przyniósł ogromne straty dla gospodarki ale zakończyły się zwycięstwem „żelaznej damy”.
- 1982 r. podjęcie przez Wielką Brytanię wojny o zajęte przez Argentynę Wyspy Falklandzkie.
- 1979 r. – niepodległe Zimbabwe (władza w rękach czarnych mieszkańców tego kraju)
- M. Thatcher była krytykiem polityki apartheidu (system segregacji rasowej). Wielka Brytania nie interweniowała
bo miała bardzo dobrze rozwinięte stosunki handlowe z RPA.
- IRA w latach 1989/1990 przeprowadziła w Anglii ponad 20 zamachów bombowych.
- W XI. 1990 r. M. Thatcher ustąpiła ze stanowiska lidera Partii Konserwatywnej i premiera rządu (po licznych
demonstracjach). Nowym przywódcą partii i premierem został John Major, polityk bardziej elastyczny niż
„żelazna dama”
f)
Koniec Millenium (1990-2000)
- 1997 r. – władzę przejęła Partia Pracy – Anthony (Tony) Blair. T. Blair nazwał swoją koncepcję polityczną
„Trzecią drogą” współczesnego rozwoju społecznego. 1) thatcheryzm 2) socjalizm w starym stylu 3) trzecia
droga, zdaniem T. Blaira, jest wyjściem poza ten tradycyjny podział. Tony Blair silnie podkreślał wagę ideologii.
Koncepcja „Trzeciej drogi” oznaczała unowocześnioną socjaldemokrację: demokracja, wolność, sprawiedliwość.
Idea T. Blaira wykraczała jednak poza starą lewicę, która skupiała swą uwagę na kontroli państwa. Wg T. Blaira
następujące 4 wartości decydują o sprawiedliwym społeczeństwie: równa wartość każdej jednostki, szansa dla
wszystkich, odpowiedzialność i wspólnota.